Ku Sepahala ni ku Tiya—Nako ya Kwamulaho ni Cwale

Mboela wa Poland, bukaufi ni museto wa yona ni Slovakia ni Czech Republic, ku na ni toloponyana ye bizwa Wisła. Nihaike mwendi mwa li ku ba mu utwe ka za Wisła, ze n’e ezahezi kwamulaho mwa toloponyana yeo mwendi li ka ba ze tabisa kwa Bakreste ba niti. Ki litaba ze ama busepahali ni cisehelo mwa bulapeli bwa Jehova. Ka nzila ifi?

WISŁA i mwa sibaka sa malundu se si buheha luli. Tunukana to tu buba ka bubebe ni maabwa a mabeli li yo wela mwa Nuka ya Vistula, mi nuka yeo yona i buba mwa malundu mo ku na ni mishitu ni mwa misindi. Kamuhelo ya batu ba ba pila teñi ni ku sa bata hahulu kamba ku cisa hahulu kwa teñi ku tahisa kuli Wisła i be sibaka se sinde sa lipatela, mapumulelo a mwa nako ya mbumbi, ni sibaka se sinde sa ku ezeza lipapali mwa nako ya maliha.

Ku bonahala kuli munzi wa pili ku beiwa libizo leo ne u tomilwe mwa ma-1590. Ne ku tomilwe sibaka fo ku sahiwa mabala, mi hañihañi mwa libaka za mwa malundu mo ne ku si na mishitu ne ku til’o yaha batu be ne ba uta lingu ni likomu, mi ne ba li balimi. Kono batu-tu fela bao ba welwa ki licinceho za bulapeli. Licinceho za bulapeli ze n’e tahisizwe ki Martin Luther ne li amile hahulu sibaka mi ka ku ya ka mubatisisi wa litaba ya bizwa Andrzej Otczyk, bulapeli bwa Lutheran bwa ba bona “bulapeli bwa Naha ka 1545.” Niteñi, Ndwa ya Lilimo ze 30 (1618-1648) ni nako ya Counter-Reformation ze n’e latelezi ne li cincize hahulu muinelo. Otczyk u zwelapili kuli: “Ka 1654 ba Protestanti ne ba amuhilwe miyaho kaufela ya bulapeli, lisebelezo za bona ne li tuhelisizwe, mi ne ba amuhilwe Libibele ni libuka ze ñwi kaufela za bulapeli.” Niteñi, buñata bwa batu ba mwa sibaka seo ne ba zwezipili ku ba ba bulapeli bwa Lutheran.

Peu ya Pili ya Niti ya mwa Bibele

Ka litohonolo, ne ku na ni cinceho ya butokwa ni ku fita ya za bulapeli ye n’e tuha i ba  teñi. Ka 1928, Lipaki za Jehova ba babeli be ne ba na ni cisehelo, be ne ba bizwa ka nako yeo kuli Baituti ba Bibele, ne ba cezi peu ya pili ya niti ya mwa Bibele. Silimo se si tatama, Jan Gomola a to punya mwa Wisła inz’a lwezi mushini wa ku lizeza teñi matapa, fa n’a lizanga lingambolo za mwa Mañolo. Ku tuha f’o a tutela mwa musindi o n’o li fakaufi mwa n’a fumani mutu ya n’a tabela ku teeleza—Andrzej Raszka, wa siyemo se si tiile ya n’a amuhezi niti. Honaf’o Raszka a shokomona Bibele ya hae kuli a ikolwise ze n’e bulelwa mwa lingambolo za fa matapa. Mi a li: “Muzwale, cwale ni fumani niti! Ne ni kalile ku bata likalabo ku zwelela fo ne ni bezi mwa Ndwa ya Lifasi ya I!”

Ka mafulofulo a matuna, Raszka a isa Gomola ku yo bona balikani ba hae bo Jerzy ni Andrzej Pilch, be ne ba amuhezi lushango lwa Mubuso ka mafulofulo. Andrzej Tyrna, ya n’a itutezi niti ya mwa Bibele kwa France, a tusa banna bao ku ekeza kwa zibo ya bona ya lushango lwa Mulimu. Hamulahonyana ba kolobezwa. Mizwale ba litolopo ze fakaufi ne ba to potanga mwahal’a lilimo za ma-1930 kuli ba to tusa sikwatanyana sa Baituti ba Bibele mwa Wisła. Ku eza cwalo ne ku tahisize ze komokisa.

Kwa ba ni ba bañata be ne ba tabela niti. Mabasi a bulapeli bwa Lutheran mwa sibaka seo n’a na ni mukwa wa ku balanga Bibele fa malapa a bona. Kacwalo, ha ne ba boni lisupo za mwa Mañolo ze ne hanyeza lituto za lihele ni Silalu, buñata bwa bona ne ba kona ku taluhanya niti kwa buhata. Mabasi a mañata n’a iketezi ku tuhela ku lumela lituto za buhata za bulapeli. Kacwalo puteho ya mwa Wisła ya hula, mi 1939 ha i to fitanga, ne se ku na ni batu b’a 140 ku yona. Kono nto ye komokisa kikuli buñata bwa ba bahulu mwa puteho yeo ne ba si ka kolobezwa. Helena, yo muñwi wa Lipaki ba kwa makalelo u li: “F’o ne ku sa talusi kuli bahasanyi be ne ba si ka kolobezwa bao ne ba sa koni ku yemela Jehova.” U ekeza kuli: “Mwa litiko za tumelo ze n’e ba tahezi hamulahonyana, ne ba bonisize busepahali bwa bona.”

Banana bo? Ne ba boni kuli bashemi ba bona ne ba fumani niti. Franciszek Branc u kandeka kuli: “Bondate ha ne ba lemuhile kuli ne ba fumani niti, ba kala ku i luta na ni muhulwan’a ka. Na ne ni li wa lilimo ze 8, mi muhulwan’a ka n’a na ni lilimo ze 10. Bondate ne ba lu buzanga lipuzo ze bunolo ze cwale ka za kuli: ‘Mulimu ki mañi, mi libizo la hae ki lifi? Mu zibañi ka za Jesu Kreste?’ Ne lu na ni ku ñola likalabo za luna ni ku fa litimana za mwa Bibele z’e li yemela.” Paki yo muñwi u li: “Kakuli bashemi ba ka ne ba itatezi ku amuhela lushango lwa Mubuso ni ku zwa mwa Keleke ya Lutheran ka 1940, ne ni lwaniswa ni ku natakiwa kwa sikolo. Ni itumela kwa bashemi ba ka kwa ku ni luta likuka za Bibele. Ne li ni tusize hahulu ku tiya mwa linako ze t’ata zeo.”

 Tumelo mwa Nako ya Tiko

Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ha ne i kalile mi ba Nazi ba hapa sibaka seo, ne ba bata hahulu ku yundisa Lipaki za Jehova. Pili, ba bahulu, sihulu litoho za mabasi, ne ba susuelizwe ku saina mapepa a bonisa kuli ki Majelemani kuli ba fumane lituso ze ñwi. Lipaki ba hana ku yemela ba Nazi. Mizwale ba bañata ni ba ba tabela ne ba li mwa likayamana: Ne ba kona ku kena busole, kamba ku ikambusa ka ku tala kono ni ku fiwa koto ye tuna. Andrzej Szalbot, ya n’a tamilwe ki masole ba Nazi ka 1943 u talusa kuli: “Ku hana ku kena busole ne ku talusa kuli mutu n’a ka lumelwa kwa tolongo, sihulu kwa Auschwitz. Ne ni si ka kolobezwa kale, kono ne ni ziba ka za sepiso ya Jesu ye kwa Mateu 10:28, 29. Ne ni ziba kuli ha ne ni ka shwa kabakala tumelo ya ka ku Jehova, n’a ka ni kutiseza kwa bupilo.”

Kwa makalelo a 1942, ba Nazi ba tama mizwale b’a 17 ba kwa Wisła. Mwahal’a likweli ze talu, b’a 15 ku bona ba shwela mwa Auschwitz. Kezahalo yeo ne i amile cwañi Lipaki be ne ba siyezi mwa Wisła? Ku fita ku tahisa kuli ba tuhele tumelo ya bona, nto yeo ne i ba susuelize ku kumalela ku Jehova ka ku tiya! Mwa likweli ze 6 ze n’e latelezi, palo ya bahasanyi mwa Wisła ya hula. Hamulahonyana, ba bañwi hape ba tamiwa. Palo hamoho ye eza 83 ya mizwale ni batu ba ba tabela niti, ni banana ne ba utwile butuku bwa puso ya Hitler. B’a 53 ku bona ne ba lumezwi kwa minganda ya tukufazo (sihulu kwa Auschwitz) kamba kwa litolongo za mangamu kwa mikoti ya kwa Poland, Germany, ni Bohemia.

Ku Sepahala ni ku Tiya

Mwa Auschwitz, ba Nazi ne ba likile ku kukueza Lipaki ka ku ba sepisa tukuluho ka bubebe. Lisole yo muñwi wa ba Nazi n’a bulelezi muzwale yo muñwi kuli: “U sa saina fela pepa ya ku latula Baituti ba Bibele, lu ka ku lukulula, mi wa kona ku ya kwahae.” Muzwale y’o n’a bulelezwi cwalo hañata, kono n’a si ka tuhela ku sepahala ku Jehova. Kacwalo, n’a natakilwe, ku nenaunwa, ni ku sebeliswa sina mutanga mwa Auschwitz ni mwa Mittelbau-Dora, kwa Germany. Nakonyana pili tukuluho i si ka taha kale, muzwale y’o n’a bandukile lifu muta tolongo mwa n’a tamilwe ne i kunupilwe.

Paweł Szalbot, Paki ya shwile cwanoñu fa, nako ye ñwi ha n’a hupula za kwamulaho n’a ize: “Ka nako ya ku tosangiswa, masole ba Nazi ne ba kuta-kutelanga ku ni buza libaka ha ne ni hana ku kena mwa mpi ya Majelemani ni ku lumbeka Hitler.” Ha s’a file mabaka a mwa Bibele a buikambuso bwa hae bwa Sikreste, n’a lumezwi ku yo sebeza ko ne ku pangiwa lilwaniso. “Kaniti lizwalo la ka ne li sa ni lumelezi ku eza musebezi o cwalo, kacwalo ba ni lumela ku yo sebeza mwa mukoti.” Niteñi, n’a zwezipili ku sepahala.

Be ne ba si ka tamiwa, ili basali ni banana, ne ba lumelanga lico ku be ne ba li mwa Auschwitz. Muzwale yo muñwi ya n’a li mukulwani ka nako yeo u li: “Mbumbi ne lu yo selanga litolwana mwa mushitu ni ku li cincanisa ni buloto. Likaizeli ne ba besanga masikono ni ku a cimbeka mwa mafula. Mi ne lu lumelanga masikono ao ka bunyinyani kwa balumeli ba bañwi be ne ba tamilwe.”

Lipaki ba bahulu kaufela be ne ba tamilwe be ne ba zwa mwa Wisła ne li b’a 53, mi ne ba lumezwi kwa litolongo kamba ku yo eza  misebezi ya mangamu. B’a 38 ku bona ne ba shwile.

Sikwata sa Banana

Bana ba Lipaki za Jehova ni bona ne ba amilwe ki likezo ze maswe za ba Nazi. Ba bañwi ne ba lumezwi ni bom’a bona kwa litolongo za kwa Bohemia. Ba bañwi ne ba zwisizwe kwa bashemi ba bona ni ku lumelwa kwa tolongo ye maswe ya banana ya kwa Lodz.

Ba balalu ku bona ha ba hupula ba li: “Mwa musipili wa pili wa ku ya kwa Lodz, Majelemani ne ba ngile b’a lishumi ku luna, ba lilimo za mwahal’a 5 ni 9. Ne lu susuezani ka ku lapela ni ku buhisana litaba za mwa Bibele. Ku itiisa ne ku li t’ata.” Ka 1945, banana bao kaufela ne ba kutezi habo bona. Ne ba pila, kono ne ba ñwañulukile hahulu ni ku bonahala ku ba mwa sabo. Niteñi, ha ku na se ne si konile ku felisa busepahali bwa bona.

Kwa Ezahalañi Hasamulaho?

Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ha ne i tuha i fela, Lipaki ba kwa Wisła ne ba sa tiile mwa tumelo mi ne ba itukiselize ku kala hape musebezi wa bona wa ku kutaza ka cisehelo ni tundamo. Likwata za mizwale ne ba potelanga batu be ne ba pila nihaiba likilomita ze 40 ku zwa mwa Wisła, inze ba kutaza ni ku fa lihatiso za Bibele. Jan Krzok u li: “Hañihañi ne se ku na ni liputeho ze tiile ze talu mwa tolopo ya luna.” Kono tukuluho ya bulapeli ne i si ka ina nako ye telele.

Muuso wa Komyunizimu, o n’o yolile wa ba Nazi wa kwala musebezi wa Lipaki za Jehova mwa Poland ka 1950. Kacwalo mizwale ba mwateñi ne ba na ni ku eza bukombwa bwa bona ka butali. Fokuñwi ne ba potelanga batu fa mandu a bona ka ku ipumisa kuli ba yo leka limunanu kamba bubeke. Mikopano ya Sikreste hañata ne i eziwanga busihu mwa likwatanyana. Niteñi, be ne ba bona za silelezo ya naha ne ba konile ku tama balapeli ba bañata ba Jehova, mi ne ba ba limbile mulatu wa ku sebeleza kopano ya batikitibi ya mwa naha i sili. Mi yeo ne li tamelezo ye n’e si na mutomo. Maofisa ba bañwi ba bemba Paweł Pilch ka kashwau kuli: “Hitler n’a palezwi ku ku tuhelisa, kono luna lu ka ku kona.” Kono muzwale y’o niha n’a tamilwe ka lilimo ze keta-lizoho, n’a zwezipili ku sepahala ku Jehova. Mikulwani ba sikai ba Lipaki ha ne ba hanile ku saina pampili ye ñwi ya bupolitiki, ne ba lunduzwi kwa sikolo kamba fa misebezi.

Jehova N’a Zwezipili ku Ba ni Bona

Ka 1989, muinelo wa za bupolitiki wa cinca, mi Lipaki za Jehova ne ba filwe tumelezo ya bulapeli mwa Poland. Balapeli ba Jehova ba ba tiile mwa Wisła ba tiiseza mwa musebezi wa bona, ka mo i boniseza palo ya mapaina kamba likombwa ba ka nako ye tezi. Mizwale ni likaizeli ba ba bat’o eza 100 ki mapaina. Kacwalo ha ku komokisi kuli tolopo yeo i beilwe libizo la kuli Fakitori ya Mapaina.

Bibele i bulela ka za m’o Mulimu n’a tuselize batanga ba hae mwa linako za kwamulaho kuli: “Kabesi [Muñ’a] Bupilo ku lu lwanela, nako ye ne ba yemi batu ku lu pumela, kabe ba lu mizize inze lu pila.” (Samu 124:2, 3) Mwa linako za luna, batu niha ba sa lati niti, niha ku tumile mizamao ye maswe mwa lifasi, balapeli ba Jehova mwa Wisła ba lika ka t’ata ku bukeleza busepahali bwa bona mi ku eza cwalo ku tahisa mupuzo o mutuna. Ba ba til’o ba Lipaki hasamulaho mwa sibaka seo ba kona ku paka buniti bwa manzwi a muapositola Paulusi a’ li: “Mulimu h’a lu yemela, ki mañi ya ka lu lwanisa?”—Maroma 8:31.

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Emilia Krzok n’a lumezwi hamoho ni bana ba hae bo Helena, Emilia, ni Jan kwa tolongo ya swalelele kwa Bohemia

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Paweł Szalbot ha n’a hanile ku kena busole, n’a lumezwi ku yo sebeza mwa mukoti

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Mizwale ha ne ba lumezwi kwa Auschwitz, ni ku yo shwela kwateñi, musebezi ne u si ka tuhela ku hula mwa Wisła

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Paweł Pilch ni Jan Polok ne ba isizwe kwa tolongo ya banana kwa Lodz

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 25]

Litolwana ni lipalisa: © R.M. Kosinscy / www.kosinscy.pl