“Nyambaeti” Ya Bundume “mwa ku Hasanya Evangeli”

KU BIHILWE kuli George Borrow ha t’o kwanisanga lilimo ze 18, na s’a ziba lipuo ze 12. Hamulaho wa lilimo ze peli n’a kona ku toloka “ka buanyu ni ka bukwala” mwa lipuo ze 20.

Ka 1833 munna y’o ya n’a na ni mpo ye sa ipumanelwi fela n’a memilwe ku yo tatubiwa ki ba British and Foreign Bible Society kwa London, mwa England. N’a si na mali a ku kwelisa, kono kakuli n’a ikatulezi ku itopela tohonolo ye ne wile yeo, Borrow wa lilimo ze 30 a hata musipili wa likilomita ze 180 ku zwa kwa ndu ya hae mwa Norwich, mi n’a zamaile fela lihora ze 28.

Ba Bible Society ba mu kayeka likulutendano—la ku ituta Simanchu mwa likweli ze silezi, yona puo ye bulelwa mwa libaka ze ñwi za China. A kupa buka ya muitusisezo wa manzwi, kono ze ne ba mu file fela, ze ne ba na ni zona, ki Buka ya Evangeli ya Mateu ya Simanchu, ni dikishinari ye toloka manzwi a Simanchu ku a isa mwa Sifura. Kono, mwahal’a lisunda ze 19 fela a ñolela kwa London kuli, “Ni zibile Simanchu,” ka “tuso ya Mulimu,” ku likana ni mwa n’a bulelezi. Nto yeo ne i komokisa hahulu kakuli ku bihilwe kuli ka nako ye swana yeo n’a hakulula mafosisa mwa Buka ya Evangeli ya Luka ya mwa Sinahuatl, ye ñwi ya lipuo za mwa naha ya Mexico.

Bibele ya Simanchu

Mwa lilimo za ma-1600, Simanchu ha si kalisa ku ñoliwanga, ka ku itusisa sipeleta sa si-Mongolia, sa fita fa ku ba puo ye ne itusiswa ki makwambuyu ba mwa China. Nihaike hamulaho wa nako sa tuhelwa ku itusiswa hahulu, ba British and Foreign Bible Society ne ba bata hahulu ku hatisa ni ku abela Libibele za Simanchu. Ha ku to fitwanga ka 1822 ne se ba sulile mali a ku hatisa likopi ze 550 za Buka ya Evangeli ya Mateu, ye ne tolokilwe ki Stepan V. Lipoftsoff. N’a li yo muñwi wa linumwana za ba Russian Foreign Office ya n’a pilile mwa China ka lilimo ze 20. Bibele yeo ne i hatiselizwe mwa St. Petersburg, kono ha se ku abezwi fela likopi li sikai, munda wa t’o sinya ze ne siyezi.

Kihona cwale ku tolokiwa Mañolo a Sigerike a Sikreste kaufela. Ku fumanwa kwa miputo ya kale ya buñata bwa Mañolo a Siheberu ka 1834 ne ku hulisize hahulu cisehelo mwa Bibele. Ki mañi ya na ka swala musebezi wa ku onga-onga ku lundululwa kwa Bibele ye ne li teñi ya Simanchu ni ku feleleza ku toloka libuka ze ne siyezi? Ba British and Foreign Bible Society ba luma George Borrow ku yo ba ezeza musebezi wo.

Ku Liba kwa Russia

Ha s’a fitile mwa St. Petersburg, Borrow a fundumana ku ituta Simanchu ilikuli a kone ku bala ni ku hakulula litaba za Bibele ka ku nepahala hahulu. Nihakulicwalo, musebezi wo n’o  tokwa buikatazo luli, mi n’a belekanga lihora ze 13 ka zazi ili ku tusa ku panga taipi ya ku itusisa kwa Bibele ya The New Testament, yeo kwa nalulelule ne i talusizwe kuli ki “hatiso ye nde ye ezizwe ka bucaziba bwa kwa bucabela.” Ne ku hatisizwe likopi ze sikiti mwa 1835. Kono mulelo wa na tabela hahulu Borrow wa ku isa Libibele zeo kwa China ni ku yo li abela teñi k’o ne u tibezwi. Muuso wa Russia ka ku saba kuli ne u ka ngiwa kuli u eza musebezi wa bulumiwa ili nto yeo mwendi ne i ka sinya silikani sa ona ni naha ye ne li mabapa ya China, wa hana ku lumeleza Borrow ku ya kwa museto wa China haiba a ka lwala “Bibele i liñwi fela ya Simanchu.”

Ne ku abezwi likopi li sikai hamulaho wa lilimo ze bat’o ba ze lishumi, mi Libuka za Evangeli za Mateu ni Mareka ze na ni mañolo a Simanchu ni si-Chinese fa likepe ni likepe, ne li felile ku tolokiwa ka 1859. Kono ka nako yeo, buñata bwa batu be ne ba kona ku bala Simanchu ne ba itakaleza ku bala si-Chinese ku fita Simanchu, mi kacwalo sepo ya ku ba ni Bibele ye kwanile mwa Simanchu ya kala ku yunda. Mane puo ya Simanchu ne i sweli ku yonga, ne i tuha i yoliwa ki si-Chinese. Ku cinca kwa puo k’o ne ku felizwe ka 1912 muta China i kalisa ku busiwa ki prezidenti.

Sikuli sa Iberia

Ka ku tiiswa ki za n’a fitile ku zona, George Borrow a kutela kwa London. Ka 1835 a yo lumiwa hape kwa Portugal ni Spain, “ku yo ikolwisisa kuli minahano ya batu ne i libelezi ha kuma kai kuli ba amuhele niti ya Bukreste,” ku likana ni mwa n’a bulelezi hasamulaho. Ka nako yeo bubeli bwa linaha zeo ne li s’a swalisani hahulu ni ba British and Foreign Bible Society bakeñisa ku ata kwa misunga ya bupolitiki ni ya sicaba. Borrow n’a tabezi ku buhisana ka za Bibele ni batu ba minzi ya mwa Portugal, kono nakonyana fela, likesha le ne li kenezi batu ku za bulapeli la mu hapeleza ku ya kwa Spain.

Mwa Spain n’a izo talimana ni likulutendano li sili, leo sihulu ne li tiswa ki ma-Gypsy bao Borrow kapili-pili n’a kalile ku utwana ni bona hahulu, bakeñisa kuli n’a ziba ku bulela puo ya bona. A man’o fita, a kala ku toloka “Testamente Ye Nca” mwa puo ya si-Gypsy sa mwa Spain, se si bizwa Gitano. N’a kupile basali ba babeli ba ma-Gypsy ku mu tusa ku toloka kalulo ye ñwi ya musebezi wo. N’a ba balelanga toloko ya Spanish kihona a ba kupa ku mu tolokela yona. Ka nzila yeo n’a kona ku ituta mwa ku itusiseza hande lipulelo za si-Gypsy. Kabakala buikatazo b’o, Buka ya Evangeli ya Luka ne i hatisizwe kwa makalelo a maliha a silimo sa 1838, ili ku shangumuna kuli bishopu yo muñwi a sholoke kuli: “Mutu y’o u ka kwenula Spain kaufela yona ka ku itusisa puo ya si-gypsy.”

George Borrow n’a lumelelizwe ku fumana “mutu ya kona ku toloka hande Mañolo mwa si-Basque.” Musebezi wo ne u filwe Dr. Oteiza, mualafi y’o Borrow n’a ñozi kuli u “tekelezi hande lilimi leo, le ni ziba fela hanyinyani na.” Ka 1838, Buka ya Evangeli ya Luka ne i bile yona buka ya Bibele ya pili ku tolokwa mwa si-Basque sa kwa Spain.

 Ka ku sulaetwa ki takazo ya hae ya ku luta batu-tu fela, Borrow n’a zamayanga misipili ye mitelele, ye n’e na ni lubeta hañata kuli a yo abela libuka za Bibele kwa babotana ba ba pila mwa matakanyani. N’a hupula ku ba zwisa mwa lififi la bulapeli ni kwa tumelo ya mioya. Ka mutala, ha n’a bonisa kuli lika za ku itupwaela ze ne ba leka batu ne li za mbango, n’a bulelelanga batu kuli: “Kana kwa konahala kuli Mulimu, ya li yo munde, a lumeleze ku lekisa sibi?” Kono ba Bible Society ka ku saba kuli ku lwanisa cwalo litumelo za batu ne ku kana kwa kwalelisa misebezi ya bona, ba mu laela ku isa fela pilu kwa ku abela Mañolo.

Borrow n’a filwe tumelezo ya ka mulomo ya ku hatisa El Nuevo Testamento, yona New Testament ya mwa Spanish, ku si na tutaba twa litumelo za Roma Katolika. N’a ezize cwalo ku si na taba ni twaniso ya makalelo ya ngambela, ya n’a talusize toloko yeo kuli ki “buka ye fosahezi” ili ye lubeta. Borrow kihona a kwalula benkele mwa Madrid ya ku lekiseza ku yona Bibele yeo ya New Testament ya mwa Spanish, ili muhato o n’o mu fapahanyisize ni baeteleli ba bulapeli ni babusi ba mulonga. N’a pikile mazazi a 12. Borrow ha n’a ciñile kwateñi, a bulelelwa ku funduka fela inz’a kuzize. Ka ku izibela hande kuli n’a tamilwe isi ka mulao, a fa mutala wa muapositola Paulusi mi a ikatulela ku ina honacwalo ku fitela ha n’a ka lukululwa ka swanelo, ku si na ku nyefulisa libizo la hae.—Likezo 16:37.

Ha ku to fitwanga ka 1840, yona nako yeo numwana wa bona ya tukufalezwi n’a zwile mwa Spain, ba Bible Society ne ba kona ku biha kuli: “Ibat’o ba likopi ze 14,000 za Mañolo se li hasanyizwe mwa Spain mwahal’a lilimo ze ketalizoho ze felile.” Ka ku ba ya n’a tusize hahulu mwa musebezi wo, Borrow n’a bulezi ka bukuswani ka za bupilo bwa hae mwa Spain kuli “ki nako ye tabisa ka ku fitisisa mwa bupilo bwa ka.”

Bibele ya The Bible in Spain ye ne hatisizwe lwa pili ka 1842—ye sa hatiswanga ni miteñi ye—i bulela ka ku utwahala hande litaba za ka butu za misipili ya George Borrow. Mwa buka yeo, ye ne tabezwi kapili-pili, n’a ipizize kuli ki “nyambaeti mwa ku hasanya Evangeli.” N’a ñozi kuli: “Ne ni lelile ku potela tusholwa-sholwa ni libaka za kwahule mwahal’a matulungundu a lilalo za mazulu ni malundu, ni ku bulelela batu ka za nzila ya ka, ya Kreste.”

Ka ku abela ni ku toloka Mañolo ka mafulofulo cwalo, George Borrow n’a yalezi ba bañwi mutomo—ili tohonolo ye nde luli.

[Mapa ye fa likepe 29]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Buikatazo bwa George Borrow bwa ku toloka ni ku abela Bibele ne bu mu zamaisize ku zwa kwa (1) England ku ya kwa (2) Russia, (3) Portugal, ni (4) Spain

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Manzwi a makalelo a Buka ya Evangeli ya Joani mwa Simanchu, ye hatisizwe ka 1835, ye balwa ku kalela kwahalimu ku ya mwatasi ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa silyo

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

A zwa mwa buka ya The Bible of Every Land, 1860

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 27]

Siswaniso si zwa mwa buka ya The Life of George Borrow ye ñozwi ki Clement K. Shorter, 1919