‘Ha Mu Hapelezwa ku Lwala Mutiyo’

“WENA! Tuhela zo u sweli ku eza mi u tahe kwanu u to ni shimbela mutiyo wa ka.” Mu hupula kuli Mujuda ya patehile wa mwa linako za Jesu n’a ka ikutwa cwañi ha n’a ka talusezwa cwalo ki lisole la Muroma? Mwa Ngambolo ya hae ya fa Lilundu, Jesu n’a bulezi kuli: “Haiba mutu a ku hapeleza ku lwala mutiyo wa hae sibima si li siñwi, u mu lwalele ona libima ze peli.” (Mateu 5:41, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Bateelezi ba Jesu ne ba utwisisize cwañi kelezo yeo? Mi luna kacenu lu itutañi kwa kelezo yeo?

Kuli lu alabe lipuzo zeo, lu swanela ku ziba misebezi ye ne hapelezwanga batu kwakale. Mukwa wo ne u zibahala hahulu kwa Maisilaele ba mwa linako za Jesu.

Misebezi ya ku Hapelezwa

Ku na ni bupaki bo bu bonisa kuli misebezi ya ku hapelezwa mwa Middle East ne i kalile mwa lilimo za ma-1700 B.C.E. Litaba ze ñozwi za muleneñi wa kwaikale wa Alalakh mwa Siria, li bonisa kuli likwata za batu ne li hapelezwanga ki mulonga kuli li sebeleze batu. Balimi ba mwa munzi wa Ugarit, o no fumaneha fa likamba la liwate mwa Siria, ne ba hapelezwa ku eza misebezi ye cwalo, konji haiba ba lukuluzwi ki mulena.

Ku si na ku kakanya, batu ba ne ba hapiwanga ne ba hapelezwanga ku sebeza. Babelekisi ba Maegepita ne ba hapelezanga Maisilaele ku sebeza sina batanga kwa ku luba masitina. Hasamulaho, Maisilaele ne ba hapelelize Makanana ba ne ba yahile mwa Naha ya Sepiso ku ba sebeleza sina batanga, mi mukwa o swana wo ne u zwezipili mwa linako za Davida ni Salumoni.—Exoda 1:13, 14; 2 Samuele 12:31; 1 Malena 9:20, 21.

Maisilaele ha ne ba kupile kuli ba fiwe mulena, Samuele a ba taluseza za n’a ka tokwa mulena. Mulena n’a ka itusisa batu ba hae ku mu sebeleza sina bapahami ba hae, bamati ba makoloi a hae, balimi ni bakutuli ba hae, bapangi ba hae ba lilwaniso, ni baezi ba misebezi ye miñwi cwalo. (1 Samuele 8:4-17) Kono ha ne ku yahiwa tempele ya Jehova, bazwahule ne ba hapelezwa ku sebeza sina batanga hailif’o “bana ba Isilaele bona, Salumoni [n’a] si ka ba eza batanga; kono ba ba batabani, ni likombwa za hae, ni makwambuyu ba hae; ba ba bazamaisi ni mandun’a makoloi a hae ni a ba ba pahama fa lipizi.”—1 Malena 9:22.

Haili Maisilaele ba ne ba itusiswa kwa ku yaha, 1 Malena 5:13, 14 i li: “Mulena Salumoni kih’a keta banna mwa sicaba sa Isilaele kaufela; kwa ketiwa banna ba ba eza 30,000. N’a lumelanga ba ba eza 10,000 ka kweli ni kweli kwa Lebanoni ka ku icapa, kuli ba ine kweli i li ñwi kwa Lebanoni, likweli ze peli ba ine mwahae.” Caziba yo muñwi u bulela kuli: “Ha ku na puzo ka za kuli Malena ba Isilaele ni Juda ne ba itusisanga likwata za batu kuli li ba sebeleze  mahala kwa ku yaha miyaho ni ku lima masimu a bona.”

Mwa puso ya Salumoni, misebezi ne i tambisa batu, kuli mane Roboami ha n’a fumbile ku ekeleza batu misebezi, Maisilaele kaufela ba kwenuha ni ku omba moyo muzamaisi wa misebezi ya sicaba ka ku mu pobaula ka macwe. (1 Malena 12:12-18) Kono mukwa wo ne u si ka feliswa. Asa, muikuly’a Roboami n’a laezi ba mwa Juda ku yaha minzi ya Geba ni Mizipa, mi “ne ku si na mutu ya [n’a] kona ku itatula.”—1 Malena 15:22.

Mwa Puso ya Maroma

Ngambolo ya fa Lilundu i bonisa kuli Majuda ba mwa linako za Jesu ne ba ziba hande kuli ne ba kona ‘ku hapelezwa ku lwala mutiyo.’ Pulelo yeo i zwa fa linzwi la Sigerike la ag·ga·reuʹo, ili leo kwa makalelo ne li talusa musebezi o bat’o swana ni wa tupaso twa Maperesia. Ne ba na ni m’ata a ku itusisa batu, lipizi, lisepe, ni lika ze ñwi kaufela ze ne tokwahala kwa ku peta ka bubebe misebezi ya nyangela.

Mwa linako za Jesu, Isilaele ne i buswa ki Maroma ba ne ba likanyisize mukwa wo wa Maperesia. Kwa Liprovinsi za kwa upa, kwand’a ku lifanga mutelo, batu ne ba hapelezwanga ku sebeza nako kaufela kamba nako ye ba si ka libelela. Misebezi ye cwalo kaniti luli ne i sa tabelwi. Ku zwa f’o, ne ku na ni mukwa wa ku no ikungelanga limunanu, bacaeli, kamba makoloi kuli li itusiswe sina tanansipoti ya Muuso. Ka ku ya ka Michael Rostovtzeff caziba wa litaba za kwaikale, babusisi “ne ba likanga ka t’ata kuli ba felise mukwa wo, kakuli ha ne u ka zwelapili, ne u ka tisa butata, kono ne ba palezwi. Babusisi ne ba tomanga milao ili ku lika ku felisa lunya ni buhateleli bwa misebezi ya ku hapelezwa . . . Kono mukwa wo wa buhateleli ne u zwezipili ona cwalo.”

Caziba yo muñwi wa Mugerike u bulela kuli: “Mutu kaufela n’a konwa ku hapelezwa ku shimbela mpi ya masole libyana ka musipilinyana, mi ufi kamba ufi n’a kona ku hapelezwa ku eza musebezi ufi kamba ufi.” Seo kona se ne si ezahalile ku Simoni wa kwa Sirene, ya n’a ‘hapelelizwe’ ki masole ba Maroma kuli a lwale kota ya linyando ya Jesu.—Mateu 27:32.

 Litaba ze ñozwi za baluti ba Sijuda ni zona li bulela ka za mukwa o no sa tabelwi ki batu wo. Ka mutala, muluti yo muñwi n’a hapelelizwe ku shimba likota za mikwe ku li isa kwa kwandu ya mulena. Babelekisi ne ba amuhiwa babeleki ba bona, ni ku fiwa misebezi i sili, kono babelekisi bao ne ba na ni ku lifa babeleki bao lituwelo za bona. Lipelesa kamba mapulu ne a ngiwanga fela ku sina tumelezo ya bañi. Mi haiba ne a kutiswa, ne a si ke a kona ku belekiswa hape. Kona libaka batu ne ba nahananga kuli limunanu za bona li yelezi. Mi kona libaka lishitanguti le liñwi la Sijuda ha li bulela kuli: “Angareia i swana ni lifu.” Caziba yo muñwi wa litaba za kwaikale u li: “Munzi n’o kona ku shandauka ha ne u amuhiwa mapulu a ku kekelisa kabakala angareia ku fita ha ne u ka amuhiwa limunanu ze twaezi ku shimba libyana.”

Mu nahane fela mo ne ba toyezi batu misebezi ye cwalo, ye ne ba hapelezwa ku eza kabakala buhateleli ni saluluti. Bakeñisa kuli ne ba toile puso ya Balicaba ye ne i ba hatelela, Majuda ne ba toile hahulu misebezi ya ku hapelezwa ye n’e ba kokobeza luli. Ha ku na mulao o li teñi kacenu o bonisa butelele bwa musipili wa n’a swanela ku shimba mutu mutiyo. Ku bonahala kuli ba bañata ne ba sa lati ku lwala mushimbo nihaiba fela sibima si li siñwi ku fita mo ne ku tokwahalela ka mulao.

Niteñi, mukwa wo ki wona wa n’a bulezi Jesu ha n’a ize: “Haiba mutu a ku hapeleza ku lwala mutiyo wa hae sibima si li siñwi, u mu lwalele ona libima ze peli.” (Mateu 5:41, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Ba bañwi ha ne ba utwile cwalo mwendi ne ba nahanile kuli Jesu n’a si na makeke. Kono cwale n’a talusañi?

Mo Ba Swanela ku Ezeza Bakreste

Ka kubuswani, Jesu f’o n’a bulelela bateelezi ba hae kuli haiba babusisi ne ba ba hapeleza ku eza musebezi o muñwi o tokwahala, ne ba swanela ku u eza ka tabo isiñi ka ku bilaela. Kacwalo ne ba na ni ku kutiseza “Sesare ze li za Sesare” kono hape ne ba sa swaneli ku keshebisa ku zwiseza “Mulimu ze li za Mulimu.”—Mareka 12:17. *

Hape muapositola Paulusi n’a elelize Bakreste kuli: “Mutu kaufela a ipeye mwatas’a ba ba beilwe fa bulena. Kakuli ha ku na bulena bo bu sa zwi ku Mulimu; kono bo bu li teñi bu tomilwe ki Mulimu. Hakulicwalo ya hana bulena, u hana se si tomilwe ki Mulimu . . . Ha u eza ze maswe, saba; kakuli ku swala lilumo kwa hae, hasi mukwa fela.”—Maroma 13:1-4.

Kacwalo Jesu ni Paulusi ne ba bonisize kuli mulena kamba muuso u na ni tukelo ya ku fa koto ba ba hana ku eza ze tokwiwa. Koto ya mufuta mañi? Mufilosofi wa Mugerike ya bizwa Epictetus, wa mwa lilimo za mwanda wa pili ni wa bubeli, u fa kalabo ye li: “Haiba lisole  li to pamula kambongolo ka hao bakeñisa butata bwa ka sipundumukela, li tuhele. U si ke wa tundana, kamba ku li kananisa, kakuli u ka swana wa lindaulwa ni ku amuhiwa mbongolo ya hao.”

Kono fokuñwi, ibe kwamulaho kamba mwa miteñi ye, Bakreste ba ikutwile kuli ha ba koni ku eza lika ze ñwi ze u tokwa muuso ka lizwalo le linde. Kabakaleo fokuñwi ba nyandisizwe hahulu. Bakreste ba bañwi ba atulezwi lifu. Ba bañwi ba pikile lilimo-limo mwa tolongo bakeñisa ku hana ku ikenya mwa lika ze ne ba nga kuli ha li swaneli kwa Bakreste. (Isaya 2:4; Joani 17:16; 18:36) Ka linako ze ñwi, Bakreste ba ikutwile kuli ba kona ku eza ze ba kupilwe ku eza. Ka mutala, Bakreste ba bañwi ba ikutwile kuli ba kona ku eza ka lizwalo le linde misebezi ye miñwi ya ku tusa batu ba mwa silalanda. Yeo i kona ku ba inge cwalo misebezi ya ku tusa basupali kamba lihole, ku ba batimi ba mililo, ku sebeza mwa mushitu, kamba mwa lifalana za libuka, ni ze ñwi cwalo.

Miinelo ya naha ni naha ya shutana-shutana. Kacwalo ki ku Mukreste ku lumela kamba ku sa lumela ku eza misebezi ye cwalo ka ku latelela lizwalo la hae le li lutilwe ka Bibele.

Ku Lwala Mutiyo Libima ze Peli

Tuto ya n’a lutile Jesu ya kuli lu no sebezanga ka tabo haiba lu kupiwa ku eza cwalo, ha i ami fela za misebezi ya muuso kono ni mo lu pilisanela ni ba bañwi. Ha lu ngeni kuli muzamaisi wa mina u mi kupa ku eza nto ye ñwi ye sa lwanisi milao ya Mulimu kono ili ye mu sa tabeli ku eza. Mu ka eza cwañi? Mwendi ne mu ka hupula kuli kupo ya hae i tulile tikanyo mi i mi sinyeza nako ni m’ata, mi kacwalo mu kana mu hana ku eza ze kupilwe. Nto yeo i kona ku tisa sitoyo. Kono hape haiba mu lumela ku eza nto ye kupilwe ka litongoko, ha mu na ku ba ni mwangalo. Mu swanela ku ezañi he? Mu latelele kalezo ya Jesu—mu lwale mutiyo libima ze peli. Mu si ezi fela ze mu kupilwe ku eza kono hape ni ze mu si ka kupiwa ku eza. Mu li eze ka tabo. Ha mu eza ka moya o cwalo, ha mu sa na ku ikutwa kuli mwa nyandiswa, kono mu ka zwelapili ku ikutwa kuli mwa itamaisa.

Muñoli yo muñwi u li: “Batu ba bañata ba ezanga fela ze ba tokwiwa ku eza. B’a nga kuli bupilo bu t’ata mi ba katalanga nako kaufela. Ba bañwi bona ha ba ezangi fela ze ba tokwiwa ku eza kono ba ifana.” Kacwalo mwa miinelo ye miñata, mutu u na ni ku keta ku lwala mutiyo sibima si li siñwi kamba ze peli. Mutu ha lwala mutiyo sibima si li siñwi, a kana a koñomeka za litukelo za hae. Kono mutu ha lwala mutiyo libima ze peli, u ka fumana ze ñata ze tabisa hahulu. Kacwalo mina mu wela kai? Mwendi mu ka ba ba ba tabile hahulu ni ku kona ku eza ze ñata haiba mu nga misebezi ya mina sina misebezi ye mu bata ku eza ku fita ku ba fela misebezi ye mu tokwiwa ku eza.

Mi ku cwañi haiba mu bazamaisi? Haki Bukreste mi hape haki lilato ku itusisa m’ata a mina kwa ku hapeleza ba bañwi ku eza ze ba sa lati ku eza. Jesu n’a ize: “Malena a macaba [ba] a busa ka tata, ni kuli ba batuna ba a limba.” Kono ku eza cwalo haki Bukreste. (Mateu 20:25, 26) Mutu ha hapelezwa ku eza nto ye ñwi wa kona ku i eza, kono haiba a kupiwa ka sishemo mi a eza nto ye kupilwe ka likute ni ka ku lata, ku banga ni kutwano mwahal’a bote! Kacwalohe, ku itatela ku lwala mutiyo libima ze peli ku fita sibima si li siñwi ku ka tisa tabo mwa bupilo bwa mina.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 25]

MISEBEZI YA KU HAPELEZWA YA KWAKALE

Se si bonisa kuli misebezi ya ku hapelezwa ne i itusiswa kwa ku peta misebezi ya ka butu ki milao ye ne tomilwe ye ne hanisa mukwa wo. Ka 118 B.C.E., Ptolemy Euergetes II wa Egepita n’a tomile mulao wa kuli manduna ba hae “ha ba na ku hapeleza bana ba naha ku ba ezeza misebezi, kamba ku ikungela (aggareuein) mapulu kuli ba itusise ona ku za bona beñi.” Hape n’a laezi kuli: “Ha ku na ya swanela ku ikungela . . . mikolo kuli a itusise yona niha ka fa libaka lifi kamba lifi.” Ka ku ya ka manzwi a n’a cakuzwi mwa tempele ye twi Temple of the Great Oasis, mwa Egepita ka 49 C.E., muzamaisi wa Muroma ya bizwa VergiliusCapito n’a itumelezi kuli masole ne ba ikungelanga lika ba si ka lumelezwa ki mulonga, mi n’a tomile mulao wa kuli “ha ku na mutu ya ka ikungela . . . sika, a si ka lumelezwa ki na.”

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Simoni wa kwa Sirene n’a hapelelizwe ku sebeza

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Bakreste ba bañata ba pikile lilimo-limo mwa tolongo ka ku kumalela Bukreste bwa bona