Ku Bata Puso Ye Nde

“Swalisano ya lifasi ye sweli ku hula i tahisize butata bo bu taha ka ku tatamana mwa lifasi kaufela bo bu sa koni ku tatululwa ki naha i liñwi i nosi. Swalisano ya mwa lifasi kaufela ki yona fela ye kona ku lu tusa ku tatulula butata ni likozi ze tahela batu.”—Ghulam Umar, mutatubisisi wa litaba za bupolitiki wa mwa Pakistan.

MWA lifasi kacenu ku tezi miinelo ye lwanisana. Bufumu niha bu atile, ba bañata ba na ni ku eza ka t’ata ku ipilisa. Batu ba mwa linako za cwale, ha ku atile likompyuta kaniti ki bona ba ba itutile hahulu, ba ba na ni zibo ya lika ku fita haisali, kono batu ba bañata ni ku fita ku ba bela t’ata ku fumana misebezi ye sepeha. Nihaike batu ba bonahala ku ba ni tukuluho ku fita haisali, bolule-lule ba pila mwa sabo, mi ha ba na hande sepo. Ku kana kwa ba ni libaka ze ñata za ku eza lika ze nde, kono likweta ni ku sa latelela mulao kai ni kai li tahiselize ba bañata ku felelwa ki sepo.

Butata bo bu tahela batu ki bo butuna hahulu kuli mane ha ku na naha i liñwi, kamba mane sikwata sa linaha ze kona ku bu tatulula. Kacwalo, ba bañata ba ba bona ze ezahala ba bona kuli, kuli ku be ni kozo ni buiketo, linaha kaufela li swanela ku swalisana ni ku zamaiswa ki puso i liñwi. Ka mutala, Albert Einstein, n’a susuelize muhupulo w’o ka nako ye telele. Ka 1946, n’a pihelezi kuli: “Ni lumela ka ku tiya kuli buñata bwa batu mwa lifasi ne ba ka tabela ku pila mwa kozo ni buiketo . . . Takazo ya batu ya ku ba ni kozo i kona fela ku talelezwa ka ku ba ni puso i liñwi ya lifasi.”

Hamulaho wa lilimo ze fitelela 50, takazo yeo ha i si ka talelezwa kale. Taba ya mwa mutende o bizwa Le Monde wa kwa Paris, mwa France ha i kolohanya butata bwa mwa lilimo za ma-2000, i li: “Se si tokwahala ki ku toma za likatulo, za tamaiso, ni milao ya puso ya linaha kaufela, ili puso ye kona ku sebeza honaf’o fela, kai ni kai mwa lifasi ha ku zuha litaba za lipulao za mukowa. Hape ku tokwahala ku amuhela muhupulo wa kuli Lifasi ku zwa cwale ki naha i liñwi.” Ki mañi kamba ki nto mañi ye na ni m’ata, ye kona ku toma puso yeo, ili ku ikolwisa kuli nako ya batu ya kwapili ki ya kozo?

Kana Kopano ya ba Macaba Ki Yona Ye Kona?

Ba bañata ba isepisize kuli kozo mwa lifasi i ka tahiswa ki Kopano ya ba Macaba. Kana UN ki puso ye kona ku tahisa kozo ni buiketo za luli mwa lifasi? Kaniti ku na ni lipulelo ze ñata za bupolitiki ka za taba yeo ze susueza ni ku fa sepo. Ka mutala, mwa “Zibiso ya mwa Lilimo Ze Sikiti” ya mwa 2000, kalulo ye bizwa General Assembly ya mwa Kopano ya ba Macaba ne i ezize katulo ye: “Lu ka eza mo lu  konela kaufela kuli lu lukulule batu ba luna kwa ncwa ya lindwa, ibe mwa naha i liñwi kamba mwahal’a linaha, ili ncwa ye s’e bulaile batu ba ba fitelela 5 milioni mwa lilimo ze lishumi ze felile.” Lizibahazo ze cwalo li tahisize kuli kopano ya UN i lumbiwe ki ba bañata, mi mane ka 2001 ne i filwe mupuzo wa Nobel wa ku tahisa kozo. Ka ku lumba cwalo kopano ya UN, Katengo ka kwa Norway ka ka fanga mipuzo yeo ya Nobel ne ka ize “kozo ni swalisano mwa lifasi kaufela li kona fela ku taha ka Kopano ya ba Macaba.”

Ku si na taba ni zeo kaufela, kana Kopano ya ba Macaba ye n’e tomilwe ka 1945 i bonisize kuli ki puso ye kona ku tahisa kozo ya luli, ye inelela fa lifasi? Kutokwa, kakuli buitati ni milelo ya linaha ze mwa kopano yeo li palelwisize buñata bwa buikatazo bwa yona. Ka ku ya ka manzwi a muñoli wa mutende o muñwi, mubonelo wa batu ki wa kuli kopano ya UN i swana fela inge “nto ye bonisa mihupulo ya batu mwa lifasi kaufela” ni kuli “fa mukoloko wa yona ku tezi litaba ze s’e buhisanwi ka lilimo ze ñata li sa tatululwi.” Puzo ye sa buziwa ki ya kuli: Kana linaha za mwa lifasi li ka swalisana zazi le liñwi?

Bibele i bonisa kuli swalisano ye cwalo i tuha i ba teñi. I ka taha cwañi? Mi ki puso mañi ye ka i tahisa? Kuli mu fumane likalabo, mu susuezwa ku bala taba ye tatama.

[Siswaniso se si fa likepe 3]

Einstein n’a yemela taba ya ku ba ni puso i liñwi mwa lifasi

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Einstein: U.S. National Archives photo