Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ne Lu Pilile Ka M’ata a Jehova

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO ERZSÉBET HAFFNER

Bo Tibor Haffner ha ne ba utwile kuli ne ni laezwi kuli ni zwe mwa Czechoslovakia ba li: “Ha ni na ku ba lumeleza ku ku lundula.” Ba ekeza ba li: “Haiba u lumela, ni ka ku nyala, mi u ka pila ni na ku ya ku ile.”

LA January 29, 1938, hamulaho fela wa liviki ze sikai ku zwa fo ne ni punyelizwe manzwi a libato ao ka ku sa libelela, lwa nyalana ni bo Tibor, muzwale wa Sikreste wa pili ku fa bupaki kwa lubasi lwa luna. Ne si keto ye bunolo. Kona ha ne ni sa z’o kwanisa lilimo za buhulu ze 18, mi ka ku ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova ya n’a li sikombwa wa ka nako kaufela, ne ni bata ku neela lilimo za bunca bwa ka kaufela mwa sebelezo ya Mulimu. Na lila. Na lapela. Ha se ni wile pilu kihona ni lemuha kuli kanti manzwi a libato a bo Tibor ne si fela kezo ye ne bonisa musa, mi n’a ikutwa kuli ne ni bata ku pila ni munna yo ya n’a ni lata luli.

Kono ne ni ipumani cwañi mwa kozi yeo ya ku bata ku lundulwa? Hailif’o ne ni pila mwa naha ye n’e ipapata ku ba ni puso ya sicaba ni tukuluho ya bulapeli. Kashe cwale, ni mi kandekele ze ñata ka za mo ne ni hulezi.

Ne ni pepilwe la December 26, 1919, mi bashemi ba ka ne li ba keleke ya Greek-Catholic, mwa munzi wa Sajószentpéter, kwa Hungary, o bat’o eza likilomita ze 160 ku zwa kwa upa wa Budapest. Ka bumai, bondate ne ba shwile ni si ka pepwa kale. Hañihañi boma ba nyalwa ki munna ya n’a siyamezwi ya n’a na ni bana ba bane, mi lwa tutela kwa tolopo ye nde luli ya Lučenec, ye fumaneha mwa naha ye ne bizwa Czechoslovakia ka nako yeo. Mwa miteñi yeo, ku ba mwa lubasi lwa bana ba mwendakumongo ne ku li t’ata. Ka ku ba mwanana ka ku fitisisa kwa bana ba 5, ne ni ikutwanga kuli ne ni sa swaneli ku ba mwa lubasi mo. Ne lu si na hande masheleñi, mi ne ni sa fumanangi hande isi fela za kwa mubili kono  hamoho cwalo ni pabalelo ya bashemi ye lilato.

Kana ku Na ni Ya Ziba Kalabo?

Ha ne ni li wa lilimo ze 16, ne ni katazwanga ki lipuzo ze tuna. Ne ni tabelanga hahulu ku bala litaba za Ndwa ya Lifasi ya I, mi ne ni komokiswanga ki lipulayano kaufela ze n’e bile teñi mwahal’a linaha ze zwezipili ili ze ne ipapata ku ba za Bukreste. Hape ne ni iponela kekezeho ya ku lata lindwa mwa libaka ze ñata. Zeo kaufela ne li sa swalisani ni ze ne ni itutile kwa keleke ka za ku lata ba bañwi.

Kacwalo, na atumela muprisita wa keleke ya Roma Katolika mi na mu buza kuli: “Ki ufi mulao o swanela ku ba tamo ku luna Bakreste—ku ya kwa ndwa ni ku yo bulaya batu ba bañwi kamba ku ba lata?” Ka ku filikanywa ki puzo ya ka, a ni alaba kuli yena n’a lutanga ze n’a bulelezwi ki bazamaisi ba hae. Nto ye swana ne i ezahalile ha ne ni buzize sikombwa sa keleke ya Calvin ni muluti wa Mujuda. Ne ba si ka ni alaba, haisi fela ku komokiswa ki puzo ya ka ye n’e ba zingile. Kwa mafelelezo, na yo bona sikombwa sa keleke ya Lutheran. A filikana, kono pili ni si ka funduka kale, a ni bulelela kuli: “Haiba luli u bata ku ziba za teñi, u buze Lipaki za Jehova.”

Na lika ku bata Lipaki kono na palelwa ku ba fumana. Mazazinyana hasamulaho ha ni fita kwa ndu, ha ni kotoka ku zwa kwa musebezi, na lemuha kuli sikwalo sa ndu ne si si ka kwalulwa hahulu. Mutangana ya buheha n’a balela boma ku zwelela mwa Bibele. Kapili-pili na nahana kuli, ‘U lukela ku ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova !’ Lwa mema munna yo, Tibor Haffner, kuli a kene mwa ndu, mi na mu buza lipuzo za ka. Ku fita ku alaba ka mwa n’a hupulela yena, a ni bonisa se i bulela Bibele ka za sizibelo sa Bakreste ba niti, hape ni ka za linako ze ne lu pila ku zona.—Joani 13:34, 35; 2 Timotea 3:1-5.

Mwa likweli li sikai fela, ni si ka kwanisa kale lilimo ze 17, na kolobezwa. Ne ni ikutwa kuli batu kaufela ne ba lukela ku utwa lituto za niti za butokwa ze ne ni fumani ka t’ata. Na kala ku kutaza ka nako ye tezi, ili nto ye ne si ye bunolo mwa Czechoslovakia kwa mafelelezo a ma-1930. Nihaike kuli musebezi wa luna ne u filwe tumelezo ya ka mulao, ne lu fumana twaniso ye ne tisiwa ki ba bahulu ba bulapeli.

Nyandiso ya Pili

Lizazi le liñwi kwa mafelelezo a 1937, na, ni kaizeli yo muñwi wa Sikreste ne lu kutaleza mwa munzi o n’o li bukaufi ni Lučenec. Ku si ka fita ni nako, lwa tamiwa ni ku isiwa mwa tolongo. Mukanteli wa tolongo a lu bulelela kuli: “Mu ka shwela ona mo,” mi a man’o lu bulelela cwalo a kwala sikwalo sa sitokisi mo ne lu inzi ka ku si yukula.

Ha li yo likelanga, ne se ku tisizwe basali ba bañwi ba bane. Lwa kala ku ba omba-omba ni ku paka ku bona. Ba wa lipilu, mi lwa pateha busihu kaufela inze lu ba bulelela niti ya mwa Bibele.

Ka 6 kiloko ya kakusasana, mukanteli a to ni zwisa mwa sitokisi. Na bulelela mulikan’a ka kuli: “Lu ka bonana hape mwa Mubuso wa Mulimu.” Na mu kupa kuli haiba n’a ka punyuha, a zibise lubasi lwa hesu ka za se ne si ezahezi. Na lapela mwa pilu mi na latelela mukanteli yo. A ni isa kwa ndu ya hae mwa silalanda sa tolongo. A bulela a li: “Ni na ni lipuzo ze ni bata ku ku buza. Mabani busihu ne u bulezi kuli libizo la Mulimu ki Jehova. Kana wa kona ku ni bonisa libizo leo mwa Bibele?” Ne ni komokile hahulu ni ku ikutwa ku wa pilu! A tisa Bibele ya hae, mi na bonisa yena ni musal’a hae libizo la Jehova. N’a na ni lipuzo ze ñata ka za litaba ze ne lu ambozi ni basali ba bane busihu. A man’o utwisisa likalabo ze ne ni mu file, a kupa musal’a hae ku lukiseza na ni mulikan’a ka mukushuko.

Mazazi a sikai ku zwa f’o, lwa lukululwa, kono muatuli yo muñwi a atula kuli ne ni lukela ku lundulwa mwa Czechoslovakia kabakala kuli haesu ne li kwa Hungary. Ne li hasamulaho wa kezahalo yeo fo ne ni batezwi ki bo Tibor Haffner. Lwa nyalana, mi na tutela mwa ndu ya bashemi ba bona.

 Nyandiso Ya Ekezeha

Lwa zwelapili ku kutaza sina bosinyalana, nihaike bo Tibor ne ba na ni buikalabelo bo buñwi bwa ku peta mwa kopano. Mazazinyana pili masole ba Hungary ba si ka to kena kale mwa muleneñi wa luna ka November 1938, mwan’a luna Tibor, Jr., a pepwa. Mwa Yurope Ndwa Ya Lifasi ya II ne i li fakaufi ni ku tumbuka. Kalulo ye tuna ya Czechoslovakia ne i hapilwe ki Hungary, ili ku ekeza kwa nyandiso ya Lipaki za Jehova be ne ba pila mwa libaka zeo ze ne hapilwe.

La October 10, 1942, bo Tibor ba liba kwa Debrecen kuli ba yo kopana ni mizwale ba bañwi. Kono nako yeo ne ba si ka yo kuta. Hasamulaho ba ni taluseza se ne si ezahezi. Ku fita ku kopana ni mizwale, mapokola be ne ba tinile mwa litino za bona ne ba yemi fa mutano fo ne ku swanela ku bela mukopano. Ne ba libelezi bo munn’a ka ni bo Pál Nagypál, be ne ba li ba mafelelezo kwa ku fita. Mapokola cwale ba ba sulaetela kwa ofisi ya mapokola mi ba ba nataka kwa mahutu ka milamu ku fitela ba welela.

Hasamulaho ba laelwa ku tina makatulo a bona ni kuli ba yeme. Nihaike kuli ne ba utwa butuku, ne ba hapelelizwe ku ya kwa sitishini sa litima. Mapokola ba tisa munna yo muñwi ya n’a tatilwe masila a mañata-ñata kwa toho kabakala ku holofala kuli mane n’a palelwa ku bona hande. Ne li Muzwale András Pilling, y’o ni yena n’a tile kwa mukopano. Bo munn’a ka ne ba isizwe ka sitima kwa tolongo ye ne li mwa Alag, bukaufi ni Budapest. Yo muñwi wa bakanteli ya na boni mahutu a bo Tibor a holofalizwe ki ku natakiwa a bulela ka ku soma kuli: “Batu ba bañwi ba na ni lunya! U si ke wa bilaela, lu ka ku folisa.” Bakanteli ba bañwi ba babeli ba kala ku nataka bo Tibor kwa mahutu, ku fitela ba tanya mali. Hasamulaho wa mizuzunyana, ba welela.

Kweli ye ne tatami, bo Tibor hamoho cwalo ni mizwale ni likaizeli ba ba fitelela 60 ne ba zekisizwe. Mizwale bo András Bartha, Dénes Faluvégi, ni bo János Konrád ne ba atulezwi lifu la ku bondiwa. Muzwale András Pilling n’a atulezwi ku pika ku isa lifu, mi bo munn’a ka ne ba atulezwi ku pika lilimo ze 12. Mulatu ne li ufi? Muatuli n’a ba tamelelize kuli ne li babeteki ba batuna ba naha, ne ba hanile ku kena mwa busole, ne li matwela, mi ne ba munjuzi keleke ye kenile hahulu. Likatulo za kuli ba bulaiwe ne li cincizwe hasamulaho kuli ba pike ku isa lifu.

Ni Latelela Bo Munn’a ka

Mazazi a mabeli ku zwa fo ne ba yezi bo Tibor kwa mukopano kwa Debrecen, na zuha 6 kiloko ya kakusasana i si ka kwana kale, mi na kala ku haina liapalo za luna. Hañihañi kwa utwahala ba ba kokota ka buhali. Kiha ni ipulelela kuli, ‘Ki kale ba fita.’ Mapokola ba ba silezi ba to kena mi ba ni zibisa kuli ne ba lumelelizwe ku to seca ndu ya luna. Be ne ba li mwa ndu kaufela ne ba tamilwe ni ku isiwa kwa ofisi ya mapokola, hamoho cwalo ni mwan’a luna wa lilimo ze talu. Lizazi le li swana leo ne lu isizwe kwa tolongo ye ne li kwa Pétervására mwa Hungary.

Ha se lu fitile teñi k’o, na kenelwa ki fibele mi ba ni kauhanya kwa batamiwa ba bañwi. Ha se ni folile, masole ba babeli ba taha mwa sitokisi mo ne ni beilwe mi ba kala ku kananisana za ka. Yo muñwi wa bona a bulela a li: “Lu swanela ku mu kunupa! Na ni ka mu kunupa!” Kono yo muñwi yena n’a bata ku ziba pili mo ne ni zuhezi ba si ka ni kunupa kale. Na ba kupa ka t’ata kuli ba si ke ba ni bulaya. Kwa nalulelule, ba zwa mwa sitokisi mi na itumela kuli Jehova u ni tusize.

Bakanteli ne ba na ni muezezo wa ku tosangisa o n’o ipitezi. Ba ni laela ku lobala fafasi ni nze ni talimezi fafasi, ba ni soñeta masokisi mwahanu, ba ni tamelela kwa mazoho ni kwa mahutu, mi cwale ba kala ku ni shapaka ku fitela ni tanya mali. Ne ba si ka tuhela konji yo muñwi wa masole ha n’a bulezi kuli na s’a katezi. Ba ni buza kuli bo munn’a ka ne ba swanela ku yo kopana ni  bomañi lizazi fo ne ba tamezwi. Ne ni si ka ba taluseza, mi ba zwelapili ku ni shapaka ka mazazi a malalu. Lizazi la bune, ba ni lumeleza ku isa mwan’a ka ku boma. Mwa silami se ne si anda luli, na pepa mwan’a ka kwa mukokoto o no holofezi mi na zamaya musipili wa likilomita ze 13 ku liba kwa sitishini sa litima. Ku zwa fa sitishini seo, na kwela sitima kuli ni yo fita kwandu, kono ne ni na ni ku kuta mwa tolongo ona lizazi le li swana leo.

Na atulelwa ku pika tolongo ya kwa Budapest ka lilimo ze 6. Ha se ni fitile teñi k’o, na utwa kuli bo Tibor ni bona ne ba li mwa tolongo m’o. Ne lu tabezi hahulu ha ne lu lumelelizwe ku ambolisana, nihaike ne li fela ka mizuzu ye sikai mi ne lu tibezwi ki lukwakwa lwa sipi! Lwa ikutwa kuli Jehova n’a sa lu lata mi nako ya butokwa hahulu yeo ya lu tiisa luli. Lu si ka bonana kale hape, sibeli sa luna ne lu ka tahelwa ki miliko ye sabisa, mi hañata ne lu pilezi fa linala.

Ku Zwa mwa Tolongo Ye Ñwi ku Ya ku Ye Ñwi

Luna likaizeli ba ba bat’o ba 80 ne lu kububukanyizwe mwa sitokisi si li siñwi. Ne lu nyolezwi sico sa kwa moya, kono ne ku bonahala kuli ne ku sa konahali ku si kenisa mwa tolongo. Kana ne lu ka fumana se siñwi mona mwa tolongo ka sibili? Mwendi ni mi kandekele se ne lu ezize. Na ifana ku lukanga masokisi a n’a sinyehile a makalaliki ba tolongo. Mwa lisokisi le liñwi, na yomeka mwateñi kapepa fo ne ni ñozi kupo ya nombolo ya Bibele ya mwa sifalana sa libuka sa tolongo yeo. Kuli nto yeo i si ke ya lemuhiwa, na ekeza litoho za taba za libuka ze peli.

Lizazi le li tatama, n’a amuhela libunda la masokisi le liñwi le ne li zwa kwa makalaliki. Ku le liñwi la ona ne ku na ni kalabo. Kiha ni fa mukanteli yo muñwi linombolo za libuka zeo mi na mu kupa kuli a lu fe zona. Ne lu tabile luli ha ne lu amuhezi libuka zeo, hamoho cwalo ni Bibele! Viki ni viki ne lu cincanga libuka ze ñwi zeo, kono lwa buluka Bibele. Mukanteli ha na buzanga za teñi, ne lu mu alabanga kamita kuli: “Ki buka ye tuna, mi mañi ni mañi u bata ku i bala.” Kacwalo lwa kona ku bala Bibele.

Zazi le liñwi, ofisa yo muñwi a ni mema ku yo mu bona mwa ofisi ya hae. N’a bonahala ku ba ni likute le li komokisa.

A ni bulelela cwana: “Bo Mufumahali Haffner, ni na ni ze nde ze ni bata ku mi bulelela. Mwa kona ku ya kwahae. Mwendi kamuso. Haiba sitima si teñi, mwa kona ku funduka nihaiba kacenu.”

Na mu alaba na li: “Ni ka tabela luli.”

A li: “Ee, mwa swanela ku tabela. Mu na ni mwana mi ni sepa kuli mu ka tabela ku mu uta.” Mi a ekeza kuli: “Fela mu nyatele liñolo le.”

Na buza na li: “Ki liñolo lañi ona leo?”

A tundamena ku bulela kuli: “Mu si ke mwa bilaela ka za teñi. Mu nyatele fela mi mwa kona ku ya kwahae.” Mi a ni bulelela kuli: “Mu sa fita fela kwahae, mwa kona ku ikezeza ze mu lata kaufela. Kono cwale mu na ni ku nyatela ili ku bonisa kuli ha mu sa li yo muñwi wa Lipaki za Jehova.”

Na kutela mwamulaho mi na ikwangela.

A huwa ka buhali kuli: “Kanti he, mu ka shwela ona mo!” mi a ni lundula mwa ofisi ya hae.

Mwa May 1943, ba ni tutiseza kwa tolongo ye ñwi ya mwa Budapest mi hasamulaho na iswa mwa munzi wa Márianosztra, ili ko ne lu pilile mwa ndu ya bulapeli ni masisita ba bat’o ba ba 70. Nihaike ne ku na ni tala ni miinelo ye miñwi ye t’ata, ne lu ba talusezanga ka cisehelo ka za sepo ya luna. Sisita yo muñwi ku bona na bonisize cisehelo ye tuna kuli mane a bulela kuli: “Ki lituto ze nde zeo. Ha ni si ka utwa kale litaba ze cwalo. Shangwe, mu ni taluseze ze ñata ka za teñi.” Lwa mu taluseza ka za lifasi le linca ni mo bu ka tabiseza bupilo bwa mwateñi. Ha ne lu nze lu ambola cwalo, yo muhulu wa masisita a  taha. Sisita yo ya n’a cisehela a ngiwa onafo, a tubulwa liapalo za hae, mi a shapakiwa maswe. Ha lu to bonana ni sisita yo hape, a lu kupa kuli: “Shangwe, mu lapele ku Jehova kuli a ni puluse ni ku ni tusa ku zwa mo. Ni na ni bata ku ba yo muñwi wa mina.”

Ku zwa f’o, lwa isiwa mwa tolongo ya kale ye ne li mwa tolopo ya Komárom, kwatuko ni Nuka ya Danube, ili likilomita ze bato ba ze 80 kwa wiko wa Budapest. Bupilo ne bu lu tatafalezi luli. Buñata bwa likaizeli ba kula, mi ni na na kenelwa ki butuku bwa typhus, na kala ku taza mali, mi na ikutwa ku fokola luli. Ne lu si na mulyani, mi na hupula kuli ne ni tuha ni shwa. Kono cwale maofisa ne ba bata mutu ya na kona ku sebeleza mwa ofisi. Likaizeli ba akaleza kuli ne ni kona ku eza cwalo. Kacwalo, na fiwa mulyani, mi na fola.

Ku Swalisana Hape ni Lubasi lwa Ka

Mpi ya Soviet Union ha ne inze i atumela ku zwa kwa upa, ne lu hapelelizwe ku tutela kwa wiko. Kuli ni kandeke za ze maswe kaufela ze ne lu fitile ku zona, ku ka ni ngela nako luli. Ne ni pilelanga fa linala hañata, kono kabakala silelezo ya Jehova, ne ni punyuhile. Ndwa ha i fela, ne lu li mwa tolopo ya Tábor, mwa Czech, ye li likilomita ze bat’o ba ze 80 ku zwa kwa Prague. Ne ku lu ngezi liviki ze talu ze ñwi kuli na ni mulamwange Magdalena lu yo fita kwandu ya luna ye ne li kwa Lučenec, la May 30, 1945.

Isali kwahule ni lapa ne ni kona ku bona makwenyan’a ka ba basali ni mwan’a ka ya lateha, Tibor. Meto a ka inz’a enga-enga mioko, na mu huweleza na li, “Tibike!” A mata mi a to ni kumbata. “Ha mu sa na ku ya hape, nji cwañi Ima?” Ao ne li ona manzwi a hae a pili ku na, mi ha ni na ku a libala ni kamuta.

Jehova hape n’a bonisize sishemo ku bo munn’a ka, bo Tibor. Ha ne ba zwile mwa tolongo ya kwa Budapest, ne ba isizwe mwa tolongo ya mangamu kwa Bor, hamoho cwalo ni mizwale ba bañwi ba ba bat’o ba 160. Hañata ne ba pilelanga fa linala, kono ne ba pilisizwe ka sikwata. Bo Tibor ne ba kutezi kwahae la April 8, 1945, kweli i liñwi pili na ni si ka fita kale.

Hamulaho wa ndwa, ne lu sa tokwa m’ata a Jehova kuli lu kone ku tiyela miliko kaufela ye ne lu bile ni yona mwatas’a puso ya Komyunizimu mwa Czechoslovakia ka lilimo ze 40 ze ñwi. Bo Tibor hape ne ba atulezwi ku pika tolongo ka nako ye telele, mi ne ni na ni ku babalela mwan’a luna ni nosi. Ha se ba lukuluzwi, bo Tibor ba sebeza sina muokameli wa maeto. Mwahal’a lilimo ze 40 za puso ya Komyunizimu, ne lu sebelisize kolo kaufela ye ne lu bile ni yona kwa ku bulelela ba bañwi ka za tumelo ya luna. Ne lu konile ku luta ba bañata niti. Kacwalo, ba to ba bana ba luna ba kwa moya.

Ne lu tabezi hahulu ha ne lu filwe tukuluho ya ku lapela ka 1989! Silimo se ne si tatami, lwa fumaneha kwa mukopano wa pili mwa naha ya luna hamulaho wa nako ye telele. Ha ne lu boni buñata bwa mizwale ni likaizeli ba luna be ne ba sepahalile ka nako ye telele, ne lu zibile kuli Jehova ki yena ya n’a ba file m’ata kaufel’a bona.

Bo munn’a ka ba ba lateha, bo Tibor, ne ba shwile inze ba sepahala ku Mulimu la October 14, 1993, mi cwale ni pila bukaufi ni mwan’a ka mwa tolopo ya Žilina ye mwa Slovakia. Ha ni sa na hande m’ata, kono ka tuso ya Jehova mubonelo wa ka u sa tiile. Ni na ni sepo ye tiile ya kuli ka tuso ya hae na kona ku tiyela muliko ufi kamba ufi mwa muinelo wo wa linto wa kale. Hape, ni libelela nako ya kwapili, f’o ka sishemo sa Jehova, ni ka pila ku ya ku ile.

[Siswaniso se si fa likepe 20]

Mwan’a ka Tibor, Jr., ye ne ni siile (inge a na ni lilimo za buhulu ze ne)

[Siswaniso se si fa likepe 21]

Bo Tibor, Sr., ni mizwale ba bañwi mwa Bor

[Siswaniso se si fa likepe 22]

Ni bo Tibor hamoho ni mulamwange Magdalena, ka 1947, mwa Brno

[Maswaniso a fa likepe 23]

Ne ni pilelanga fa linala hañata, kono ka silelezo ya Jehova ne ni punyuhile.