Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ne Lu Itutile ku Sepa Jehova ka ku Tala

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO NATALIE HOLTORF

Ne li mwa June 1945. Zazi le liñwi mwa kweli yeo, fa ndu ya luna kwa punya munna cwana ya n’a bonahala ku fokola mi a yema ka ku iketa fa munyako wa kwapili. Ñomba wa ka wa musizana n’a komokile, mi a huwa kuli: “Ima, ku na ni batu ba ba yemi fa munyako!” N’a sa zibi kuli banna bao ne li bondat’ahe—bo munn’a ka, bo Ferdinand. Lilimo ze peli kwamulaho, hamulaho wa mazazi a malalu fela ku zwa fa n’a pepezwi Ruth, bo Ferdinand ba lu siya, ne ba tamilwe, mi hañihañi ba iswa kwa munganda wa tukufazo wa ba Nazi. Kono cwale, hamulaho wa nako ye telele, Ruth a bonana ni bondat’ahe, mi lubasi lwa luna lwa kopana hape. Na ni bo Ferdinand ne lu na ni lika ze ñata za ku ambola!

BO FERDINAND ne ba pepilwe ka 1909 mwa muleneñi wa Kiel mwa Germany, mi na ne ni pepilwe ka 1907 mwa muleneñi wa Dresden, isali mwa Germany. Ha ne ni li wa lilimo ze 12, lubasi lwa luna lwa kopana ni Baituti ba Bibele, ku likana ni mo ne ba bizezwa Lipaki za Jehova miteñi yeo. Ha ne se ni li wa lilimo ze 19, na zwa mwa Keleke ya Evangelical ni ku neela bupilo bwa ka ku Jehova.

Mi bo Ferdinand ne ba felize fa koleji ya ku ituta za buzamaisi bwa sisepe mi ba kena musebezi wo hasamulaho. Ha ne ba yanga mwa misipili ya bona, ne ba nahanisisanga hahulu ka za haiba ku na ni Mubupi. Muta o muñwi ha ne ba kutile ku zwa kwa musipili o ne ba ile, bo Ferdinand ba yo potela bahulwani ba bona, ba ne ba li Baituti ba Bibele. Ona lizazi li li liñwi fela leo le ne ba izo pota ba yo alabelwa lipuzo za bona  kaufela za Bibele ze ne ba kataza. Ba zwa mwa Keleke ya Lutheran, mi ba iketela ni ku tuhela musebezi wa ku zamaisa sisepe. Lizazi la pili ha ne ba kutile ku zwa kwa ku kutaza, ba telwa ki takazo ye tuna ya ku eza musebezi wo mwa bupilo bwa bona kaufela. Ona lizazi leo busihu, bo Ferdinand ba neela bupilo bwa bona ku Jehova. Ba kolobezwa mwa August 1931.

Muzamaisi wa Sisepe ni Mukutazi

Mwa November 1931, bo Ferdinand ba kwela sitima se si ya kwa Netherlands kuli ba yo tusa kwa musebezi wa ku kutaza. Bo Ferdinand ha ne ba bulelezi muzwale ya n’a talima za musebezi wa ku kutaza mwa naha yeo kuli n’e li bazamaisi ba sisepe, muzwale yo a bulela ka ku tiisa kuli: “Ki wena mutu ye lu tokwa!” Mizwale ne ba lifezi sisepe kuli sikwata sa mapaina (bakutazi ba ka nako kaufela) ba yo kutaza ku ba ba yahile kwa mukulo wa kwa mutulo wa naha. Sisepe seo ne si zamaya ni batu baketalizoho kono ku bona ne ku si na ya n’a kona ku si zamaisa. Kacwalo bo Ferdinand ba fiwa ku si zamaisa.

Hamulaho wa likweli ze silezi bo Ferdinand ba kupiwa ku yo eza bupaina kwa Tilburg, kwa mboela wa Netherlands. Ibat’o ba ka nako yeo ni na na fita mwa Tilburg ku yo ezeza mwateñi bupaina, mi na katana bo Ferdinand. Kono isali ona f’o lwa kupiwa ku ya kwa Groningen, kwa mutulo wa naha. Lwa yo nyalanela ona k’o mwa October 1932, mi lwa cela pumulo ya luna hamulaho wa sinawenga mwa ndu ya mapaina ba sikai, inze lu eza bupaina ka nako ye swana!

Mwan’a luna ya bizwa Esther n’a pepilwe ka 1935. Nihaike ne lu si na hande mali, lwa ikatulela ku zwelapili mwa bupaina. Lwa tutela mwa munzi o muñwi, mo ne lu pila mwa ndu cwana ye nyinyani. Lizazi le ne ni siyalanga fa ndu ku babalela mbututu, bo munn’a ka bona ne ba yanga lizazi mutumbi mwa bukombwa. Habusa ne lu yapananga. Ne lu zwezipili ku ezanga cwalo ku fitela Esther a hula ni ku kona ku ya ni luna mwa bukombwa.

Ne ku si ka fita nako ku zwa f’o, se ku bonahala kuli Yurope ne i shondalelwa ki mifilifili ya bupolitiki. Lwa utwa za nyandiso ya Lipaki mwa Germany, mi lwa lemuha kuli ni luna nako ya luna ne i tuha i fita. Ne lu sa zibi mo ne lu ka ezeza muta lu telwa ki nyandiso ye buhali. Ka 1938 mulonga wa ma-Dutch wa fa taelo ye hanisa bazwahule ku kutaza ka ku abela lihatiso za bulapeli. Lipaki ba ma-Dutch ba lu tusa ku zwelapili mwa bukombwa, ka ku lu fa mabizo a batu ba ne ba bonahalile ku tabela musebezi wa luna, mi ne lu konile ku ituta Bibele ni ba bañwi ba ku bona.

Ibat’o ba ka nako yeo, ne ku tuha ku ba ni mukopano wa Lipaki za Jehova. Nihaike ne lu si na mali a ku leka matikiti a ku kwela sitima se si ya kwa sibaka sa mukopano, ne lu bata kuli konji lu yo fumaneha teñi. Kacwalo lwa tama musipili wa mazazi a malalu ka njinga, inze lu beile Esther fa sipula se si kwapil’a manaka. Bushihu ne lu lobalanga kwa Lipaki ba ne ba yahile kwa nzila. Ne lu tabile hahulu ku yo fumaneha lwa pili kwa mukopano wa naha kaufela! Mukopano wo ne u lu tiisize ku talimana ni litiko ze ne taha. Sa butokwa hahulu, ne lu hupulisizwe  ku sepa Mulimu. Manzwi a’ ñozwi kwa Samu 31:6 n’a fetuhile mukanga wa luna: “Haili na, ni sepile [Muñ’a] Bupilo.”

Ku Zumiwa ki ba Nazi

Mwa May 1940 ba Nazi ba taseza Netherlands. Hamulahonyana wa f’o ba Gestapo, kamba mapokola ba kwa mukunda, ba taha ka sipundumukela ha ne lu sweli ku bakanya lihatiso ze tomile fa Bibele ze ne lu amuhezi. Bo Ferdinand ba iswa kwa ofisi ye tuna ya ba Gestapo. Na ni Esther ne lu yo ba lekulanga nako kaufela, mi fokuñwi ne ba tosangisezwanga ni ku natakelwa fapil’a luna. Mwa December, bo Ferdinand ba lukululwa ka sipundumukela, kono ne li fela ka nakonyana. Zazi le liñwi manzibwana ha lu kuta kwa ndu, lwa bona mota ya ba Gestapo bukaufi ni ndu ya luna. Bo Ferdinand ne ba konile ku ñweha kono na ni Esther lwa kena mwa ndu. Ba Gestapo ne ba libelela luna. Ne ba bata bo Ferdinand. Busihu bo bu swana bo ba Gestapo ha se ba fundukile, mapokola ba ma-Dutch ba taha mi ba to ni nga ni ku yo ni buzaka lipuzo. Habusa na ni Esther lwa yo ipata mwa ndu ya bosinyalana ba Lipaki ba ne ba sa zwo kolobezwa, ili lubasi lwa bo Norder, ba ne ba lu kundekile ni ku lu babalela.

Kweli ya January 1941 ha ne i ya kwa ku fela, bosinyalana ba mapaina ba ne ba pila mwa sisepe se ne si fetuzwi ndu ba tamiwa. Habusa muokameli wa mupotoloho (muzwale ya potelanga liputeho) ni bo munn’a ka ba ya kuli ba yo kutisa ze ñwi za libyana za bosinyalana bao, kono ba tasezwa ki balateleli ba ba Gestapo. Bo Ferdinand ne ba konile ku picuka ni ku baleha ka njinga ya bona. Kono muokameli wa mupotoloho a iswa kwa tolongo.

Mizwale ba ne ba na ni buikalabelo ba kupa bo Ferdinand kuli ba yole muokameli wa mupotoloho. Mi seo ne si talusa kuli ne ba ka tahanga fela kwa ndu ka mazazi a malalu mwa kweli. Yeo ne li tiko ku luna, kono na zwelapili mwa bupaina. Ba Gestapo ba ekeza kwa buikatazo bwa bona bwa ku zuma Lipaki, kacwalo ne lu na ni ku no tuta-tuta. Mwa 1942 ne lu tutile halalu. Kwa mafelelezo lwa yo ipumana kwa muleneñi wa Rotterdam, o kwahule hahulu ni sibaka seo bo Ferdinand ne ba ezeza bukombwa bwa bona ka ku ipata-pata. Ka nako yeo ne ni li fakaufi ni ku puluha mbututu wa ka wa bubeli. Lubasi lwa bo Kamp, ba ne ba na ni bana ba babeli ba bashimani ba ne ba sa zwo iswa kwa minganda ya tukufazo, lwa lu buluka ka sishemo mwa ndu ya lona.

Ba Gestapo Ha Ba Lu Yema

Ruth, mwan’a luna wa bubeli, n’a pepilwe mwa July 1943. Ruth ha s’a pepilwe, bo Ferdinand ne ba tilo ina ni luna mazazi a malalu, kono ne ba na ni ku kuta, mi ku zwa f’o ne ku fitile nako ye telele lu sa ba boni. Ibat’o ba hamulaho wa lisunda ze talu, bo Ferdinand ba tamiwa mwa Amsterdam. Ba iswa kwa ofisi ya ba Gestapo, ko ne ba izo zibiwa hande. Ba Gestapo ba ba tosangisa maswe kuli ba ba hapeleze ku bulela litaba za musebezi wa luna wa ku kutaza. Kono ze ne ba konile fela ku bulela bo Ferdinand kikuli ne li Lipaki za Jehova ni kuli ne ba siyo kwa lipolitiki ni hanyinyani. Manduna ba Gestapo ba nyema maswe kuli bo Ferdinand, Majelemani luli, ne ba si ka ya kwa busole, mi ba ba bemba kuli ba ka bulaiwa kabakala ku ba mubeteki.

Mwa likweli ze ketalizoho ze ne tatami, bo Ferdinand ne ba li mwa sitokisi, mo ne ba nyandezi ka ku swalelela ku bembiwa kuli ba ka bulaiwa ka ku kunupiwa litobolo. Niteñi busepahali bwa bona ku Jehova ne bu si ka shekesha. Kiñi ze ne ba tusize ku zwelapili ku tiya kwa moya? Ki Linzwi la Mulimu, Bibele. Mi kakuli bo Ferdinand ne li Lipaki, ne ba sa lumelezwi ku ba ni Bibele. Kono mapantiti ba bañwi bona ne ba kona ku kupa Bibele. Kacwalo bo Ferdinand ba kolwisa mupantiti ye ne ba li ni yena kuli a kupe lubasi lwa hae lu mu lumele Bibele, mi munna yo a eza cwalo. Ha se ku fitile lilimo na lilimo, fo ne ba kandekela kaufela bo Ferdinand ka za nako yeo, ne ba lutulanga meto ni ku shimuka kuli: “Kono Bibele yani ne i ni tiisize luli!”

Kwa makalelo a January 1944, bo Ferdinand ba iswa ka sipundumukela kwa munganda wa tukufazo wa kwa Vught, mwa Netherlands. Mi  ka ku sa libelela, ku shimbuluka k’o ne ku ba tusize hahulu kakuli ne ba izo kopana kwateñi ni Lipaki ba bañwi ba 46. Ha ne ni utwile ka za ku tutiswa kwa bona, ne ni tabile hahulu ku ziba kuli kanti ne ba sa pila!

Ku Kutaza fa Munganda wa Tukufazo Ku Si Na ku Lisela

Bupilo fa munganda ne bu li t’ata. Ne ku na ni butuku bo ne bu tiswa ki kutokwa lico, mi ne ku si na liapalo za silami, hape ne ku bata luli. Bo Ferdinand ba yambula butuku bo bumaswe bwa makiliani. Hamulaho wa ku yema ka nako ye telele mwa silami ha ne ba biziwa mabizo, ba ya kwa kapatela. Bakuli ba ne ba cisa mubili ka 40°C kamba ku fitelela f’o ne ba fiwa sibaka sa ku yo pumula. Kono bo Ferdinand ne ba si ka lumelezwa ku yo pumula, kakuli mubili wa bona ne u cisa fela ka 39°C! Ne ba bulelezwi ku kutela kwa musebezi. Kono mapantiti ba bañwi ba ne ba ba utwezi butuku, ba ba tusa ka ku ba pata ka linakonyana mwa sibaka se si futumala. Mi se ba to ikutwa hande lizazi ha ne li kalile ku futumala. Hape mizwale ba bañwi ha ne ba tisezwanga lico, ne ba ikabelanga ni ba bañwi, mi kacwalo bo Ferdinand ba kutelwa ki m’atanyana.

Bo munn’a ka ba si ka tamiwa kale, ne ba sa ini fela ba sa kutazi, mi ni fa munganda ne ba zwezipili ku bulelela ba bañwi za tumelo ya bona. Manduna ba munganda hañata ne ba bulelanga lipulelo za nyefulo bakeñisa mendulu ya bona ya pulipela, ye ne zibahaza mapantiti ba ba li Lipaki. Kono bo Ferdinand ne ba nga lipulelo ze cwalo sina kolo ya ku kalela fateñi puhisano. Kwa makalelo, mizwale ne ba kona fela ku kutaza mwa miyaho mo ne ku pila Lipaki ba bañata. Mizwale ba ipuza kuli, ‘Lu ka eza cwañi kuli lu kutaze kwa mapantiti ba bañwi?’ Bazamaisi ba munganda ba tatulula butata bo ba sa lemuhi. Ka nzila ifi?

Mizwale ne ba na ni lihatiso ze tomile fa Bibele ni Libibele ze 12 ze ne ba bulukile kwa mukunda. Zazi le liñwi bakanteli ba fumana lihatiso ze ñwi, kono ne ba sa zibi kuli ki za bomañi. Manduna ba munganda kiha se ba atula kuli Lipaki ba kauhanyiwe. Kacwalo mizwale kaufela ba fiwa koto ya ku tutisezwa mwa miyaho mo ne ku pila mapantiti ba sili. Hape mizwale ne ba na ni ku ina kwatuko a mapantiti ba sili ha ba ca. Tukiso yeo ne i tusize. Mizwale cwale ne ba kona ku eza nto ye ne ba tokwa ku eza kwa makalelo—ku kutaza kwa mapantiti ba bañata ka mo ku konahalela kaufela.

Ku Uta Basizana Ba Babeli ni Nosi

Zeo ha ne li ezahala, na ni banake ba babeli ba basizana ne lu sa pila mwa Rotterdam. Silami ne si andile luli mwa maliha a silimo sa 1943 ku kena mwa 1944. Kwamulaho wa ndu ya luna ne ku na ni litobolo za mawili ze na ni miyengo ye miñata ze n’e itusiswa ki masole ba Majelemani ku kunupa lifulai ze fita. Fapil’a luna ne ku na ni likamba la Waal Habor, le ne li lelilwe hahulu ki limpi ze lumelelani za masole ba limbomba. Sibaka seo n’e si sibaka se sinde ku ipata ku sona. Hape lico ne li kataza. Ne lu itutile ku sepa Jehova ka ku tala ku fita kwamulaho.—Liproverbia 3:5, 6.

Esther ya n’a li wa lilimo ze 8 n’a tusa lubasi lwa luna lo lu nyinyani ka ku yo yemanga mwa mulaini wa ku hola lico. Kono hañata nako ya hae ha ne i fitanga, lico ne se li felile. Nako ye ñwi ha n’a ile ku yo bata lico, n’a patisizwe ki lifulai ze ne kunupa fafasi. Ne ni sabile maswe ha ni utwa limbomba li tunya, kono kapili-pili ku bilaela kwa ka kwa fetuha tabo ha ni mu bona a kuta a si ka holofala mi mane n’a lwezi ni mibisi ye ne banga ni swikili. Manzwi a ka a pili ne li ku mu buza kuli: “U ezize cwañi?” A ni alaba ka ku iketa a li: “Limbomba ha ne li wile, ne ni ezize fela mo ne ba ni bulelezi bondate kuli, ‘U wele fafasi ku patama, u namalale ona cwalo, ni ku lapela.’ Mi ki mo ni bandukezi ona cwalo!”

Bakeñisa lilimi la ka la Sijelemani, ne ku li hande ku luma Esther ku yo leka lika ze ñwi ze ne lu sa kona ku leka. Kono masole ba Majelemani ne ba lemuhile nto yeo, mi ba kala ku buzaka Esther. Kono n’a si ka punya kunutu ni ye kana. Kwa ndu, ne ni lutile Esther Bibele, mi bakeñisa kuli n’a sa koni ku kena sikolo, ne ni mu lutile ku bala ni ku ñola ni ku eza lika ze ñwi.

 Esther n’a ni tusa hape mwa bukombwa. Ni si ka ya kale ku yo ituta Bibele ni mutu, Esther na itangetanga kuli a bone haiba ku na ni ya lu bona. N’a tatubanga ku bona haiba lisupo ze ne lu lumelelani ni muituti wa Bibele li teñi. Ka mutala, mutu ye ni yo potela n’a kona ku toma palisa ka nzila ye ñwi fa limota la fa lihaulo kuli ni zibe haiba ne ni swanela ku kena. Ha ni sweli ku zamaisa tuto ya Bibele, Esther yena n’a siyalanga fande kuli a bone haiba ku taha kozi inze a kasha pulemu ya munyan’a hae Ruth mwa mukwakwa.

Ku ya kwa Sachsenhausen

Ku cwañi ka za bo Ferdinand, lika ne li ba zamaela cwañi? Mwa September 1944, bona ni mapantiti ba bañwi ne ba caulisizwe ku ya kwa sitishini sa litima ko ne ba izo fumana likwata za mapantiti ba 80 ba ne ba sineneketilwe mwa limbayambaya za fa njanji ze ne libelezi. Simbayambaya ni simbayambaya ne si na ni sikotolo se ne si itusiswa sina simbuzi ni se siñwi sa mezi a ku nwa. Musipili n’o tandile mazazi ni masihu a malalu, mi ne ba sinani hahulu kuli mane konji ku yema fela! Moya n’o kena ka bunyinyani. Limbayambaya zeo ne li kwahelezwi kwand’a tusuba to ne tu li mambala. Ne ku cisa, tala ne i minyize, ni linyolwa—lu sa buleli sifuka—mane ha ku na mwa ku li taluseza.

Limbayambaya zeo za yema fa sitishini se si zibahala hahulu fa munganda wa tukufazo wa Sachsenhausen. Mapantiti kaufela ne ba amuhilwe lika kaufela ze ne ba sa siyezi ni zona—kwand’a Libibele ze nyinyani ze 12 ze ne ba lwezi Lipaki ha ba funduka!

Bo Ferdinand ni mizwale ba bañwi ba 8 ne ba isizwe kwa munganda wa kwa Rathenow o n’o li mwatas’a munganda wa Sachsenhausen kuli ba yo beleka ko ku pangiwa lilwaniso. Nihaike hañata ne ba bembiwanga kuli ba ka bulaiwa, mizwale ne ba hanile ku yo eza musebezi wo. Kuli ba susuezane ku zwelapili ku itiisa, kakusasana ne ba buhisananga timana mwa Bibele, inge cwalo Samu 18:2, ilikuli ba i nahanisise mwahal’a lizazi. Ku eza cwalo ne ku ba tusize ku no nahanisisa lika za kwa moya.

Kwa mafelelezo, mulumo wa litobolo za mawili ne u ba lemusize kuli ne ku taha limpi ze utwani, ni masole ba Russia. Masole ba Russia ne ba kalezi ku fita pili fa munganda o ne ba li ku ona bo Ferdinand ni balikani ba bona. Ne ba file mapantiti lico ni ku ba laela ku zwa fa munganda. Ha ku to fitwanga kwa mafelelezo a April 1945, mpi ya ba Russia ya ba lumeleza ku kutela habo bona.

Lubasi Lwa Kopana Hape kwa Mafelelezo

La June 15, bo Ferdinand ba punya mwa Netherlands. Mizwale ba kwa Groningen ba ba amuhela ka mazoho a mabeli. Kapili-pili ba utwa kuli lu sa pila, mwa tolopo ye ñwi ye ne li mwa naha, mi lwa zibiswa kuli ba kutile. Ne lu ba libelezi hahulu kuli mane nako ne i bonahala ku liyaha. Kono kwa nalulelule, zazi le liñwi Ruth wa mwanana a huweleza kuli: “Ima, ku na ni batu ba ba yemi fa munyako!” Ne li bo munn’a ka, bona bondat’ahe banana!

Ne ku na ni matata a mañata a n’a tokwa ku tatululwa pili lu si ka kalisa kale ku ikola bupilo bwa lubasi. Ne lu si na ndu mwa ku ina, mi butata bo butuna ne li bwa ku fumana sinca tumelezo ya ku ina mwa naha sina bayahi. Bakeñisa  kuli ne lu li Majelemani, maofisa ba ma-Dutch ne ba ngile lilimo ze ñata inze ba lu kasha-kasha. Kono kwa mafelelezo lwa ina sikalalambo mi lwa kala ku pila bupilo bo ne lu nyolezwi hahulu—bwa ku sebeleza Jehova hamoho sina lubasi.

‘Ni Sepile Jehova’

Mwa lilimo ze ne latelezi, nako kaufela na ni bo Ferdinand ha ne lu kopananga ni ba bañwi ba balikani ba luna ba ne ba pilile mwa mazazi ao a manyando, ne lu hupulanga mwa n’a lu babalelezi Jehova ka lilato mwa linako zani ze t’ata. (Samu 7:1) Ne lu nyakalalanga kakuli mwahal’a lilimo zeo kaufela, Jehova n’a lu lumelelize ku zwisezapili za Mubuso. Hape hañata ne lu bulelanga za mo ne lu tabezi kabakala ku itusisa bucaha bwa luna mwa sebelezo ye kenile ya Jehova.—Muekelesia 12:1.

Hamulaho wa nyandiso ya ba Nazi, na ni bo Ferdinand lwa sebeleza Jehova hamoho ka lilimo ze fitelela 50 pili ba si ka feza kale sebelezo ya bona ya fa lifasi-mubu la December 20, 1995. Ni tuha ni kwanisa lilimo ze 98. Zazi ni zazi ni itumelanga ku Jehova bakeñisa kuli bana ba luna ne ba lu tusize hahulu mwa lilimo zani ze t’ata ni kuli ni sa kona ku eza ze ni kona mwa sebelezo ya hae kuli libizo la hae li kanyiswe. Ni itebuha bakeñisa lika kaufela za ni ezelize Jehova, mi takazo ya ka ki ya kuli ni zwelepili ku pila ka ku lumelelana ni mukanga wa ka o li: “Haili na, ni sepile [Muñ’a] Bupilo.”—Samu 31:6.

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Na ni bo Ferdinand, mwa October 1932

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Sisepe sa bukutazi se si bizwa “Almina” ni ba ne ba zamaya ni sona

[Siswaniso se si fa likepe 22]

Na ni bo Ferdinand ni bana ba luna