Mu Nge Bucwala ka Nzila Ye Swanela

“Veine ki musomi, bucwala bu na ni lilata, kaufela ba ba tingulukiswa ki zona, ha ba na butali.”—LIPROVERBIA 20:1.

1. Walisamu n’a bonisize cwañi buitebuho bwa hae bakeñisa ze ñwi za limpo ze nde ze zwa ku Jehova?

MULUTIWA JAKOBO n’a ñozi kuli: “Mpo ye nde kaufela, ni mpo ye petehile kaufela, i zwa kwahalimu, ku Ndate wa maseli.” (Jakobo 1:17) Bakeñisa buitebuho bwa hae kwa limpo ze nde ze ñata ze zwa ku Mulimu, walisamu n’a opezi kuli: “U meliseza makomu bucwañi, ni ze mela ze ba pila batu; kuli ba fumane lico ka ku itimela mubu, ni veine ye tabisa pilu ya mutu, ni oli ye benyisa pata ya hae, ni buhobe bo bu tiisa pilu ya mutu.” (Samu 104:14, 15) Veine ni bucwala bo buñwi, ki limpo ze nde za lukisize Mulimu sina mo li inezi limela, buhobe, ni oli. Lu swanela ku itusisa cwañi zona?

2. Ki lipuzo lifi ze lu ka nyakisisa ka za munwelo wa bucwala?

² Mpo ye tabisa ki ye nde haiba fela i itusiswa ka swanelo. Ka mutala, linosi “li munati,”  kono “haki nto ye nde ku ca linosi ze ñata.” (Liproverbia 24:13; 25:27) Nihaike kuli ku nwa “veine hanyinyani” kwa lumelelwa, ku nwa maswe bucwala ki butata bo butuna. (1 Timotea 5:23) Bibele i lemusa kuli “veine ki musomi, bucwala bu na ni lilata, kaufela ba ba tingulukiswa ki zona, ha ba na butali.” (Liproverbia 20:1) Kono cwale ku tingulukiswa ki bucwala ki kufi? * Ku tula tikanyo ki kufi? Mi ku nga bucwala ka swanelo ki kufi?

Ku “Tingulukiswa” ki Bucwala—Ka Nzila Ifi?

3, 4. (a) Kiñi ze bonisa kuli Bibele ya nyaza ku nwa ku fitela mutu a kolwa? (b) Ki lifi lisupo ze ñwi za ku kolwa?

³ Mwa Isilaele wa ikale, mwana ya n’a sa baki ya n’a zwelapili ku ca maswe kamba ku nwa maswe n’a pobaulwa ka macwe. (Deuteronoma 21:18-21, NW) Muapositola Paulusi n’a elelize Bakreste kuli: “Mu si ke mwa kopana ni ya ipiza mwanahabo mina, bo ki lihule, kamba ya lakaza bufumu, kamba ya lapela milimu, kamba lihata, kamba litahwa, kamba lisholi; ya cwalo, mu si ke mwa ca lico ni yena.” Kwa bonahala hande kuli Mañolo a nyaza ku nwa ku fitela mutu a kolwa.—1 Makorinte 5:11; 6:9, 10.

⁴ Bibele i talusa cwana lisupo za ku kolwa: “U si ke wa katelwa bufubelu bwa macwala, h’a tahisa mubala wa ona mwa sinwiso, mi a nwiwa ka bubebe. Kwa mafelelezo, a luma sina noha, E, a luma sina sibili. Meto a hao a ka bona lika li sili, pilu ya hao i ku bulelise ze maswe.” (Liproverbia 23:31-33) Ku nwa ko ku fitelezi kwa luma sina noha ye buhali, ili ku tisa matuku, ku lyangana mwa booko, nihaiba ku welela. Sitakwa u kona ku bona “lika li sili” kakuli wa kona ku ba ni lipono kamba ku nahana ze siyo. Mi mwendi a kana mane a palelwa ku iswala ni ku kala ku bulela mihupulo ye maswe ni ku lakaza lika ze maswe z’a sa ezangi h’a iketile.

5. Ku tupwikela mwa bucakolwa ku maswe ka nzila ifi?

⁵ Ku cwañi haiba mutu wa nwanga kono inz’a tokomela hahulu kuli ba bañwi ba si ke ba mu lemuha kuli u kozwi? Batu ba bañwi ha ba lemusehangi hahulu kuli ba kozwi ni ha ba nwile mabotela a mañata. Kono ki ku ipuma ku nahana kuli mutu wa kona ku eza cwalo a sa tahelwi ki kozi. (Jeremia 17:9) Nako ha i nze i ya, hanyinyani-hanyinyani, mutu y’o wa kona ku kombelelwa ki bucwala ni ku kala ku “ineela ku nwa bucwala bo buñata.” (Tite 2:3) Ka za mo ku telanga kuli mutu a kombelelwe ki bucwala, muñoli ya bizwa Caroline Knapp u bulela kuli: “Ku kalanga hanyinyani-hanyinyani, ka bunya, ku sa lemusehi.” Luli, ku tupwikela mwa bucakolwa ki lilaba le li maswe hahulu!

6. Ki kabakalañi mutu ha swanela ku sa itupwaela macwala kamba ku ca maswe?

⁶ Hape mu nyakisise temuso ya Jesu ye li: “Mu tokomele kuli lipilu za mina li si ke za sinyiwa ki ku ca maswe, ni ku kolwa bucwala, ni ku bilaela za bupilo; mane lizazi leo li t’o mi tulukela mu si ka itukisa; kakuli li ka wela ba ba yahile mwa lifasi kaufela sina sikwela.” (Luka 21:34, 35) Mutu h’a tokwi kuli konji  h’a ka fita fa ku ba sitakwa kihona a ka ozeliswa kamba ku lezeliswa ki bucwala—ibe kwa mubili kamba kwa moya. Ku cwañi haiba lizazi la Jehova li fita inz’a li mwa muinelo wo?

Ze Kona ku Tiswa ki ku Nwa Maswe

7. Ki kabakalañi ku nwa maswe ha ku sa zamaeleli ni kelezo ye ñozwi kwa 2 Makorinte 7:1?

⁷ Ku nwa maswe ku kona ku tisa likozi ze ñata—ibe kwa mubili kamba kwa moya. A mañwi a matuku a tiswa ki bucakolwa ki cirrhosis butuku bwa sibiti, hepatitis ili butuku bo bu luluhisa sibiti, ni matuku a mwa misinga a cwale ka delirium tremens ye tisa kuli mutu a bone lipono kamba ku lyangana mwa lipulelo. Ku nwa maswe bucwala ka nako ye telele hape ku kona ku tisa matuku a kansa, a shuka, ni matuku a mañwi a pilu ni a mwa mba. Ku nwa maswe ku si na kakanyo ha ku zamaeleli ni kelezo ya mwa Mañolo, ye li: “Lu ikenise kwa masila kaufela a nama ni a moya, lu nze lu peta ku ikenisa kwa luna ka ku saba Mulimu.”—2 Makorinte 7:1.

8. Ku likana ni Liproverbia 23:20, 21, kiñi ze kona ku tiswa ki ku nwa maswe?

⁸ Ku nwa maswe hape ku kona ku sinya mali, kamba mane ku luzisa mutu musebezi. Mulena Salumoni wa Isilaele wa ikale n’a lemusize kuli: “U si ke wa twaelana ni sitakwa, ni ba ba funjela nama.” Kabakalañi? N’a ize: “Kakuli sitakwa, ni ba ba ca hahulu, ba ka ba babotana; mi ku lata buloko kwa bona ku ka ba tinisa likatana.”—Liproverbia 23:20, 21.

9. Ki kabakalañi ha ku li ko ku butali ku sa nwa haiba mutu u ka matisa mota hasamulaho?

⁹ Ka za kozi ye ñwi ya ku nwa maswe, buka ya The Encyclopedia of Alcoholism i bulela kuli: “Lipatisiso li bonisa kuli bucwala bu sinya zibo ya ku matisa hande mota, hamoho ni ku palelwisa bamatisi ku nga muhato ka nako ye swanela, ku sa eza hande lika, ku ba tokwisa mamelelo ye nde, ku ba tuhelisa ku bona hande ni ku ba tokwisa temuho.” Ku na ni ze maswe hahulu ze tiswa ki ku matisa mota mutu inz’a nwile. Mwa United States fela, likozi za fa mukwakwa ze tiswa ki bucwala li bulaya likiti-kiti za batu ka mwaha ni ku holofaza likiti-kiti hape. Sihulu ba banca, ki bona ba ba ziyelizwe ki butata b’o kakuli ha ba na hande yeloseli ya ku matisa hamohocwalo ni yeloseli ya ku nwa. Ha ku na mutu ya kona ku matisa mota hamulaho wa ku nwa mabotela a mañata a bucwala ni ku ipapata kuli wa kuteka bupilo ka ku ba mpo ye zwa ku Jehova Mulimu. (Samu 36:9) Bakeñisa ku kuteka bupilo, neikaba hande mutu ha n’a si ke a nwa bucwala ni hanyinyani haiba hasamulaho u ka tokwa ku matisa mota.

10. Bucwala bu kona ku ama cwañi ngana ya luna, mi ki kabakalañi nto yeo ha i fosahalile?

¹⁰ Ku nwa ko ku fitelezi tikanyo ha ku sinyi fela batu kwa mubili kono hape ku ba sinya ni kwa moya. Bibele i bulela kuli: “Veine, ni bucwala, li feza ngana ya mutu.” (Hosea 4:11) Bucwala bu fitanga kwa ngana. Hatiso ya ba U.S. National Institute on Drug Abuse, i talusa kuli: “Mutu ha nwile, bucwala bu anyezwanga mwa misinga ni ku kena mwa mali mi bu fita kwa booko kapili. Bu kala ku fokolisa likalulo za booko ze zamaisa munahano ni maikuto. Mutu cwale u felelwa ki buiswalo, u ikutwa ku lukuluha hahulu.” Mwa muinelo wo, ku bunolo ku “tingulukiswa,” ili ku ikezeza fela lika, ni ku kena ka bunolo mwa miliko.—Liproverbia 20:1.

11, 12. Ku nwa ko ku fitelezi ku kona ku sinya cwañi kwa moya?

 ¹¹ Bibele hape i laela kuli: “Niha mu ca, niha mu nwa, niha mu eza nto ye ñwi, mu eze linto kaufela kuli Mulimu a lumbekwe ka zona.” (1 Makorinte 10:31) Kana ku nwa bucwala bo buñata-ñata kwa kona ku lumbekehisa Mulimu ni kamuta? Mukreste kaniti u ka bata ku sa zibahala kuli ki munwi yo mutuna. Libubo le li cwalo ha li na ku lumbekehisa libizo la Jehova kono li ka li shwaulisa.

¹² Ku cwañi haiba ku nwa ko ku fitelezi kwa Mukreste yo muñwi ku sitatalisize mulumeli ka yena, mwendi mulutiwa yo munca cwalo? (Maroma 14:21) Jesu n’a lemusize kuli: “Ya sitatalisa yo muñwi wa ba banyinyani bao ba ba lumela ku na, se sinde ku yena kih’a ka tamelwa mwa mulala licwe-tuna la ku belela, a nepelwe mwa buliba bwa liwate.” (Mateu 18:6) Mutu hape wa kona ku zwisiwa fa buikalabelo mwa puteho bakeñisa ku nwa maswe. (1 Timotea 3:1-3, 8) Mi hape ku nwa maswe ku kona ku tisa mifilifili mwa lubasi.

Mu Pime Likozi—Ka Nzila Ifi?

13. Lu lukela ku ezañi sa butokwa kuli lu pime ku nwa maswe?

¹³ Kuli lu pime likozi za ku nwa maswe lu tokwa ku bona teñi kuli ha lu nwi ku tula tikanyo, isi fela ku pima ku kolwa. Ki mañi ya kona ku mi fa sipimo sa ku nwa ka tikanyo ni sa ku nwa ka ku sa fiteleza? Bakeñisa kuli ki lika ze ñata ze amiwa, ha ku konahali ku fa sipimo tota sa fo bu kuma bucwala bo bu tulile tikanyo. Mañi ni mañi u lukela ku ziba maciñekelo a hae ni ku sa fitelela sipimo seo. Kiñi ze ka mi tusa ku ziba bucwala bo bu tulile tikanyo ku mina? Kana ku na ni sizibelo se si kona ku mi tusa ku ziba cwalo?

14. Ki sizibelo mañi se si ka mi tusa ku ziba ku nwa ka tikanyo ni ku sa nwa ka ku fiteleza?

¹⁴ Bibele i bulela kuli: “Butali ni buitemuso bu fumanwe ku wena; ki zona ze ka pilisa moya wa hao, ze ka kabisa mulala wa hao.” (Liproverbia 3:21, 22) Kacwalo sizibelo se si ka mi tusa ki se: Ha ku na taba kuli bucwala bo mu nwile bu kuma kai, haiba bu mi palelwisa ku atula lika hande ni ku fokolisa buitemuso bwa mina u zibe mu tulile tikanyo. Kono mu tokwa ku ya fela ka niti ya taba isiñi ku ipuma ha mu bata ku ziba maciñekelo a mina!

15. Ki ifi miinelo ye kona ku tisa kuli nihaiba botela i liñwi i be ye tulile tikanyo?

¹⁵ Mwa miinelo ye miñwi, nihaiba botela i liñwi ya kona ku ba ye tulile tikanyo. Ka ku sabisa kuli mbututu ye mwa mba i ka swana ya holofala, muima wa kona ku ikatulela ku sa nwa ni hanyinyani. Mi neikaba kezo ye sishemo ku tokolomoha ku nwa fapil’a mutu ya n’a kile a kombelelwa ki bucwala kamba mutu wa lizwalo le li nyaza ku nwa. Jehova n’a laezi ba ne ba eza misebezi ya buprisita kwa tabernakele kuli: “U si ke wa nwa veine kamba bucwala . . . ha mu se mu ka kena mwa Tende ya kopano, kuli mu si ke mwa shwa.” (Livitike 10:8, 9) Kacwalo mu tokolomohe ku nwa pili mu si ka ya kale kwa mikopano ya Sikreste, mu si ka ya kale mwa bukombwa, ni ha mu eza misebezi ye miñwi ya kwa moya. Hape mwa linaha ze hanisa ku nwa bucwala kamba ze lumeleza fela batu ba lilimo ze ñwi cwalo, Bakreste ba swanela ku latelela milao ya naha.—Maroma 13:1.

16. Mu swanela ku keta cwañi sa ku eza haiba mu yumbulwa bucwala?

 ¹⁶ Ha mu fiwa bucwala kamba ha ba mi tomezi bona fapil’a mina, puzo ya pili ye mu swanela ku ipuza ki ye: ‘Kana na swanela ku nwa nihaiba hanyinyani?’ Haiba mu iketela ku nwa, mu nahanele cimo maciñekelo a mina, mi mu si fiteleli sipimo seo. Mu si ke mwa pumiwa ki bucwala bwa ku fiwa. Mi mu tokomele bucwala bo bu selehananga kwa mikiti ye cwale ka mikiti ya linawenga. Mwa libaka ze ñata, banana ba lumelelizwe ku nwa bucwala. Ki buikalabelo bwa bashemi kuli ba laele bana ba bona ka za ku nwa ni ku bona teñi kuli bana b’a latelela cwalo.—Liproverbia 22:6.

Mwa Kona ku Tula Butata B’o

17. Kiñi ze kona ku mi tusa ku lemuha haiba mu na ni butata bwa ku nwa maswe?

¹⁷ Kana mu na ni butata bwa ku nwa maswe veine ni bucwala? Mu zibe kuli, haiba ku nwa maswe se ku fetuha sibi sa mina sa kwa mukunda, mu ka kutula se siñwi mwateñi hasamulaho. Kacwalo mu itatube ka tokomelo. Mu itatube ka ku ipuza lipuzo ze cwale ka ze: ‘Kana se ni nwa hañata ku fita mo ne ni nwelanga? Kana se ni nwa bucwala bo bu kola hahulu ku fita bo ne ni nwanga? Kana ni nwela kuli ni libale lipilaelo, ñalelwa, kamba matata? Kana ku na ni muhaesu kamba mulikani ya bilaezwa ki munwelo wa ka? Kana munwelo wa ka u tisize matata mwa lubasi lwa hesu? Kana ku t’ata kuli ni feze sunda, kweli, kamba likweli, ni sa nwi? Kana ni patelanga ba bañwi kuli ba si ke ba ziba buñata bwa veine kamba bucwala bo ni nwanga?’ Ku cwañi haiba ze ñwi za likalabo za luna kwa lipuzo zeo ki Eni? Mu si ke mwa ba sina mutu ya ‘talima mwa siiponi pata ya hae y’a pepilwe ni yona ni ku libala kapili mw’a inezi.’ (Jakobo 1:22-24) Mu nge mihato ya ku tatulula butata. Mu kona ku bu tatulula cwañi?

18, 19. Mu kona ku tuhela cwañi ku nwa ko ku tulile tikanyo?

¹⁸ Muapositola Palulusi n’a elelize Bakreste kuli: “Mu si ke mwa kolwa bucwala, fo ku isa kwa buhule; kono mu tale Moya.” (Maefese 5:18) Mu zibe fo bu kuma bucwala bo bu tulile tikanyo ku mina, mi mu tome maciñekelo a swanela. Mu bone teñi kuli ha mu tuli sipimo seo; mu be ni buiswalo. (Magalata 5:22, 23) Kana mu na ni balikani ba ba mi cowezanga kuli mu nwe hahulu? Mu itibelele. Bibele i bulela kuli: “Ya kopana ni ba ba butali, ni yena u ka talifa; kono ya twaelana ni matanya u ka utwa butuku.”—Liproverbia 13:20.

¹⁹ Haiba mu nwela kuli mu libale butata bo buñwi, mu tatulule butata ka sibili. Matata a kona ku tatululwa ka ku latelela kelezo ye mwa Linzwi la Mulimu. (Samu 119:105) Mu si ke mwa kata-kata ku kupa tuso ku eluda wa Sikreste ye mu sepile. Mu latelele litukiso za ezize Jehova za ku mi tiisa kwa moya. Mu tiise silikani sa mina ni Mulimu. Mu lapele ku yena kamita—sihulu ka za mifokolo ya mina. Mu kupe Mulimu kuli a ‘like pilu, ni maikuto a mina.’ (Samu 26:2) Sina mo ne ku buhisanezwi mwa taba ye felile, mu eze mo mu konela kaufela kuli mu zamaye ka ku sepahala.

20. Kiñi ze mu kona ku eza kuli mu tule butata bo bu zwelapili bwa ku nwa ko ku fitelezi?

²⁰ Ku cwañi haiba butata bwa ku nwa ko ku fitelezi bu zwelapili ni ha mu ezize buikatazo?  F’o he, mu swanela ku latelela kelezo ya Jesu ye li: “Lizoho la hao ha li ku wiseza mwa sibi, u li pume; kakuli se sinde ku wena kiha u kena mwa bupilo u na ni lizoho li li liñwi, isi ku ba ni mazoho a mabeli ni ku ya mwa lyangalilo.” (Mareka 9:43) Kalabo ki ye: Mu si ke mwa nwa ni hanyinyani. Kona mwa n’a ikatulezi ku ezeza musali ye lu ka biza Irene. U li: “Hasamulaho wa lilimo ze bat’o ba ze peli ni licika ze ne ni sa nwi, na kalisa ku nahana kuli mwendi ku nwanga fela botela i liñwi ku ka likana, kuli ni bone fela mo ne ni ka ezeza. Kono ni sa kala fela ku ikutwa cwalo ni bulelelanga Jehova kapili mwa tapelo. Ni ikatulezi ku sa nwa nihaiba botela i linwi ya bucwala ku fitela mwa tukiso ye nca—mi ni mona na kakanya.” Ku itima bucwala ha ku likani ni ku luza bupilo mwa lifasi le linca la Mulimu la ku luka.—2 Pitrosi 3:13.

“Mu Mate ka Mukwa O Ka Mi Fumanisa Ona”

21, 22. Ki nto mañi ye kona ku lu palelwisa ku fita kwa mafelelezo a siyano ya bupilo, mi lu kona ku pima cwañi nto yeo?

²¹ Ha n’a swaniseza bupilo bwa Bakreste kwa siyano, kamba kangisano, muapositola Paulusi n’a ize: “Kana ha mu zibi kuli ba ba mata mwa siyano, ba mata kaufela, kono ya nga mupuzo ki a li muñwi fela? Mu mate ka mukwa o ka mi fumanisa ona. Hape mutu ni mutu ya lakana ku wina, u iswala mwa linto kaufela. Mi ha ba eza cwalo, kikuli ba nge kuwani ya bulena ye bola, kanti luna lu ka nga ye sa boli. Hakulicwalo na mata, isi ka ku lika-lika; na lwana, isi ka ku nata mwa moya. Kono ni eza mubili wa ka ka tata, n’itapiseza ona; ni sa ezi cwalo, ni ka suhana ni fumana kuli ha ni lutile ba bañwi, na, ni ka ba muhaniwa.”—1 Makorinte 9:24-27.

²² Mupuzo u fiwanga fela ba ba fitile kwa mafelelezo a siyano. Mwa siyano ya bupilo, ku nwa maswe kwa kona ku lu palelwisa ku fita kwa mafelelezo a siyano. Lu lukela ku ba ni buiswalo. Ku mata ka ku sa lika-lika ku tokwa kuli lu si ke lwa tupwikela mwa “ku nwa maswe.” (1 Pitrosi 4:3) Kono, lu na ni ku ba ni buiswalo mwa linto kaufela. Ka za ku nwa bucwala, lu ka eza hande ku “tuhela mukwa wa ku sa saba Mulimu ni wa ku shukelwa za lifasi, ni kuli lu pile mwa linako za cwale ka kutwisiso, ni ka ku luka, ni ka bulumeli.”—Tite 2:12.

[Litaluso za kwatasi]

Kana Mwa Hupula?

• Ku nwa maswe ki kufi?

• Ki bufi bumaswe bo bu tiswa ki ku nwa maswe?

• Mu kona ku pima cwañi likozi za ku nwa maswe?

• Mutu u kona cwañi ku tula butata bwa ku nwa maswe?

[Lipuzo za Tuto]

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Veine i “tabisa pilu ya mutu”

[Siswaniso se si fa likepe 20]

Lu lukela ku ziba maciñekelo a luna ni ku sa tula sipimo seo

[Siswaniso se si fa likepe 21]

Mu zibele cimo sipimo se si tulile tikanyo

[Siswaniso se si fa likepe 22]

Mu lapele ku Jehova kamita ka za mifokolo ya mina

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Bashemi ba na ni buikalabelo bwa ku laela bana ba bona ka za ku nwa