Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Sepa Pabalelo Ye Nde ya Jehova

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO ANNA DENZ TURPIN

Boma ne ba kile ba makala inze ba menya, ba li: “Wena nako kaufela ki ku buza ‘LIBAKA!’” Ha ne ni sa li musizana, ne ni buzanga hahulu boma ni bondate lipuzo. Niteñi bashemi ba ka ne ba sa ni hanyaukelangi bakeñisa lipuzo za ka zeo za sanana. Kono ne ba ni lutile ku nahana ni ku ikezezanga liketo ka lizwalo le li lutilwe ki Bibele. Tuto yeo ne i ni tusize hahulu! Zazi le liñwi ha ne ni na ni lilimo ze 14, ba Nazi ba ni byangula bashemi ba ka ba ba lateha, mi na samba ku ba bonela onaf’o na li ku ba ni ba bone hape.

BONDATE, bo Oskar Denz, ni boma bo Anna Maria, ne ba pila mwa Lörrach, tolopo ya Germany ye li bukaufi ni museto wa Switzerland. Ha ne ba li mikulwani, n’e li ba lipolitiki, mi batu mwa silalanda ne ba ba ziba ni ku ba kuteka. Kono ka 1922, nakonyana ku zwa fo ba nyalanela, bashemi ba ka ba cinca mubonelo wa bona wa lipolitiki ni milelo ya bona mwa bupilo. Boma ne ba kalile ku ituta Bibele ni Baituti ba Bibele, ka mo ne ba bizezwa Lipaki za Jehova miteñi yeo, mi ne ba tabile hahulu ku ituta kuli Mubuso wa Mulimu ne u ka tisa kozo fa lifasi. Hamulaho wa nakonyana bondate ni bona ba kala ku itutanga hamoho ni boma, mi sibeli sa bona ba kala ku yanga kwa mikopano ya Baituti ba Bibele. Bondate mane ne ba ngile buka ye ne itusiswa kwa tuto ya Bibele, ye bizwa The Harp of God, ni ku i fa boma kuli ki mpo ya Ngilisimusi ya silimo seo. Ne ni pepilwe la March 25, 1923, mi ha ni na muhulwani kamba munyani.

Ni hupulanga hahulu linako ze nde ze  ne lu ikozi ni lubasi lwa haesu, inge cwalo mwa mbumbi ha ne lu yanga mwa mutemwa o kuzize wa Black Forest ni lituto za boma za misebezi ya fa lapa! Ni sa kona ku ba bona ba yemi mwa liapehelo inze ba laela muapehi wa bona wa mwanana. Sa butokwa ni ku fita kikuli bashemi ba ka ne ba ni lutile ku lata ni ku sepa Jehova Mulimu.

Puteho ya luna ne i na ni bakutazi ba Mubuso ba ba tukufalezwi ba ba bat’o eza 40. Bashemi ba ka ne ba kona hahulu ku fumana kolo ya ku bulela za Mubuso. Bakeñisa misebezi ye ne ba ezanga mwa silalanda, ne ba lukuluhile kwa batu, mi batu ne ba ba amuhela hande. Ha ni kwanisa lilimo ze supile, ni na ne ni bata ku kutazanga fa ndu ni ndu. Lizazi la pili, ye ne ni ile ni yena mwa simu a ni fa lihatiso ni ku ni supeza ndu cwana, mi a ni bulelela fela kuli, “A ku ye u yo bona nji b’a li tokwa.” Ka 1931 ne lu ile kwa mukopano wa Baituti ba Bibele kwa Basel, mwa Switzerland. Bashemi ba ka ne ba kolobelizwe fa mukopano wo.

Ku Zwa mwa Mifilifili ku Kena mwa Buhateleli

Miteñi yeo Germany ne i na ni mifilifili ye mituna, mi likwata ze fitana-fitana za bupolitiki ne li itwanisezanga mwa mikwakwa. Busihu bo buñwi, ne ni zusizwe ki muhuwo o n’o zwa mwa ndu ya ba ne lu yahile ni bona. Bashimani ba babeli ne ba bulaile muhulwan’a bona ka foloko bakeñisa kuli ne ba fapahani ni yena fa mihupulo ya hae ya lipolitiki. Sitoyo sa ku toya Majuda ni sona sa hula hahulu. Musizana yo muñwi kwa sikolo n’a inanga a nosi mwa likutwana kabaka fela la kuli n’a li Mujuda. Ne ni mu utwelanga hahulu makeke, ni sa zibi kuli ni na ne ni tuha ni ikutwela mo ku inezi ku shengokiwa.

La January 30, 1933, Adolf Hitler a ba mueteleli wa Germany. Ne lu iponezi ba Nazi ha ba paheka ndembela ya swastika fa muyaho wa mulonga o n’o fumaneha hamulaho wa miyaho ye mibeli ku zwa ku luna. Kwa sikolo bo muluti ba luna ba mafulofulo ne ba lu lutile mwa ku lumeliseza kuli “U Yoye Hitler!” Musihali wa lizazi leo na zibisa bondate taba yeo. Ne ba ziyelehile. Ne ba ize: “Ha ni si ka tabela. ‘U yoye’ i talusa puluso. Ha lu ka bulela kuli ‘U Yoye Hitler,’ ku ka talusa kuli lu bulela kuli Hitler ki yena ya tisa puluso isiñi Jehova. Ha ni boni kuli ku lukile, kono u ikatulele wena muñi u bone z’o swanela ku eza.”

Ba ne ni kena ni bona sikolo ba kala ku ni siloka kabakala ku hana ku caya silutu sa Hitler. Bashimani ba bañwi mane ne ba ni natanga baluti ha ba talimezi ku sili. Kwa nalulelule, ba tuhela ku ni kataza, kono nihaiba balikani ba ka ne ba  ni bulelezi kuli bondat’a bona ne ba ba hanisize ku bapalanga ni na. Kuti ne ni sabisa hahulu.

Hamulaho wa likweli ze peli ku zwa fo ne ba kalezi ku busa ba Nazi mwa Germany, ba kwalela Lipaki za Jehova kuli kuti ba tisa lubeta kwa Muuso. Masole ba Nazi ba kwala Betele ya mwa Magdeburg mi ba lu kwalela ku kopana. Kono bakeñisa kuli ne lu pila bukaufi ni museto, bondate ba kupa mañolo a ku sila ka ona museto ku ya kwa Basel, ko ne lu kopanelanga mikopano ya la Sunda. Hañata ne ba bulelanga kuli ne ba lakaza kuli mizwale ba mwa Germany ni bona kambe ba fumana sico sa kwa moya cwalo kuli ba tiise sepo ya bona.

Misipili ye Sabisa

Betele ya Magdeburg ha se i kwalilwe, Julius Riffel, yo muñwi wa mizwale ba ne ba belekela fa Betele f’o, a taha kwa Lörrach, mwa tolopo ya habo yena, kuli a t’o onga-onga musebezi wa ku kutaza ka ku shela-shela. Bondate kapili-pili ba itatela ku tusa muzwale yo. Ba lu inisa fafasi, na ni boma, ku lu taluseza kuli ba lumezi ku yo nganga lihatiso ze tomile fa Bibele mwa Switzerland ni ku li tisa mwa Germany. Ne ba ize musebezi wo n’o sabisa hahulu mi ne ba kona ku tamiwa ka nako ifi kamba ifi. Ne ba sa lati ku lu hapeleza ku kena mwa musebezi wo kakuli ni luna ne lu ka kena mwa lubeta. Isali honaf’o, boma ba li, “Ni hamoho ni mina.” Kiha se ba ni talima mwa bubeli bwa bona, mi se ni li, “Ni na ni hamoho ni mina!”

Boma se ba luka sikwama se si bata ku likana ni Tora ya ku Libelela kwa butuna. Ne ba longanga lihatiso mwa mulomo o n’o li kwa neku le liñwi la sikwama seo kihona ba luka mulomo wo ka bwanda. Ne ba lukile mapokoto a ipatile mwa litino za bondate ni ku luka tuputulukwe to tubeli twa sisali twa ku tina mwahali ili m’o na ni bona ka butali ne lu shimbelanga mwateñi lihatiso ze nyinyani za tuto ya Bibele. Nako kaufela ha ne lu zamaya hande ni ku fitisa lihatiso kwa ndu, ne lu ikutwanga ku imuluha hahulu mi ne lu fa tumbo ku Jehova. Ne lu patanga lihatiso mwa situwa sa ndu ya luna.

Kwa makalelo ba Nazi ne ba si ka lu kakanya ni hanyinyani. Ne ba sa buzangi kamba ku seca ndu ya luna. Kono ne lu batile nombolo ya ku lemusa ka yona mizwale ba luna ba kwa moya muta ku zuha butata—mi nombolo yeo n’e li libizo la sende ye n’e tumile, 4711. Haiba ku fumaneha kuli ne ba ka kena mwa kozi ha ne ba ka taha kwa ndu ya luna, ne lu ka ba lemusa ka ku itusisa nombolo yeo ka mukwa o muñwi. Bondate hape ne ba ba bulelezi ku talimanga kwa mahaulo a muzuzu wa luna wa ku tonela pili ba si ka kena kale mwa ndu. Ha ne ba ka fumana lihaulo la kwa nzohoto inze li kwaluzwi, kona kuli f’o ku na ni se si fosahezi, mi ne ba sa swaneli ku taha.

Ka 1936 ni 1937, ba Gestapo ba tama Lipaki ba bañata-ñata mi ba lenga likiti-kiti mwa litolongo ni mwa minganda ya tukufazo, ko ne ba nyandisizwe h’a situhu. Betele ya Bern, mwa Switzerland, ya kala ku kopanya lipiho, ku kopanyeleza cwalo ni lipiho ze ñwi ze ne shela-sheliswanga ku zwa mwa minganda, kuli ba ñole buka ye bizwa Kreuzzug gegen das Christentum (Buikatazo bwa ku Lwanisa Bukreste), ye ne bonisa situhu sa ba Nazi. Se lu kala musebezi o sabisa wa ku isanga lipiho za kwa mukunda zeo kwabuse bwa museto  mwa Basel. Ba Nazi ha ne ba ka lu fumana ni mapampili ao a n’a li mbamba, ne lu ka tamiwa ka putako. Ne ni lilanga ha ni bala za maswenyeho a mizwale ba luna. Niteñi, ne ni si ka kenelwa ki boi. Ne ni sepile kuli Jehova ni bashemi ba ka, bona balikani ba ka ba batuna, ne ba ka ni babalela.

Ne ni felize sikolo inze ni na ni lilimo ze 14 mi na fumana musebezi wa bukalaliki mwa sintolo mo ku lekiswa mishini ni lipangaliko-pangaliko. Hañata ne lu isanga lipiho zeo la Mukibelo musihali kamba la Sunda, fo ne ba sa yelangi bondate kwa musebezi. Ha lu ya ka avareji, lu ka li ne lu yanga hañwi mwa lisunda ze peli. Ne lu bonahalanga fela kuli ki lubasi fela lo lu ikela kwa ku tambala, mi ka lilimo ze bat’o ba z’e ne, balibeleli ba museto ne ba si ka lu yemisa kamba ku lika ku lu seca—haisi zazi le liñwi cwana mwa February 1938.

Mo Ne Lu Swalezwi

Ha ni na ku libala mo ne ba bonahalezi fa sifateho bondate ha lu fita ko ne lu y’o nganga lihatiso bukaufi ni Basel ha ba bona libunda le lituna la lihatiso ze ne libelezi luna. Bakeñisa kuli lubasi lo luñwi lo ne lu t’o nganga lihatiso ne lu tamilwe, mushimbo wa libuka n’o ekezehile. Ha lu fita fa museto, ofisa yo muñwi a lu kakanya mi a laela kuli lu seciwe. Ha s’a lu fumani ni libuka, a lu caulisa inze lu supisizwe muyengo wa tobolo ku lu libisa kwa limota za mapokola ze n’e libelezi. Ha se lu fundukile hamoho ni maofisa, bondate ba ni nyateta kwa lizoho ni ku ni shobotela kuli: “U si ke wa ba mubeteki. U si ke wa punda mutu ni yo mukana!” Ne ni ba alabile kuli: “Ni ka shwa cwalo.” Ha se lu fitile kwa Lörrach, ba nga bondate. Lwa mafelelezo ku ba bona n’e li ha ba kena mwa tolongo ku fitela sikwalo si kwala.

Mapolisa ba bane ba Gestapo ba ni tosangisa ka lihora z’e ne, kuli ni ba bulelele mabizo ni likeyala za Lipaki ba bañwi. Ha ne ni hanile ku ba bulelela, ofisa yo muñwi a halifa mi a ni bemba kuli, “Lu ka ku kolisa ka nzila ye ñwi mi u ka bulela!” Na li ku ba ni shongolole nto ni ye kana. Se ba ni isa ni boma kwa ndu, mi ba yo seca ndu ya luna lwa pili. Ba tama boma, mi na ba ni isa ku boma ba bahulu kuli ba yo ni babalela, ba sa zibi kuli kanti ni bona ne li Lipaki. Nihaike ne ni lumelelizwe ku yanga kwa musebezi, ne ku na ni mapolisa ba bane ba Gestapo ba ne ba inanga mwa mota ye yemisizwe fapil’a ndu kuli ba bone ze ni eza kaufela, mi mwa nzila mona inze ku kunda-kunda mupokola.

Ha se ku fitile mazazi a sikai ka nako ya sico sa musihali, ha ni zwa mwa ndu na bona kaizeli cwana wa mwanana inz’a coba njinga ku ni atumela. Ha s’a sutelezi na bona kuli u bata ku t’o ni poseza kapepa. Ha se ni akwezi kapepa kao, na fetuha kuli ni bone haiba ba Gestapo ba ni boni. Ne ni komokile ku lemuha kuli ka yona nako yeo kaufela bona ne ba wiselize litoho za bona kwamulaho bakeñisa ku ikashaula liseho!

Fa kapepa kao ne ku ñozwi taezo ya kuli ne ni tokwahala kwa lapa la bashemi ba kaizeli yo musihali. Kono butata ne li bwa kuli ne ni kantelwa ki ba Gestapo, mi cwale ne ni ka eza cwañi kuli ni si kenyi bashemi ba hae mwa kozi? Na talima mapolisa ba bane ba Gestapo mwa mota hape ni ku talima mupokola ya n’a kunda-kunda mwa nzila. Ne ni sa zibi mwa ku ezeza, mi na lapela ka t’ata ku Jehova kuli a ni tuse. Ku kumbuluka, mupokola yo a ya kwa mota ya ba Gestapo ni ku ambola ni bona. S’a kwela mwa mota yeo, mi se ba ikela!

Honaf’o boma ba bahulu ba taha ku zwa kwabuse bo buñwi. Musihali ne se u kwanile kale. Ba bala fa kapepa kao mi ba ni bulelela kuli lu swanela ku ya kwa ndu yeo sina mo ne ku ñolezwi, inze ba akaleza kuli mwendi mizwale ne ba ezize litukiso za ku ni isa mwa Switzerland. Ha lu yo fita, lubasi l’o lwa ni bonisa munna cwana ye ne ni sa zibi, ya bizwa Heinrich Reiff. Munna yo a ni bulelela kuli u tabile kuli ni tile ku si na kozi ni kuli n’a tezi ku t’o ni tusa ku balehela mwa Switzerland. A ni fa mizuzu ye 30 kuli ni yo mu katana kwa sibaka cwana sa likota-kota.

Bupilo bwa Bubalehi

Na yo katana Muzwale Reiff inze ni shulumuka mioko mwa pata, kakuli pilu ya ka ne i lobehile bakeñisa ku siya bashemi ba ka. Ne ni ba siile hahulu ka bubebe. Se lu ikalelwa nakonyana, kiha se lu icumbela mwa sikwata sa bapoti mi lwa sila museto wa Switzerland ku si na kozi.

 Ha ni fita fa Betele ya Bern, na lemuha kuli kanti mizwale ba kwateñi ki bona ba ne ba lukisize kuli ni balehele ku bona. Ne ba ni file sibaka mwa ku ina. Ne ni belekela mwa liapehelo, ili nto ye ne ni tabela hahulu. Kono bupilo bwa bubalehi ne bu li t’ata, bakeñisa ku sa ziba ze ne ka ezahala kwa bashemi ba ka, ili bao sibeli sa bona ne ba atulezwi tolongo ya lilimo ze peli! Fokuñwi, ne ni utwanga hahulu butuku kwa pilu ni ku bilaela hahulu, kuli mane ne ni ikwalelanga mwa muzuzu wa ku tapela ni ku lila. Kono ne ni ñolelananga ni bashemi ba ka nako kaufela, mi ne ba ni susuezanga ku zwelapili ku sepahala.

Bakeñisa ku susuezwa ki mutala wa tumelo ya bashemi ba ka, na neela bupilo bwa ka ku Jehova ni ku kolobezwa la July 25, 1938. Ha se ni felize silimo fa Betele, na yo belekela kwa Chanélaz, kwa famu ye ne lekilwe ki mutai wa Switzerland kuli ku limwe lico za lubasi lwa Betele ni ku fumana malobalo a mizwale ba ba sabile nyandiso.

Bashemi ba ka ha ne ba felize ku pika lilimo za bona ka 1940, ba Nazi ba ba bulelela kuli ne ba ka lukululwa ha ne ba ka latula tumelo ya bona. Ne ba yemi ka ku tiya mi ki ha se ba iswa kwa minganda ya tukufazo, bondate ne ba isizwe kwa Dachau mi boma kwa Ravensbrück. Mwa maliha a 1941, boma hamoho ni Lipaki ba bañwi ba basali fa munganda ne ba hanile ku eza misebezi ya ku tusa masole. Ba fiwa koto ya ku yema mwa silami ka mazazi ni masihu a malalu, mi hasamulaho ba kwalelwa mwa sitokisi se si mwa simbwi ni ku fiwanga tuco to tunyinyani ka mazazi a 40. Mi hamulaho ba shapakiwa. Boma ba timela la January 31, 1942, lisunda ze talu ku zwa fo ne ba natezwi maswe.

Bondate ne ba tutiselizwe kwa Mauthausen mwa Austria ku ba zwisa kwa Dachau. Fa munganda wo, ba Nazi ne ba bulayanga batamiwa ka nzila ye ipitezi ka ku ba lapisa ni ku ba fa misebezi ya mabote. Kono likweli ze silezi ku zwa fa lifu la boma, ba Nazi ba bulaya bondate ka mukwa u sili—wa ku likela mulyani fa mubili wa bona. Madokota ba munganda wo ka bomu ne ba yambulisize batamiwa butuku bwa TB kuli ba itutele fa mibili ya bona. Hasamulaho batamiwa ba tabiwa lindonga za lifu kwa pilu. Ze ñozwi ki baalafi li bonisa kuli bondate ne ba bulailwe ki “musifa wa kwa pilu o n’o felezwi ki m’ata.” Ne ba shwile inze ba na ni lilimo ze 43. Konji ha se ku fitile likweli na likweli kona ni utwa za lipulao ze situhu zeo. Ni sa enga-enganga mioko ha ni hupula za bashemi ba ka ba ba lateha. Niteñi, kacenu le sina mo ne ku inezi ka nako yeo, ni omba-ombiwa ki ku ziba kuli bondate ni boma, ba ne ba na ni sepo ya ku ya kwahalimu, ba iketile mwa mazoho a Jehova.

Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli, ne ni bile ni tohonolo ya ku yo fumaneha kwa sitopa sa bu-11 sa Sikolo sa Giliadi sa Bibele kwa New York. Ne ni tabile hakalo ku yo ituta Mañolo ka butungi mwa likweli ze ketalizoho! Ha lu ungula sikolo seo ka 1948, ne ni ketilwe ku yo ba mulumiwa kwa Switzerland. Ne ku si ka fita nako, na katana L. Turpin, muzwale ya sepahala ya n’a kile a ya kwa sikolo sa Giliadi mwa sitopa sa buketalizoho. N’a ketilwe ku ba muokameli wa mutai ha ne ku tomilwe ofisi ya mutai ya pili mwa Turkey. Ne lu nyalani mwa March 1951, mi hasamulahonyana  lwa lemuha kuli ne lu tuha lu ba bashemi! Se lu tutela kwa United States mi lwa amuhela Marlene, mbututu wa luna wa musizana, ya n’a pepilwe mwa December silimo seo.

Mwahal’a lilimo ze kaufela, na ni Jim lu fumani tabo ye tuna mwa sebelezo ya luna ya Mubuso. Ni sa hupula hande muituti yo muñwi wa Bibele, ili musizana wa kwa China ya bizwa Penny, ya n’a tabela hahulu ku ituta Bibele. N’a kolobelizwe mi hamulaho a nyalwa ki Guy Pierce, wa mwa Sitopa Se Si Etelela sa Lipaki za Jehova. Balikani ba ba lateha cwalo ba ni tusize ku felisa ndiulu ye ne tisizwe ki lifu la bashemi ba ka.

Kwa makalelo a 2004, mizwale ba mwa Lörrach, yona tolopo ye ne ba pepwa ku yona bashemi ba ka, ne ba yahile Ndu ya Mubuso ye nca kwatuko a mukwakwa o bizwa Stich Street. Ka ku itebuha musebezi o ne ba ezize Lipaki za Jehova, mulonga wa mwa silalanda wa keta ku fa mukwakwa wo libizo li sili la Denzstraße (Denz Street) ili ku hupula bashemi ba ka. Mutende wa mwa silalanda seo o bizwa Badische Zeitung, mwatas’a toho ya taba ye n’e li “Mukwakwa U Fiwa Libizo Le Linca Kabakala ku Hupula Bo Denz ni Ba Basali Ba Ne Ba Bulailwe,” ne u talusize kuli bashemi ba ka “ne ba bulaezwi tumelo ya bona fa munganda wa tukufazo mwa Puso ya Ba Nazi.” Ne ni si ka libelela kuli mulonga ne u ka eza cwalo kono se ne si ni tabisize hahulu ki mo ne li cincelize lika.

Bondate ne ba bulelanga kuli lu swanela ku lela za kwapili inge kuli Armagedoni ha i na ku taha lu sa pila kono lu pile inge kuli i taha kamuso—yeo ki kelezo ye nde ye ni likile ku latelela nako kaufela. Haki nto ye bunolo kamita ku ba ni pilutelele kono ni ku ba ni tibelelo ye tuna ka nako ye swana, sihulu kakuli mazazi a, se ni inelezi fela fa ndu bakeñisa mapongo a busupali. Niteñi, ni kamuta ha ni si ka kakanya sepiso ya Jehova kwa batanga ba hae kaufela ba ba sepahala, ye li: “U sepe [Muñ’a] Bupilo ka pilu ya hao kaufela . . . U beye [Muñ’a] Bupilo mwa milelo ya hao kaufela, mi Yena u ka lukisa linzila za hao.”—Liproverbia 3:5, 6.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 29]

MANZWI A MANDE A KWAMULAHO

Ne ku na ni musali ya n’a zwa kwa munzi wa kwahule ya n’a til’o pota mwa Lörrach mwa ma-1980. Ka nako yeo, batu mwa tolopo ne ba isanga lika ze ne ba sa tokwi kwa sibaka sa nyangela k’o ba bañwi ne ba kona ku yo alunguta mwa libyana zeo ni ku ikungela mwateñi ze ne ba tabela. Musali yo n’a fumani mbokisi ya lika za ku lukisisa mi a ya ni yona kwa ndu ya hae. Hasamulaho, kwatas’a mbokisi yeo, a fumana kwateñi maswaniso a kasizana ni mañolo a n’a ñozwi fa mapepa a n’a itusiswa kwa minganda ya tukufazo. Musali yo n’a tabisizwe hahulu ki mañolo ao mi n’a sa zibi ko ka inzi kasizana kao ka milili ye otilwe.

Zazi le liñwi mwa 2000, musali yo a bona taba ye ne ñozwi mwa mutende ye ama lika za kwamulaho za mwa Lörrach. Taba yeo ne i talusize ze ne ezahezi kwa Lipaki za Jehova kwamulaho mwa lilimo za ba Nazi, ku kopanyeleza cwalo ni lubasi lwa hesu. Mwa taba yeo ne ku na ni maswaniso a ka a kwa bwanana. Ha n’a boni kuli maswaniso ao a swana ni a n’a fumani, musali yo a atumela mubihi wa taba yeo ni ku mu bulelela za mañolo ao—n’e li a 42 hamoho! Hamulaho wa lisunda li sikai, na fiwa mañolo ao. Ne ni boni muñolo wa bashemi ba ka ha ne ba zwelapili ku buza ka za ka ku boma ba bahulu. Lilato la bona ku na ne li si ka fola. Kwa komokisa kuli mañolo ao n’a bandukile ni ku t’o fumaneha hamulaho wa lilimo ze fitelela 60!

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Lubasi lwa luna lo lu tabile ne lu shandauzwi muta Hitler a kala ku busa

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Hitler: Siswaniso sa ba U.S. Army

[Maswaniso a fa likepe 26]

1. Betele ya mwa Magdeburg

2. Ba Gestapo ne ba tamile likiti-kiti za Lipaki

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Na ni Jim lu fumani tabo ye tuna mwa sebelezo ya luna ya Mubuso