Mu Itibelele kwa Lizo Ze Sa Tabisi Mulimu

MWA lapanyana, likwati la mufu le li kwaluzwi li beilwe fa lizazi le li lenga la mwa Africa. Balili ha ba nze ba zamaya mwa mulaini ku fitelela likwati leo ka ku bonisa masitapilu a bona, munna-muhulu wa yema. Meto a hae inge a enga-enga ka ku lobeha pilu, u inamela bukaufi ni sifateho sa mufu ni ku kala ku bulela kuli: “Kiñi ha ne u si ka ni laeza? Kiñi ha u tobile ni ku ni siya fela cwana? Cwale ha se u kutile cwana, kana u ka zwelapili ku ni tusa?”

Mwa sibaka se siñwi sa mwa Africa, ku pepilwe mbututu. Ha ku na ya lumelelizwe ku i bona. Hamulaho wa ku ba mwa siyopu ka nakonyana kihona i ka zwisezwa kwa nyangela ni ku shumwenenwa libizo.

Kwa batu ba bañwi ku bulela ku mufu ni ku beya mbututu ye sa zo pepwa mwa siyopu li kana za bonahala ku ba mikwa ye komokisa. Kono mwa lizo ni libaka ze ñwi, likezo ni mibonelo ya batu ka za lifu ni za ku pepwa li susuezwanga ki litumelo ze m’ata hahulu za kuli bafu ha ba si ka shwelela luli kono b’a pila mi ba ikutwa.

Tumelo yeo i m’ata hahulu ku eza kuli mane se i bata ku fumaneha mwa lizo kaufela ni miezezo ye ama likalulo kaufela za bupilo. Ka mutala, bolule-lule ba lumela kuli linako za butokwa mwa bupilo bwa mutu—ze cwale ka ku pepwa, ku fulumana, ku kena mwa linyalo, ku pepa bana, ni ku shwa—ki mitano ye libisa kwa liluko la kwa moya la  bokukululu. Ku lumelwa kuli mwa liluko la kwa moya leo, mufu u zwelapili ku eza lika ze tusa b’a siile fa lifasi. Mi kuti wa kona ku zwelapili ku cinca-cincanga bupilo bwa hae ka ku no pepwa sinca.

Kuli ku be ni mitano ye minde mwa mupotoloho wa bupilo ku latelelwanga lizo ze ñata. Lizo zeo li tiswa ki tumelo ya kuli ku na ni nto ye ñwi mwahal’a luna batu ye bandukanga lifu. Bakreste ba niti ba ambuka lizo kaufela ze swalisani ni tumelo yeo. Libaka?

Bafu Ba mwa Muinelo Mañi?

Bibele i bulela ngambu ka za muinelo wa bafu. I bulela hande kuli: “Ba ba pila ba ziba kuli ba ka shwa; kono ba ba shwile ha ba na se ba ziba . . . Lilato la bona, ni lutimbo lwa bona, ni muna wa bona, zeo, li shwile . . . Kakuli mwa libita mo u ya, ha ku sa na musebezi, nihaili mulelo, kamba zibo, kamba butali.” (Muekelesia 9:5, 6, 10) Balapeli ba Mulimu ba niti haisali ku zwiwa kwamulaho ba amuhezi yona niti ya Bibele yeo ya butokwa. Ba utwisisize kuli [moyo, NW] haki nto ye sa shwi, kono wa kona ku shwa ni ku yundiswa. (Ezekiele 18:4) Mi hape ba zibile kuli mutu ha shwile ha ku na moya o zwelangapili ku pila. (Samu 146:4) Mwa linako za kwaikale, Jehova n’a laezi ngambu batu ba hae kuli ba ikauhanye ka ku tala kwa sizo sifi kamba sifi nihaiba kwa mikiti ya lizo ye n’e na ni tumelo ya kuli bafu ba pila mi b’a kona ku tusa kamba ku holofaza ba ba pila.—Deuteronoma 14:1; 18:9-13; Isaya 8:19, 20.

Ka ku swana, Bakreste ba kwa makalelo ne ba tokolomohile sizo kamba mikiti ya lizo ifi kamba ifi ye n’e swalisana ni lituto za bulapeli bwa buhata. (2 Makorinte 6:15-17) Kacenu, Lipaki za Jehova, ku si na taba ni mushobo, lusika, kamba simuluho ya bona, ba ambuka lizo ze swalisani ni tuto ya buhata ya kuli ku na ni nto ye mwahal’a mutu ye bandukanga lifu.

Ka ku ba Bakreste, ki nto mañi ye ka lu etelela kuli lu zibe haiba lwa swanela ku latelela sizo se siñwi kamba kutokwa? Lu swanela ku nahana ka tokomelo ka za swalisano ye kana ya ba teñi mwahal’a sizo seo ni tuto ifi kamba ifi ye siyo mwa mañolo, ye cwale ka ya kuli mioya ya ba ba shwile ya kona ku tusa kamba ku holofaza ba ba pila. Ku zwa f’o, lu tokwa ku nyakisisa ka za haiba ha lu ka abana mwa sizo kamba mukiti o cwalo lu ka swana lwa sitatalisa ba bañwi ba ba ziba zeo Lipaki za Jehova ba lumela ni ku luta. Ka ku hupula lisupo zeo, ha lu tatubeñi lika ze peli za butokwa—ku pepwa ni lifu.

Mikiti ya ku Pepwa ni ku Shumwenena Libizo

Lizo ze ñata ze eziwanga fa ku pepwa za swanela. Kono mwa libaka mo ku ngiwa kuli ku pepwa ki ku sila ku zwa kwa liluko la kwa moya la bokukululu ni ku liba kwa batu, Bakreste ba niti ba lukela ku tokomela. Ka mutala, mwa libaka ze ñwi za mwa Africa, mbututu ye sa zo pepwa i beiwanga mwa siyopu mi ha i beiwangi libizo konji ha se ku fitile nakonyana. Hailif’o nako ya siyopu ya fapahana-fapahana ka ku ya ka libaka, mbututu ha i zwa mwa siyopu ku ezwanga mukiti wa ku i shumwenena libizo, mi cwale kihona i fitiswa ku bahabo ni balikani. Ka nako yeo, libizo la mbututu la zibiswanga ku ba ba li teñi kaufela.

Ka ku talusa butokwa bwa sona sizo seo, buka ya Ghana—Understanding the People and Their Culture i li: “Mwahal’a mazazi a supile a bupilo bwa yona, mbututu i ngiwa kuli ki ‘mueti’ mi ya ipilula ku zwa kwa ku ba sibupiwa sa kwa moya ni ku fetuha mutu wa fa lifasi-mubu. . . . Hañata mbututu i beiwanga mwa siyopu mi ha ku na batu ba mwa lubasi lu sili ba ba lumelelizwe ku i bona.”

Ki kabakalañi mbututu ha i beiwanga mwa siyopu pili i si ka shumwenenwa kale? Buka ya Ghana in Retrospect i talusa kuli: “Pili mazazi a 8 a si ka kwana kale, mbututu kutwi ha i bangi mutu. I lukela kuli i swananga hahulu libupiwa za liluko ko i zwelela.” Mi buka yeo i  zwelapili kuli: “Bakeñisa kuli ka mubulelelo o muñwi ki libizo le li tisanga kuli mbututu i be mutu, bosinyalana haiba ba saba kuli mwan’a bona a ka swana a shwa ba liyehanga ku beya mbututu libizo ku fitela ha se ba ikolwisisize kuli i ka pila. . . . Kacwalo sizo seo sa ku ipilula, ili sa ku beya mbututu mwa siyopu, kuti ki sa butokwa hahulu ku mwana ni kwa bashemi ba hae. Mukiti wa ku shumwenena ki ona o tisanga kuli mwana cwale a kone ku ba mutu wa fa lifasi-mubu.”

Hañata ya ungekanga mukiti wa ku shumwenena ki mutu ya hulile ya li mwanahabo lubasi l’o. Ze ezahalanga fa mukiti wo za shutana ku likana ni libaka, kono hañata ku paelelwanga balimu ka ku sela lino kwa makombelo ni ku shea ku bokukululu ili ku itebuha ku bona kuli mbututu i fitile ka kozo, ni ku eza lizo ze ñwi cwalo.

Nto ye tuna ye ezahalanga ku ona mukiti wo ki ku shumwenenwa kwa mbututu. Nihaike kuli ki bashemi ba ba na ni buikalabelo bwa ku beya mwan’a bona libizo, hañata bahabo bona ba banga ni m’ata a matuna a ku ba ketisa libizo. Mabizo a mañwi a talusa lika ze ñwi mwa puo ye bulelwa mwa sibaka seo, ze cwale ka “n’a ile mi u kutile,” “Boma ba tile lwa bubeli,” kamba “Bondate ba kutile hape.” Mabizo a mañwi a na ni litaluso ze lelezwi ku palelwisa bokukululu ku nga mbututu ye sa zo pepwa ni ku i kutiseza mwa naha ya ba ba shwile.

Ki niti kuli ha ku si ka fosahala ku tabela mbututu ha i pepwa. Ku beya mbututu libizo la mutu yo muñwi kamba le li bonisa nto ye ne ezahalile ha i pepwa ki lizo ze amuheleha, mi nako ya ku beya mbututu libizo ki keto ya ka butu. Niteñi, Bakreste ba ba bata ku tabisa Mulimu ba lukela ku tokomela ku ambuka lizo kamba mikiti ifi kamba ifi ye bonisa kuli ba lumelelana ni mubonelo wa kuli mbututu ye sa zo pepwa ki “mueti” ya zwa kwa liluko la kwa moya la bokukululu ni ku to ba mutu fa lifasi-mubu.

Fahalimw’a seo, hailif’o batu ba bañata ba na ni mubonelo wa kuli mukiti wa ku shumwenena libizo ki sizo sa butokwa sa ku ipilula, Bakreste ba lukela ku tokomela hahulu mazwalo a ba bañwi, ni ku nahana mo ba kona ku ngelwa ki ba ba sa lumeli. Ka mutala, ba bañwi ba kona ku nahanañi haiba lubasi lwa Sikreste lu beya mbututu ye sa zo pepwa mwa siyopu ku fitela ku ezwa mukiti wa ku shumwenena libizo? Ba bañwi ba ka ikutwa cwañi haiba Bakreste bao ba itusisa mabizo a na ni litaluso ze sa lumelelani ni buikalabelo bwa bona bwa ku ba baluti ba niti ya mwa Bibele?

Kacwalo, ha ba keta mo ba swanela ku beela bana ba bona mabizo ni fo ba swanela ku ezeza cwalo, Bakreste ba lika ka t’ata ku ‘eza linto kaufela kuli Mulimu a lumbekwe ka zona’ kuli ba si ke ba sitatalisa ba bañwi. (1 Makorinte 10:31-33) Ha ba ‘fezi mulao wa Mulimu, kuli ba tiise mikwa ya habo bona’ yeo kwa mafelelezo i lelezwi ku kuteka bafu. Kono ba kuteka ni ku kanyisa Mulimu ya pila, Jehova.—Mareka 7:9, 13.

Ku Ipilula ku Zwa kwa Lifu ni ku Ba Mutu

Sina mo ba ngela ku pepwa, ba bañata ba nga kuli lifu ki mutano; kuli mutu ya shwile u zwanga fa lifasi-mubu ni ku ya kwa liluko la kwa moya le li sa bonahali ili ko ku pila ba ba shwile. Ba bañata ba lumela kuli fa sililo ku na ni ku ezwa lizo ni ku latelela milali ye miñwi cwalo, hakusicwalo bilumba bya bokukululu, bye bi twi bya kona ku ota ba ba pila kamba ku ba teebisa bi ka nyema. Yona tumelo yeo i ngile sibaka fa malilo.

Hañata kwa malilo a lelezwi ku tabisa bafu, batu ba cinca-cincanga za ku eza—ba kalanga ka ku bokolola ni ku huwaka-huwaka fapil’a mufu kihona ba yo eza mikiti ya tabo hamulaho a kepelo. Kwa mikiti ya malilo yeo hañata batu ba mbwakilanga, ku imbotisa macwala, ni ku bina lipina ze tibanya mazebe. Malilo a ngiwanga hahulu ka butokwa kuli mane nihaiba mabasi a shebile hañata a likanga ka  t’ata ku fumana pene ye likani kuli ku ezwe malilo a twi ki a swanela, nihaike kuli ku eza cwalo ku kana kwa ba nyandisisa ni ku ba tahiseza likoloti.

Ka lilimo-limo, Lipaki za Jehova ba beile hande fa nalela lizo za malilo ze lwanisana ni mañolo. * Lizo zeo li kopanyeleza mitande, ku paelela ka ku selela balimu lino kwa makombelo, ku bulela kwa bafu ni ku talusa za tokwa ku ezezwa mufu, mikiti ya kupuzo ya lifu, ni lizo ze ñwi ze tomile fa tumelo ya kuli ku na ni nto ye mwahal’a mutu ye bandukanga lifu. Lizo ze cwalo ze shwaulisa Mulimu li “masila,” mi ki “ze si na tuso” li tomile fa “litaba ze ba fanana batu ka mulomo” isi fa Linzwi la Mulimu la niti.—Isaya 52:11; Makolose 2:8.

Sineneketo ya ku Latelela Lizo

Ku ambuka lizo ku bile shemaeto kwa batu ba bañwi, sihulu mwa linaha mo ku ngiwa kuli ku kuteka bafu ki nto ya butokwa hahulu ni ku fita. Bakeñisa ku sa latelela lizo ze cwalo, Lipaki za Jehova se ba hupulezwi bumaswe kamba ku tamelezwa kuli ha ba tabeli batu ni kuli ha ba kuteki bafu. Ni ha ba utwisisa hande niti ya mwa Bibele, Lipaki ba bañwi ba saba ku ba ba ba fapahana ni nyangela bakeñisa ku nyaziwa ni ku sineneketwa hahulu. (1 Pitrosi 3:14) Ba bañwi ba ikutwile kuli lizo zeo ki kalulo ya mupilelo wa bona mi ha ba koni ku li tokolomoha ka ku tala. Ba bañwi hape ba nahanile kuli ku hana ku latelela sizo ku kana kwa tisa kuli batu ba Mulimu ba ketululwe mwahal’a batu ba mwa silalanda.

Ha lu bati ku foseza ba bañwi ka bomu. Kono Bibele i lu lemusa kuli ku yemela niti ka ku tiya ku ka lu tahiseza ku haniwa ki lifasi le li ikauhanyize ku Mulimu. (Joani 15:18, 19; 2 Timotea 3:12; 1 Joani 5:19) Lu itatela ku eza cwalo, ka ku ziba kuli lu lukela ku ba ba ba fapahana ni batu ba ba mwa simbwi sa kwa moya. (Malaki 3:18; Magalata 6:12) Sina fela Jesu ha n’a hanyelize muliko wa Satani wa kuli a eze nto ye sa tabisi Mulimu, ni luna lu hana lisineneketo za ku eza lika ze sa tabisi Mulimu. (Mateu 4:3-7) Ku fita ku kukuezwa ki sabo ya batu, Bakreste ba niti sihulu ba bata ku tabisa Jehova Mulimu ni ku mu kuteka ka ku ba Mulimu wa niti. Ba eza cwalo ka ku sa shengoka likuka za Bibele za bulapeli bo bu kenile kabakala ku kukuezwa ki ba ba bañwi.—Liproverbia 29:25; Likezo 5:29.

Ku Kuteka Jehova ka Mo Lu Ngela Bafu

Ku lukile ku tomoha hahulu pilu ni ku sisitwa muta mutu ye lu lata a timela. (Joani 11:33, 35) Ku itebuha za n’a ezize mulatiwa ya shwile ni ku eza kepelo ye kutekeha ki poniso ya lilato la luna le li lukile ni le li swanela. Nihakulicwalo, Lipaki za Jehova ba banga mwa maswabi a matuna a ku shwelwa ba sa ikenyi mwa lizo ze sa tabisi Mulimu. Yeo haki nto ye bunolo kwa batu ba ba huliselizwe mwahal’a batu ba ba saba hahulu bafu. Ku kona ku ba t’ata ku ba ni buitikaneleli ha lu tomohile hahulu pilu kabakala lifu la mulatiwa. Niteñi Bakreste ba ba sepahala ba tiiswa ki Jehova, yena “Mulimu wa ze tiisa pilu kaufela,” mi ba tusiwa ki tuso ye lilato ya balumeli ka bona. (2 Makorinte 1:3, 4) Tumelo ya bona ye tiile ya kuli muta o muñwi bafu ba ba mwa kupulo ya Mulimu ba ka pila hape i tahiseza Bakreste ba niti ku ikauhanya ka ku tala kwa lizo za malilo ze si za Sikreste ze sa lumelelani ni taba ya kuli ku ka ba ni zuho ya bafu.

Kana ha lu ba ba tabile kuli Jehova u lu bizize “ku zwa mwa lififi, ni ku kena mwa liseli la hae le li komokisa”? (1 Pitrosi 2:9) Ha lu nze lu nyakalala mbututu ha i pepwa ni ku tiyela maswabi a lifu, haike takazo ya luna ye tuna ya ku eza ze lukile ni lilato la luna le lituna ku Jehova Mulimu kamita li lu susumeze ku ‘zamaya sina bana ba liseli.’ Haike ni kamuta lu si ke lwa lumela ku silafazwa kwa moya ki lizo ze si za Sikreste ze sa tabisi Mulimu.—Maefese 5:8.

[Litaluso za kwatasi]