Balikani Ba Mulimu mwa “Lioli za Tonga”

Ka 1932 sisepe se ne si zamaya mwa liwate sa tisa lipeu za butokwa hahulu mwa Tonga. Muzamaisi wa sisepe a fa Charles Vete bukanyana ya “Where Are the Dead?” Charles a kolwa kuli n’a fumani niti. Hamulaho a nako, ba tamaiso ya Lipaki za Jehova ba amuhela kupo ya Charles ya kuli a toloke bukanyana yeo mwa puo ya habo. Ha s’a felize ku toloka, bukanyana yeo ya n’a tolokile ya yo hatiswa mi a amuhela likopi za yona ze 1,000 mi a kala ku li abela. Kona mo ne li kalezi ku calelwa lipeu za niti ya Mubuso wa Jehova mwa mubuso wa Tonga.

FA MAPA ya South Pacific, mu ka fumana Tonga kwa wiko fela wa fo sibaka se si bizwa international date line, si kopanela ni Tropic of Capricorn. Sooli sa Tongatapu ili sona se situna kwa lioli kaufela za Tonga si eza likilomita ze 2,000 kwa mutulo-upa wa tolopo ya Auckland, ye mwa New Zealand. Tonga i na ni lioli ze 171, mi ze 45 ku zeo li na ni batu. James Cook katala-matunga wa kwa Britain ya tumile hahulu wa mwa lilimo za ma-1700 n’a bizize lioli ze ikemezi zeo kuli ki lioli ze silikani kakuli n’a amuhezwi hande.

Tonga i na ni bayahi ba ba bat’o eza 106,000, mi i na ni likwata ze talu za batu—mi ze tuna kwa likwata zeo ki Tongatapu, Ha’apai ni Vava’u. Mwahal’a liputeho ze ketalizoho za Lipaki za Jehova ze mwa lioli zeo, ze talu li fumaneha mwa sikwata sa batu ba bañata sa Tongatapu, ye ñwi i fumaneha mwa Ha’apai, mi ye ñwi yona i mwa Vava’u. Kuli ba tuse batu ku ba balikani ba Mulimu, Lipaki za Jehova ba na ni ndu ya balumiwa ni ofisi ya batoloki bukaufi ni Nuku’alofa, ona muleneñi.—Isaya 41:8.

Ku zwa mwa ma-1930, Charles Vete n’a zibahala hahulu sina yo muñwi wa Lipaki za Jehova, nihaike kuli n’a si ka kolobezwa ka nako yeo ku fitela ka 1964. Ba bañwi ne ba swalisani ni yena mwa musebezi wa ku kutaza, mi ka 1966 ne ku nganguzi Ndu ya Mubuso mo ku kona ku ina batu ba 30. Puteho ya bahasanyi ba 20 ne i tomilwe mwa Nuku’alofa ka 1970.

Haisali ku zwiwa ka yona nako yeo, talelezo ya  manzwi a latelela a mupolofita Isaya ya kona ku iponelwa hande mwa lioli za Tonga: “Ba lumbeke [Muñ’a] Bupilo; litumbo za hae li bubaniswe mwa lioli.” (Isaya 42:12) Musebezi wa Mubuso u zwelapili ku konda, ili ku tusa buñata bwa batu kuli ba eze silikani ni Jehova. Kwa mukopano wa sikiliti mwa Nuku’alofa ka 2003, ne ku fumanehile palo ye tuna ya baputehi ba 407, mi ba ketalizoho ne ba kolobelizwe. Ka ku bonisa zwelopili ye kona ku ba teñi, batu ba 621 ne ba fumanehile kwa Kupuzo mwa 2004.

Ku Pila Bupilo Bo Bu Nolofezi

Kono ku sa na ni butokwi bo bu iponahaza hande bwa bashaeli ba Mubuso mwa libaka ze kwahule ni muleneñi. Ka mutala, batu ba 8,500 ba ba pila mwa lioli ze 16 za sikwata sa Ha’apai ba tokwa ku utwa ze ñata ka za niti ya Bibele. Ha’apai sihulu i na ni lioli ze patami, ze na ni linzalu ze ñata ni makamba a matelele a lishabati le li sweu. Mezi a mwa liwate ki a masweu hahulu, hañata mutu wa kona ku bona kwatasi ka butelele bo bu fitelela limita ze 30. Kwa makaza luli ku yowana fa mwalala o kopani ni liketa ni litapi za mwa liwate ze tabisa za mifuta ye fitelela mwanda. Minzi hañata ki ye minyinyani. Nihaike kuli mandu a kwateñi ki a manyinyani, a yahilwe ka mukwa wo a konisa ku tiyela mañungwa.

Batu ba fumananga muluti ni lico kwa likota za Breadfruit ni za mango. Ku bata lico ni ku li lukisa ki yona misebezi ye eziwa hahulu ka zazi ni zazi. Kwand’a nama ya kulube, batu ba mwa lioli zeo ba ikolanga lico ze ñata ze ba selanga kwa liwate. Kwa mandamino mabasi a limanga masimu a licalo ze ciwa mibisi ni miloho. Likota za miselo li imelela fela mwa naheñi; likota za kokonati ni makonde li cabukile. Zibo ya milyani ya likota, matali, makwati ni mibisi i siyelwanga lusika ni lusika lo lu taha.

Niteñi, liluwo la butokwa hahulu la mwa Ha’apai ki batu ba kwateñi ba ba silikani, ba ba twaezi ku pila mwa sibaka sa kozo. Mupilelo wa kwateñi u nolofezi. Buñata bwa basali ba ezanga misebezi ya mazoho—ku luka lizuma, ku eza masila a bizwa tapa a pangiwa fa makumba, ni ku luka miseme. Ha ba nze ba sebeza, basali ba mwa Tonga ba inanga, ku ambola, ku opela, ni ku seha mangwelula mwa muluti wa kota, hañata bana ni limbututu za bona inze ba bapala kamba inze ba lobezi bukaufi. Hañata liwate ha se li ombalile, ki basali ba ba yo kwakwatanga mwa macwe ni mwa mazupa ku yo swala linkala ze tuna ni libupiwa ze ñwi ze ciwa, mane ni ku yo yanganga miloho ye tabusa mwa liwate.

Buñata bwa banna ba tolanga mwa masimu, ku yamba, ku beta, ku panga lisepe, ni ku onga tunyandi. Banna, basali, ni banana ba zamayanga mwa lioli zeo ka ku itusisa lisepe ze nyinyani za ku yambisa ze na ni lituwa, ha ba yo lekula bahabo bona, ku yo bata likalafo, ni ha ba fundota mileko kamba lico ze ba kutuzi.

Ha Ku Na Sibaka Ko I Sa Koni ku Fita Taba Ye Nde

Ne li ku sona sibaka se si lateha seo, k’o bosinyalana ba balumiwa ni mapaina ba babeli ne ba tile ka nako ya Kupuzo ya mwa 2002. Batu ba sikai ne se ba kile ba ambotiwa kale, mi batu ba mwa Ha’apai ne se ba amuhezi libuka ze hatisizwe ki Lipaki za Jehova, mane ni ku ituta Bibele ni Lipaki.

Baluti ba Bibele ba bane ba baenyi bao ne ba na ni milelo ye milalu: ku abela lihatiso ze tomile fa Bibele, ku kalisa lituto za Bibele za fa mandu, ni ku memela ba ba tabela kwa mukiti wa Mulalelo wa Mulena. Milelo ye milalu yeo ne i petilwe kaufela. Batu ba 97 ne ba konile ku fumaneha  kwa Kupuzo ya lifu la Jesu. Ba bañwi ba ku bona ne ba zamaile mwa lisepe ze si na situwa nihaike ne ku na ni pula ye tuna ni liñungwa. Bakeñisa liñungwa leo, buñata bwa batu ne ba lobezi fa sibaka fo ne ku ezelizwe Kupuzo, mi ne ba kutezi kwa mandu a bona habusa.

Mubuleli wa ngambolo ya Kupuzo n’a ikatalize hahulu. Mulumiwa ya n’a file ngambolo yeo u bulela kuli: “Ha ni tokwi ku mi taluseza ka za sabo ye li teñi mutu ha fa lingambolo ze peli za Kupuzo mwa puo i sili manzibwana a lizazi le li swana. Mu nahane fela mo ne ni ikalelezwi. Tapelo ne i konile ku ni tusa hahulu luli! Ne ni hupuzi manzwi ni lipulelo ze ne ni sa hupuli kuli na li ziba.”

Kabakala bakutazi ba evangeli ba ne ba hulisize cisehelo ye ne li teñi kale kwa batu ba mwa lioli za Ha’apai, bosinyalana ba babeli ba mwa sibaka seo ne ba kolobelizwe. Mi yo muñwi kwa banna bao n’a tabezi lihatiso za Lipaki ha n’a nze a lutiwa lituto za kuli a be sikombwa mwa keleke ya habo.

Nihaike kuli ne li babotana, yena munna yo ni musal’a hae ne ba fanga nubu ye tunanyana ya masheleñi mabizo a bona ha n’a biziwanga mwa keleke ka nako ya sebelezo ya koleko ya ka silimo. Paki ya n’a kile a ba potela pili n’a memile munna yo kuli a apule mwa Bibele ya hae ni ku bala 1 Timotea 5:8. Muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Mutu h’a sa babaleli banabahabo, sihulu ba ndu iliñwi ni ya hae, ki ya latuzi tumelo, mi u fitwa ki ya si ka lumela.” Sikuka sa mwa Bibele seo ne si nyangumuzi pilu ya munna yo. N’a lemuhile kuli ka ku lumela ku kolekanga masheleñi a mañata a n’a tokwahala kwa keleke, n’a palelwa ku fumanela lubasi lwa hae lika za butokwa ze ne tokwahala. Kwa sebelezo ye tatama ya koleko ya ka silimo, nihaike n’a na ni masheleñi mwa pokoto, n’a si ka libala 1 Timotea 5:8. Libizo la hae ha ne li bizizwe, n’a taluselize muprisita ka bundume kuli mali a n’a na ni, ne li a ku itusisa kwa lubasi lwa hae. Kacwalo bosinyalana bao ne ba nyaziselizwe fa nyangela ni ku yukaukelwa ki maeluda ba keleke.

Hamulaho wa ku ituta Bibele ni Lipaki za Jehova, munna yo ni musal’a hae ne ba fitile fa ku ba bahasanyi ba taba ye nde. Munna yo u bulela kuli: “Niti ya Bibele i ni cincize. Ha ni sa na situhu ni buhali kwa lubasi lwa ka. Ha ni sa nwanga ka ku tula tikanyo. Batu ba munzi wa hesu b’a kona ku iponela niti mo i cincelize bupilo bwa ka. Ni sepa kuli ni bona ba ka fita fa ku lata niti sina na.”

Sisepe Se Ne Si Itusisizwe kwa ku Bata-Bata

Likwelinyana hamulaho wa Kupuzo ya mwa 2002, sisepe se siñwi sa tisa libyana za butokwa hahulu mwa Ha’apai ye kwahule-hule. Sisepe sa limita ze 18 se si itusiswanga kwa ku bapala fela sa fuulwa ku zwa New Zealand ni ku liba lioli za Tonga. Ne ku longani bo Gary ni Hetty, hamoho ni mwan’a bona wa musizana Katie. Mizwale ni likaizeli ba 9 ba ne ba zwile kwa Tonga ni balumiwa ba babeli ba yelela ni bona fa misipili ye mibeli. Lipaki ba mwa lioli zeo ne ba tusize kwa ku sikululanga hande sisepe seo, fokuñwi ne ba eza cwalo fa miiwa kamba fa macwe a sa zibahali. Misipili ya sisepe yeo n’e si ya ku itabisa fela. Ba ne ba li mwa sisepe seo ne ba yela ku yo luta niti ya mwa Bibele. Ne ba zamaile sibaka se si telele mwa liwate ka ku potela lioli ze 14. Taba ye nde ya Mubuso ya li ku ba i kutazwe ku ze ñwi za lioli zeo.

Batu ne ba ezizeñi? Bakutazi ba ne ba zamaya mwa liwate bao sihulu ne ba amuhezwi ki batu ba ne ba nyolelwa ku ziba ze ñata, ba ba silikani, ni ka moya wa sizo sa mwa lioli zeo wa ku lata ku amuhela baenyi. Batu ba mwa lioli zeo ha se ba utwisisize mulelo wa musipili wa bona, ne ba itebuhanga hahulu. Lipaki ba baenyi  bao ne ba iponezi hande kuli batu ba mwa lioli ne ba kuteka Linzwi la Mulimu mi ne ba lemuha bubotana bwa bona bwa kwa moya.—Mateu 5:3.

Hañata baenyi bao ne ba inanga mwatas’a likota ze mela mwa libaka ze cisa hahulu za lifasi inze ba zelezwi ki batu ba ne ba na ni lipuzo ze ñata za Mañolo. Ka swalala, lipuhisano za Bibele ne li zwelangapili mwa mandu. Batu ba mwa sooli se siñwi ne ba kupile Lipaki ba ne ba funduka kuli: “Mu si ke mwa ya! Ki bomañi ba ba ka alabanga lipuzo za luna haiba mu ya?” Paki yo muñwi n’a bulezi kuli: “Ne ku li t’ata kamita ku siya buñata bwa batu ba ba swana sina lingu ba ne ba nyolelwa niti cwalo. Lipeu ze ñata za niti ne li cezwi.” Sisepe seo ha ne si fwekile fa sooli se siñwi, Lipaki ba fumana kuli batu kaufela ne ba apezi mwa litino za malilo. Musal’a ofisa wa tolopo yeo kihona ha n’a sa zo tokwahala. Ofisa yo ka sibili n’a itumezi kwa mizwale bao bakeñisa ku omba-omba batu ka lushango lwa mwa Bibele.

Ne ku li t’ata ku fita kwa lioli ze ñwi. Hetty u talusa kuli: “Sooli se siñwi ne si si na likamba le li swanela la ku fwekela ku lona, ne si na ni fela mañope a eza limita li sikai ku zwa fa mezi. Ne lu kona fela ku fita fa sooli seo ka ku itusisa kakolo ka luna ka kanyinyani. Pili ne lu na ni ku poseza mikotana ya luna kwa batu ba ne ba i takaleza ku lu tusa fa likamba. Mi cwale kakolo ha ne ka tiswa ki mezi fahalimu a liñope ne lu na ni ku shatukela fa likamba ka bubebe pili ka si ka kuta kale ni mezi.”

Kono haki batu kaufela ba ne ba longani mwa sisepe ba ne ba li lindume za misipili ya mwa liwate. Hamulaho a lisunda ze peli za ku zamaya mwa liwate, muzamaisi wa sisepe a ñola ka za musipili wa ku kutela kwa sooli se situna sa Tongatapu kuli: “Se lu siyalezwi ki lihora ze 18 za ku zamaya mwa liwate. Ha lu koni ku yo fita lu s’a fweki mwa nzila bakeñisa ba ba kuliswa ki ku zamaya mwa liwate. Lu tabile kuli se lu kutela kwahae kono hape lu ba ba swabile hahulu ka ku siya batu ba bañata ba ba kalile ku utwa lushango lwa Mubuso. Lu ba siya mwa mazoho a Jehova, mi moya wa hae o kenile ni mangeloi a hae li ka ba tusa ku zwelapili ku hula kwa moya.”

Lioli Ze Na ni Sepo Ye Nde

Ibat’o ba likweli ze peli ku zwa fo si menuhela sisepe seo, bakutazi ba mapaina ba ba ipitezi bo Stephen ni Malaki, ne ba lumilwe ku yo kutaleza kwa sooli sa sikwata sa Ha’apai. Teñi ko ne ba izo swalisana mwa ku luta Bibele ni mabasi a mabeli a batu ba ba nyalani ba ne ba sa zo kolobezwa. Lipuhisano ze nde ka za lituto za bulapeli li sweli za eziwa, mi bahasanyi ba itusisa hande Bibele.

La December 1, 2003, ne ku tomilwe puteho mwa Ha’apai, ili puteho ya buketalizoho mwa Tonga. Mwahal’a ba ba fumanehanga kwa mikopano ku banga ni banana ba bañata. Ba itutile ku no telezanga ka tokomelo. Ba inanga inze ba kuzize mi ba tabelanga ku alaba baputehi ha ba buziwa puzo. Muokameli wa mupotoloho n’a lemuhile kuli: “Zibo ya bona ka za Buka Ya Ka ya Makande a Bibele i bonisa kuli bashemi ba nga ka butokwa buikalabelo bwa bona bwa ku luta bana ba bona niti ya Bibele.” Kaniti, lioli zeo li sepisa kuli ku ka ba ni kutulo ye ekezehile ya balikani ba Jehova ba bañwi ba bañata.

Lilimo ze fitelela 70 kwamulaho, Charles Vete ha n’a tolokile bukanyana ya Where Are the Dead? mwa puo ya habo yena ya Tonga, n’a si ka lemuha ka mo ne i ka melela peu ya Mubuso mwa lipilu za bayahi ba naha ya habo. Ku zwelela kwa makalelo a manyinyani ao, Jehova u zwezipili ku fuyola ku shaelwa kwa taba ye nde ye nze zwelapili ku hula mwa libaka za kwahule-hule zeo za lifasi. Kacenu ku konwa ku bulelwa kuli Tonga ki ye ñwi ya lioli za liwate ze kwahule-hule ze talimela ku Jehova. (Samu 97:1; Isaya 51:5) Mwa “lioli za Tonga” se ku na ni balikani ba Jehova ba bañata.

[Siswaniso se si fa likepe 8]

Charles Vete, ka 1983

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Ku panga lisila la tapa

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Sisepe se ne si itusisizwe kwa ku hasanya taba ye nde mwa Tonga

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Sikwata sa batoloki, mwa Nukuʹalofahasanya taba ye nde mwa Tonga

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 9]

Making tapa cloth: © Jack Fields/CORBIS; background of pages 8 and 9, and fishing: © Fred J. Eckert