Libeliso Ze Fumanisa Buhobe

BUHOBE se bu bulezwi ku ba “sico se si pilisa,” “sico sa butokwa ka ku fitisisa,” “fo ba itingile batu ku zwelela kale-kale k’o.” Luli, ku zwelela kwakale, buhobe bu bile sona sico sa butokwa ka ku fitisisa. Mane butokwi bo butuna ka ku fitisisa bwa batu bu bile bwa ku fumana buhobe ka zazi.

Buhobe bu pangiwa fa bupi, mi bupi b’o bu zwa fa bubeke bo bu kailwe. Kacwalo ku kaya ki nto ye zwelela kwakale. Ku si ka ba kale ni mishini ye nolofaza musebezi, ku kaya bubeke ku bu eza bupi ku lukela ku ba kuli ne li musebezi o mabote luli! Mwa linako za ze mwa Bibele, mulumo wa licwe la ku belela ne u swalisaniswa ni muinelo o munde wa kozo, mi mulumo w’o ha u siyo ne ku talusa kuli ne ku na ni matota.—Jeremia 25:10, 11.

Ki lika mañi ze amilwe mwa ku kaya mwahal’a nako ye fitile? Ki miezezo ni liitusiso mañi ze s’e itusisizwe kwa ku kaya? Mi ki likayo za mifuta mañi kacenu ze itusiswa kwa ku mi kayela bupi?

Li Tokwahalelañi?

Jehova n’a bulelezi bo Adama ni Eva, bona bosinyalana ba pili kuli: “Ni mi file ze mela kaufela ze beya peu ze mwa lifasi kamukana, ni kota ye ñwi ni ye ñwi ye beya lico ye na ni peu, i be lico za mina.” (Genese 1:29) Kwa lico zeo Jehova Mulimu n’a file batu ne ku na ni bubeke bo bu mela kwa mataka a macwañi. Lico zeo ne li tokwahala kuli batu ba pile, ka ku ba kuli bubeke kaufela—ku kopanyeleza cwalo ni buloto, laisi, mauza, mabele, ni mbonyi—bu na ni tuka t’o mubili u kona ku itusisa, ku tu fetula ku ba m’ata a mwa mubili.

Kono bubeke mutumbi, bo bu butala ha bu lubehi ha se bu li mwa mba ya mutu. Batu ba kona ku bu ca ka bunolo ha se bu kailwe ni ku apehiwa. Mikaelo ye bunolo ya bubeke ki ye cwale ka ku sita mwa cika, ku bela ka macwe a mabeli, kamba ku itusisa miezezo ye mibeli yeo kaufela.

Likayo za ka Mazoho

Bibongo-bongo bya ku bupa bye bi fumanwi mwa mabita a mwa Egepita a kwakale bi bonisa kuli ne ku itusiswa sikayo kamba sibeliso sa mufuta o muñwi sa kwakale se ne si bonahala inge sipula sa bapahami ba lipizi. Sibeliso seo ne si na ni macwe a mabeli—la kwatasi ne li mbobezi hanyinyani mi ne li shelumuka, mi la fahalimu ne li le li nyinyani ku la kwatasi. Mukayi, y’o hañata ne i banga musali n’a kubamanga fapil’a macwe ao ni ku swala licwe la fahalimu ka mazoho a mabeli. Kihona a li limba ni ku li kubulisa fa licwe la kwatasi, inze a tuba bubeke ka macwe a mabeli ao. Seo ne li sikayo se si bunolo kono ili se si sebeza hande luli!

Kono ku kubama lihora-na-lihora cwalo ne ku utwisa mabote. Ku inela ku kasha licwe leo ni ku li hoha ne ku katalisa mukokoto, mazoho, malupi, mañwele, ni minwana ya kwa mautu ya mubeli. Lipatisiso za ku sa konda hande kwa masapo a batu a n’a fumanwi mwa Siria wa kwakale  li tahiselize baituti ba za kwakale ku nahana kuli likalibe ba kwakale be ne ba itusisanga libeliso ze cwalo ne ba holofezi—ku kweta mañwele, ku sinyeha kwa lisapo la mukokoto, ni ku ciwa kwa munwana o mutuna wa kwa lihutu. Mwa Egepita wa kwakale, ku bonahala kuli ku bela ne li musebezi wa batanga ba basali. (Exoda 11:5, NW) * Bocaziba ba bañwi ba lumela kuli Maisilaele ha ne ba zwile mwa Egepita, ne ba lwezi mufuta wo wa sibeliso se si bonahala inge sipula sa bapahami ba lipizi.

Licinceho ze ñwi ze n’e ezizwe kwa libeliso ne li kopanyeleza ku yepa mwa macwe a mabeli kuli a sebeze hande ni ku fita. Ku yepa kasuba mwa licwe la fahalimu ne ku konisa mubeli ku beya mwateñi bubeke, bo ne bu shelanga ku taha mwahal’a macwe. Sikayo sa mushini ne si pangilwe lwa pili mwa Greece mwahal’a lilimo za ma-300 kamba za ma-400 B.C.E. Kwa licwe la fahalimu ne ku beilwe siswalelo. Ku shenya-shenyisa siswalelo seo ku si kutisa kafa ni kafa ne ku tahisa kuli licwe la fahalimu mo ne ku beiwa bubeke li ngunyutange licwe la kwatasi.

Libeliso ze bulezwi fahalimu kaufela ne li na ni butata bo butuna. Ne li itingile fa ku sebeliswa ka mazoho, ili nto ye n’e sa konwi ku lutiwa folofolo ku eza. Kacwalo libeliso zeo ne li na ni ku itusiswa fela ki batu. Cwale kwa taha sibeliso se sinca, ili sa ku pikulusa. Lifolofolo cwale ne li kona ku itusiswa.

Libeliso za ku Pikulusa Li Nolofaza Musebezi

Sibeliso sa bubeke sa ku pikulusa si lukela kuli ne si pangilwe kwa linaha ze kwa Mediteranea mwa lilimo za ma-100 B.C.E. Lilimo za mwanda wa pili C.E. ha li to fitanga, Majuda ba mwa Palestine ne se ba ziba za sibeliso se si cwalo, kakuli Jesu n’a bulezi za “licwe la ku belela, [“le li pikuluswa ki mbongolo,” NW].”—Mareka 9:42.

Libeliso ze n’e itusiswa ka lifolofolo ne li sebeliswa mwa Roma ni mwa likalulo ze ñata za Mubuso wa Roma. Libeliso ze cwalo li sa fumaneha ka buñata mwa Pompeii. Li na ni licwe fahalimu le li bat’o ba inge la mutopo mo ku kenyiwa bubeke, ni licwe la kwatasi le li bonahala butuna kwahalimu ni busisani kwatasi. Licwe la fahalimu ha ne li nze li pikuluha fahalimw’a licwe la kwatasi, bubeke ne bu fita mwahal’a ona macwe ao ni ku siteha. Macwe a fahalimu a cwalo a’ sa li teñi ki a butuna bo bu shutana-shutana bo bu mwahal’a lisentimita ze 45 ku isa ku ze 90. Libeliso zeo ne li za butelele bo bu eza lisentimita ze 180 ku ya mwahalimu.

Ha ku zibahali hande kuli se ne si kalile ku ba teñi pili mwahal’a sibeliso se si bubebe sa ka mazoho ni sa ku itusisa lifolofolo ne li sifi. Mo ne ku bezi kaufela, sibeliso sa ka mazoho ne si li se sinde kakuli ne si kona ku lwaliwa mi ne si li bunolo ku itusisa. Ne si na ni macwe a mabeli a bukima bo bu eza mwendi lisentimita za mwahal’a 30 ni 40. Licwe la kwatasi ne li mbobezi hanyinyani mi la fahalimu lona ne li lundumani hanyinyani kuli li kwane ku la kwatasi le li mbobezi. Licwe la fahalimu ne li tomilwe fa nto ye ñwi fahali, mi ne li pikuluswa ka siswalelo sa kota. Basali ba babeli ne ba yemanga kwateñi buse bo, ni buse bwani mi yo muñwi ni yo muñwi n’a swalanga kwa siswalelo ka lizoho li li liñwi ni ku pikulusa licwe la fahalimu. (Luka 17:35, NW) Ka lizoho le liñwi, yo muñwi wa basali n’a kenyanga bubeke ka bunyinyani mwa lisuba la licwe la fahalimu, mi yo muñwi musali yena n’a kubukanyanga bupi bo ne bu suluha ku zwa fa sibeliso ni ku bu beya fa liselo kamba fa lisila le ne li yalilwe kwatasi. Sibeliso se si cwalo ne si  kaya bupi bo ne ba tokwa masole, bafuluhi ba lisepe, ni mabasi a manyinyani a n’a pila kwahule ni likayo.

Ze N’e Zamaiswa ki Mezi Kamba Moya

Ibat’o ba ka 27 B.C.E., manjinela wa Muroma ya bizwa Vitruvius n’a talusize sibeliso se ne si zamaiswanga ki mezi se ne si li teñi mwa linako za hae. Mezi a buba n’a kasha mabala a liwili le ne li comekilwe sipi fahali, ili ku tahisa kuli liwili li pikuluhe. Liwili leo ne li zamaisa libala le liñwi. Libala leo lona cwale ne li pikulusa licwe le lituna la ku belela le ne li li fahalimu.

Sibeliso se si zamaiswa ki mezi ne si sebeza cwañi ha si bapanyiwa kwa libeliso ze ñwi? Libeliso za ka mazoho li taluswa ku ba ze n’e kaya bubeke bo bu mwatas’a likilo ze 10 ka hora, mi libeliso ze ne beleka hande hahulu za ku itusisa lifolofolo zona li bulelwa ku ba ze n’e kaya bubeke bo bu kona ku fita fa likilo ze 50. Kono sibeliso sa Vitruvius sona ne si kona ku kaya bupi bo bu bat’o eza likilo ze mwahal’a 150 ni 200. Ka ku cinca-cinca ni ku zwiseza hahulu pili, sikuka se situna sa n’a talusize Vitruvius ne si zwezipili ku itusiswa ki bapangi ba batuna ba likayo mwa lilimo-limo hasamulaho.

Mezi a buba ne si sona fela simbule sa m’ata a ka taho a n’a itusiswa kwa ku sebelisa likayo. Mawili a’ pikuluswa ki mezi ha n’a ka yoliswa ka liseili za sikayo se si zamaiswa ki moya, ne ku ka petiwa nto ye swana. Likayo ze zamaiswa ki moya ne li kalile ku itusiswa mwa Yurope mwendi mwa lilimo za ma-1100 C.E. mi ne li itusisizwe hahulu kwa ku kaya mwa Belgium, Germany, Holland, ni ko kuñwi cwalo. Ne li zwezipili ku itusiswa ku fitela muta hanyinyanyi-hanyinyani likayo ze zamaiswa ki musi o cisa ni m’ata a mañwi ne li yolile muitusisezo wa m’ata a mañwi.

‘Buhobe bwa Luna bwa Kacenu’

Niha ku bile ni zwelopili, mikayelo ye miñata ya kwakale i sa itusiswa mwa likalulo ze ñwi za lifasi. Licika ni minsi li sa itusiswa mwa likalulo ze ñwi za Africa ni Oceania. Mwa Mexico ni Central America, sibeliso se si bonahala inge sipula sa bapahami ba lipizi si sa itusiswa kwa ku bela bupi bwa mbonyi. Mi likayo ze zamaiswa ki mezi ni ze zamaiswa ki moya li sa itusiswa mwa libaka ze shutana-shutana.

Kono buñata bwa bupi kacenu bu kayiwa ka ku itusisa mishini ye ikayela isali yona. Bubeke bu lubeha hanyinyani-hanyinyani ha bu nze bu pyatiwa-pyatiwa mwahal’a lisipi ze na ni meno ze pikuluha ka bubebe bo bu shutana-shutana. Muezezo w’o u konisa kuli bupi bo bu kailwe hahulu ni bo bu si ka kaiwa hahulu bu kone ku kaiwa ka ku cipa.

Ku fumana bupi kaniti ha i sa li mungendengetuna sina mo ne ku belanga kwakale. Niteñi lu sa kona ku itebuha ku Mubupi wa luna kwa ku lu fa bubeke ni butali bwa ku kona ku bu fetula ku ba ‘buhobe bwa luna bwa kacenu.’—Mateu 6:11.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Sibeliso sa kwa Egepita se si bonahala inge sipula sa bapahami ba lipizi

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Mwa sibeliso se si zamaiswa ki lifolofolo, liolive ne li lubiwa kuli ku zwe oli

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 22]

Si zwelela mwa Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, ye kopanyeleza Bibele ya King James ni Revised version