Ku Tatuba Maluo a Chester Beatty

“KU TEZI maluo a batu be ne ba pilile mwa linako ze fitana-fitana be se ba li siyo, . . . mi si benyiswa ki ku buheha kwa tuswaniso ni mibaso-baso.” Ki mwa n’a bulelezi R. J. Hayes, ya na li mubabaleli wa lika ze bulukilwe, ha n’a talusa ka bukuswani ka za sifalana se si bizwa Chester Beatty Library se si mwa Dublin, kwa Ireland. Mwa sifalana seo ku bulukilwe lika za kale ze ñata-ñata, ze ezizwe ka bukwala luli, ni libuka ni miputo ye sa ipumanelwi fela ye tula hahulu. Kono Chester Beatty ne li mañi? Mi ki maluo mañi a n’a kungushuzi?

Alfred Chester Beatty, n’a pepilwe ka 1875 mwa New York, kwa America, mi lusika lwa habo yena lu simuluha kwa Scotland, Ireland, ni Britain. Ha t’o kwanisanga lilimo ze 32, n’a sa fumile hahulu kabakala ku ba manjinela ni muelezi wa litaba za mwa mikoti. Mwa bupilo bwa hae kaufela, n’a itusisize buñata bwa bufumu bwa hae kwa ku kungushula lika ze nde, ze kateleha. Ha timela ka 1968 inz’a li wa lilimo ze 92, Beatty n’a siyezi batu ba kwa Ireland maluo kaufela a n’a kungushuzi.

N’a Kungushuziñi?

Beatty n’a kungushuzi lika ze ñata ze fitana-fitana. Nako ni nako ye li boniswa ku boniswanga fela ibat’o ba 1 pesenti ya zona. N’a kubukanyize lika ze sa ipumanelwi fela ni ze buheha hahulu za mwa linako ni lizo ze fitana-fitana za mwahal’a lilimo ze likiti-kiti—ili lika za mwa miteñi ya Yurope wa kale ni Yurope ya n’a pepilwe sinca hamoho ni za mwa linaha ze ñata za kwa Asia ni Africa. Ka mutala, siswaniso sa kwa Japan se si swanisizwe ka bukwala fa libala, sa ku hatisa ka sona ili sa n’a bulukile, si ngiwa ku ba se siñwi sa maswaniso a mande ka ku fitisisa mwa lifasi.

Nto ye ne fapahana hahulu ni lika ze ezizwe ka bukwala ne li matapa a makaza a lizupa a’ fitelela mwanda a n’a pangilwe ki Mababilona ni Masumeria ni ku ñolwa ka muñolo o muñwi wa kwakale. Batu be ne ba pila kwa Mesopotamia lilimo ze fitelela 4,000 kwamulaho ne ba ñozi tunango twa bupilo bwa bona fa matapa a lizupa le li mezi, kihona ba li cisa. Matapa a cwalo a mañata a til’o fita ni mwa lizazi la luna, ili ku lu fa bupaki bo bu iponelwa hande bwa kuli ku ñola ku zwelela mwa linako za kale-kale.

Ku Tabiswa Hahulu ki Libuka

Ku bonahala kuli Chester Beatty n’a hapilwe hahulu ki bukwala bo bu iputezi mwa ku panga libuka ze nde. N’a kubukanyize likiti-kiti za libuka za silifasi ni za bulapeli, ku kopanyeleza ni likopi za Korane (buka ya bulapeli bwa Mamozilemu) ze kabisizwe ka ku ipitela. Muñoli yo muñwi u bulela kuli Chester Beatty n’a “tabisizwe ki miputo ya Siarabe mo ne i alulezwi ka ku likanelela, . . . mi n’a tabesizwe hahulu ki miñolo mo ne i kabiselizwe ka mibala ya gauda ni silivera ni macwe a mañwi a benya.”

Macwe a Jaspe n’a tabisize hahulu Chester Beatty, sina mo ne a tabiselize babusi ba bañwi ba kwa China kale-kale k’o. Ne ba nga jaspe ye kenisizwe ku ba licwe la butokwa ka ku fitisisa kwa macwe kaufela, le li fitela kwahule ni gauda. Babusi bao ne ba file bambuti ba likwala musebezi wa ku tula biñomoto bya jaspe ku bi panga bibala bye bisisani, bye bi lolekilwe. Bañoli ba likwala kihona cwale ba basa miñolo ye buheha ni maswaniso a gauda fa bibala bya jaspe byeo, ili ku panga ze ñwi za libuka ze makaza hahulu kwa libuka ze kile za eziwa. Libuka zeo za n’a kungushuzi Beatty li ile kabubo mwa lifasi kaufela.

 Miputo ya Bibele ya Butokwa Hahulu

Kwa batu ba ba lata Bibele, maluo a butokwa ka ku fitisisa a Chester Beatty ki miputo ya Bibele ye miñata-ñata ya ikale ya n’a kungushuzi. Miputo ye n’e basa-basizwe ka bukwala yeo i bonisa pilutelele ni bukwala bwa bañoli be ne ba i kopisize ka mazoho. Libuka ze hatisizwe zeo li patulula bucaziba bwa banungi ba libuka ba kwa makalelo. Ka mutala, Biblia Latina ne i hatiselizwe mwa Nuremberg ka 1479 ki Anton Koberger, ya n’a pilile ibat’o ba mwa miteñi ya Johannes Gutenberg, mi u taluswa kuli “ki yo muñwi wa bahatisi ba makalelo ba batuna ili ba ne ba tukufalezwi.”

Ye ñwi ya lika ze ipitezi hahulu mwa sifalana sa libuka sa Chester Beatty Library ki muputo wa litalo wa kwa makalelo a lilimo za ma-300, o n’o ñozwi ki Ephraem, caziba wa kwa Siria. Ephraem u kutela ku ñola litaba ze ñata ze mwa hatiso ya mwa lilimo za ma-100 ye bizwa Diatessaron. Ku yona hatiso yeo, muñoli ya bizwa Tatian n’a kopanyize libuka z’e ne za Evangeli ze bulela za bupilo bwa Jesu Kreste ku li eza likande li li liñwi fela. Bañoli be ne ba tile mwamulaho ne ba amile kwa hatiso yeo ya Diatessaron, kono ha ku si ka siyala nihaiba kopi i liñwi ya yona. Mane bocaziba ba bañwi ba mwa lilimo za ma-1800 ne ba kakanyize ka za haiba ne i kile ya ba teñi luli. Kono ka 1956, Beatty n’a fumani hatiso ya za n’a bulezi Ephraem ka za Diatessaron ya Tatian—mi ku fumanwa kwa hatiso ya Ephraem yeo ne ku ekelize kwa bupaki bo ne bu li teñi bwa kuli Bibele i nepahezi mi ki ya niti.

Miputo ya Butokwa ya Kuma

Beatty hape n’a kungushuzi miputo ye miñata ya kuma, ya bulapeli ni ya silifasi fela. Miputo ya kuma ye fitelela 50 i fumanwi kuli ne i ñozwi pili lilimo za ma-300 C.E. li si ka fita kale. Ye miñwi ya miputo ya kuma yeo ne i pumbuzwi mwa litutuma-tuna za kuma—sihulu fa manyalala—ze ne si ka fumanwa ka lilimo na lilimo mwa lihalaupa la Egepita. Miputo ye miñata ya kuma ne i si ka kwanelela ha ne i kalile ku lekiswa. Balekisi ne ba tisanga makatoni a’ tezi biemba-emba bya kuma. Charles Horton, ya babalela kalulo ye bizwa Western Collections of the Chester Beatty Library n’a ize: “Be ne ba tabela ku bi leka ne ba kenyanga fela lizoho mwa katoni ni ku keta mwateñi siemba se situna se si na ni miñolo ye miñata.”

Horton u bulela kuli “nto ye komokisa hahulu ya n’a fumani” Beatty, ki miputo ya butokwa ya Bibele ye n’e ñozwi ka mazoho ye “n’e kopanyeleza ni ze ñwi za likopi za kwa makalelo-kalelo ze zibahala za Testamente ye Nca ni Testamente ya Kale ya Sikreste.” Balekisi be ne ba ziba butokwa bwa miputo yeo ne ba kana ba abile likalulo za yona ni ku li lekisa kwa batu ba ba shutana-shutana. Kono, Beatty n’a konile ku leka buñata bwa miputo yeo. Kanti ki bufi butokwa bwa miputo yeo? Sir Frederic Kenyon u talusa kuli miputo yeo “ki yona ya butokwa ka ku fitisisa” haisali Tischendorf a fumana Codex Sinaiticus ka 1844.

Miputo yeo i lumelwa kuli ne i ñozwi mwa lilimo za ma-100 ni ma-300 C.E. Mwa libuka za Mañolo a Siheberu ze mwa Bibele ya Greek Septuagint ku na ni likopi ze peli za Genese. Kenyon u bulela kuli likopi zeo ki za butokwa luli, “kakuli kalulo ye tuna ya buka [ya Genese] ha i fumanehi mwa Vaticanus ni mwa Sinaiticus,” yona miputo ya matalo ye n’e ñozwi mwa lilimo za ma-300. Ku na ni miputo ye milalu ye na ni libuka za Mañolo a Sigerike a Sikreste. Wa pili u na ni buñata bwa litaba ze mwa libuka z’e ne za Evangeli ni ze mwa buka ya Likezo. Muputo wa bubeli o na ni makepe a ekelizwe a n’a fumani Beatty hasamulaho, u na ni buñata bwa mañolo a muapositola Paulusi, ku kopanyeleza cwalo ni liñolo la hae la n’a ñolezi Maheberu.  Wa bulalu ona u na ni kalulo ye tuna ya buka ya Sinulo. Ka ku ya ka Kenyon, miputo yeo i “tiisize hande hahulu mutomo—o tiile ni kale—wa sepo ya luna mwa litaba ze ñozwi mwa Testamente ye Nca sina ka mo i inezi kacenu.”

Miputo ya Bibele ya Chester Beatty ye pangilwe fa kuma i bonisa kuli Bakreste ne ba tuhezi ku itusisa miputo ye kataza ni ku kalisa ku itusisa libuka za makepe mwendi pili linako za baapositola li si ka fela kale. Hape kuma i bonisa kuli kabakala kutokwa hande fa ku ñolela, bakopisi hañata ne ba itusisanga sinca kuma ye ne s’e ñolezwi kale. Ka mutala, muputo o muñwi wa Siegepita o li kalulo ya Evangeli ya Joani u ñozwi “mwa buka ye bonahala inge ye ba ñolelanga bana ba sikolo ye na ni lipalo za Sigerike.”

Miputo ya kuma yeo ha i buhehi hahulu, kono ki ya butokwa luli. I bonisa batu lika za kwa makalelo-kalelo a Bukreste. Charles Horton u li: “Ku yona, mwa kona ku iponela ka meto a mina luli mufuta wa libuka ze ne itusiswa ki ba bañwi ba Bakreste ba kwa makalelo-kalelo—ili libuka ze ne ba kuteka hahulu.” (Liproverbia 2:4, 5) Haiba mu ka ba ni kolo ya ku tatuba a mañwi a maluo a mwa sifalana sa libuka sa Chester Beatty Library, ha mu na ku inyaza.

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Siswaniso sa kwa Japan se si buheha sa ku hatisa ka libala, se si swanisizwe ki Katsushika Hokusai

[Siswaniso se si fa likepe 31]

“Biblia Latina” ne i li ye ñwi ya likopi za Bibele za pili ku hatiswa

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Hatiso ya za n’a bulezi Ephraem ka za “Diatessaron” ya Tatian i tiisa bupaki bwa kuli Bibele ki ya niti

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Chester Beatty P45, o muñwi wa miputo ye ñozwi ka mazoho ya kale ka ku fitisisa mwa lifasi, u na ni buñata bwa litaba ze mwa libuka z’e ne za Evangeli ni ze mwa buka ya Likezo

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 29]

I hatisizwe sinca ka tumelezo ya The Trustees of the Chester Beatty Library, mwa Dublin

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 31]

Maswaniso kaufela: Ka tumelezo ya The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin