Manyalo A Kona ku Konda mwa Lifasi la Kacenu

“Mu apale lilato, kakuli ki tamo ye lu fa bupetehi.” —Makolose 3:14.

1, 2. (a) Ki taba mañi ye susueza ka za puteho ya Sikreste? (b) Linyalo le li kondile ki linyalo le li cwañi?

HA LU talima mwa puteho ya Sikreste, kana ha ku susuezi ku bona bosinyalana ba bañata ba ba sepahalile mwa manyalo a bona ka lilimo ze 10, 20, 30, kamba mane ze fitelela f’o? Ba kumalelani ni bosinyalana ni bona mwa miinelo kaufela.—Genese 2:24.

² Ba bañata ba ka itumelela kuli mwa manyalo a bona fokuñwi ku bile ni matata. Mutatubi yo muñwi wa taba yeo n’a ñozi kuli: “Manyalo mo ku na ni tabo haki a’ si na matata. Kwa banga ni linako ze nde ni ze maswe . . . Kono ka nzila ye ñwi . . . batu bao ba zwezipili mwa manyalo a bona ku si na taba ni [maziyezi] a mwa bupilo bwa cwale.” Bosinyalana ba ba kondisize mwa manyalo ba itutile ku tiyela maziyezi a tahiswa ki matata a mwa bupilo, sihulu haiba ba bile ni bana. Ze ezahezi mwa bupilo li lutile bosinyalana ba ba cwalo kuli lilato la luli ‘ha li feli.’—1 Makorinte 13:8.

3. Lipalo li bonisañi ka za manyalo ni litelekano, mi nto yeo i tahisa lipuzo mañi?

³ Kono manyalo a mañata ka bumai a felile. Piho ye ñwi i li: “Ku libelelwa kuli licika la palo ya manyalo mwa United States kacenu a ka fela ka litelekano. Mi licika le liñwi la zona [litelekano] zeo li ka ezahala mwahal’a lilimo ze 7.8 za pili za linyalo . . . Mwa 75 pesenti ya batu ba ba kenanga mwa manyalo hape, 60 pesenti ya bona ba ka ba ni telekano hape.” Nihaiba mwa linaha m’o palo ya litelekano ne li ye nyinyani, lika li cincize. Ka mutala, mwa Japan, palo ya litelekano ne i ekezehile hahulu mwa lilimonyana ze felile. Ki matata mañi a tahisize muinelo w’o, ili matata ao fokuñwi a kenanga nihaiba mwa puteho ya Sikreste? Ku tokwahalañi kuli manyalo a konde nihaike  kuli Satani u lika ku fokolisa tukiso yeo ya manyalo?

Likozi za ku Ambuka

4. Ki lika mañi ze kona ku tatafaza manyalo?

⁴ Linzwi la Mulimu la lu tusa ku lemuha lika ze kona ku fokolisa manyalo. Mu nge ka mutala za n’a bulezi muapositola Paulusi ka za miinelo ye n’e ka ba teñi mwa mazazi a maungulelo a: “Mwa mazazi a maungulelo, ku ka taha linako ze tata. Kakuli batu ba ka ba baitati, ba ba lata mali, ba ba itumbaeta ni ku ikuhumusa; ikaba banyefuli, ba ba sa utwi bashemi ba bona, ba ba si na buitumelo, ba ba hana za Mulimu; ikaba batu ba ba si na lilato la taho, ba ba na ni ñole, ba ba seba batu ka buhata, ba ba sa koni ku iswala, ba ba na ni buhali, ba ba toya batu ba bande; ikaba lishembi ni matanya, ni ba ba inuneka, ni ba ba lata minyaka, isi Mulimu; ikaba batu ba ba eza mukwa wa bulumeli, kono se si eza mata a bulumeli ba si latuzi. U sabe kwa batu ba ba cwalo.”—2 Timotea 3:1-5.

5. Ki kabakalañi ‘muitati’ ha sa koni ku tahisa tabo mwa linyalo, mi Bibele i elezañi ka za teñi?

⁵ Ha lu nyakisisa hande manzwi a Paulusi, lu ka bona kuli buñata bwa lika za n’a pundile za kona ku felisa manyalo. Ka mutala, “baitati” ha ba na taba ni ba bañwi. Banna kamba basali ba ba itata ba bata hahulu kuli lika li ezwe mo ba batela. Ha ba hakululwi. Kana moya o cwalo wa kona ku tahisa tabo mwa linyalo? Kutokwa. Ka butali, muapositola Paulusi n’a elelize Bakreste, ku kopanyeleza cwalo ni bosinyalana kuli: “Mu si ke mwa eza se siñwi ka kañi, kamba ka buipabazo kwa fela; kono ka buikokobezo mutu ni mutu a hupule kuli ba bañwi ba mu fita. Mutu mañi kamba mañi a si ke a tokomela za hae fela, kono a talime ni za ba bañwi.”—Mafilipi 2:3, 4.

6. Ku lata hahulu mali ku kona ku tahisa cwañi butata mwa linyalo?

⁶ Ku lata hahulu mali ku kona ku fapahanya munna ni musali. Paulusi n’a lemusize kuli: “Ba ba lata ku fuma ba wela mwa miliko ni mwa malaba, ni mwa litakazo ze ñata ze sa utwahali, ze sinya, ze tibiseza batu mwa ku y’o sinyeha ni ku latehelela. Kakuli lilato la bufumu ki mubisi wa ze maswe kamukana; mi ba bañwi ka ku hanelela ku bu lakaza, ba keluhile tumelo, mi ba itabile ili bona ka manyando a mañata.” (1 Timotea 6:9, 10) Ka bumai, za n’a lemusize Paulusi li wezi manyalo a mañata kacenu. Mwa ku bata bufumu, batu ba bañata ha ba isi pilu ku ze ba tokwa bosinyalana ni bona, ili ku kopanyeleza cwalo ni butokwi bwa ku tiisana lipilu ni sango se sinde se si tokwahala hañata.

7. Fokuñwi ki muzamao o cwañi o tahisize ku sa sepahala mwa manyalo?

⁷ Paulusi hape n’a ize ba bañwi mwa mazazi a maungulelo ba ka “hana za Mulimu; ikaba batu ba ba si na lilato la taho, ba ba na ni ñole.” Buitamo bwa mwa linyalo ki buitamo bo bu swanela ku tahisa swalisano ya kamita, isi kalembeshwa. (Malaki 2:14-16) Kono ba bañwi ba hanelelanga ku eza linyawe kwa batu be ba si ka nyalana ni bona. Musali yo muñwi wa lilimo za mwa ma-30 ya n’a yubekilwe ki munn’a hae n’a talusize kuli munn’a hae niha n’a si ka mu siya kale, n’a ezanga hahulu sango ni liswala-swala kwa basali. N’a palezwi ku lemuha likezo ze sa swaneli ku munna ya nyezi. Musali y’o n’a utwile hahulu butuku kwa pilu ha n’a boni ze n’e ezahala mi a lika ku lemusa munn’a hae ka za kozi ya n’a ka kena ku yona. Niteñi a buka. Munna y’o niha n’a filwe mamela ka musa, n’a si ka lata ku teeleza. A yo wela luli mwa katwa.—Liproverbia 6:27-29.

8. Ki lifi ze kona ku libisa kwa bubuki?

⁸ Bibele ya lemusa ka ku nonga ka za bubuki! “Ya fosa ni musal’a mutu u felezwi ki ngana; ya ka eza cwalo wa ipulaya ili yena.” (Liproverbia 6:32) Hañata bubuki ha bu ezahalangi honaf’o fela. Sina mwa n’a boniselize Jakobo muñoli wa Bibele, sibi se si cwale ka bubuki hañata si eziwanga fela  hasamulaho wa ku kenelwa ki muhupulo wa teñi ni ku u hulisa. (Jakobo 1:14, 15) Munna kamba musali ya fosa cwalo hanyinyani-hanyinyani u tuhela ku sepahala ku mutu ya n’a itamile ku sepahala ku yena ku ya ku ile. Jesu n’a ize: “Mu utwile kuli ne ku bulezwi cwana: U si ke wa buka. Kono na, na mi bulelela, ni li: Mutu nihaikaba ufi kamba ufi ya talima musali ka ku mu lakaza, u s’a mu bukile mwa pilu.”—Mateu 5:27, 28.

9. Ki kelezo ifi ye butali ye kwa Liproverbia 5:18-20?

⁹ Kacwalo, muhato o butali, o bonisa busepahali ki o susuelizwe mwa buka ya Liproverbia kuli: “Siliba sa hao si fuyolwe; u tabele musal’a hao wa bunca bwa hao, ku wena a katelehe sina mwan’a lizwii, ni puti ye nde-nde; sibupeho sa hae, u si katelwe kamita, mi lilato la hae li tale mwa pilu ya hao ka mazazi kaufela. Mwan’aka, u ka hapiwa cwañi ki musali wa lihule? U ka sutelela cwañi kwa sifuba sa musali u sili?”—Liproverbia 5:18-20.

Mu Si Ke Mwa Matela Manyalo

10. Ki kabakalañi ha ku li ko ku butali ku fita fa ku ziba hande mutu yo mu bata ku nyalana ni yena?

¹⁰ Butata bu kona ku taha haiba batu ba akufela hahulu ku nyalana. Ba kana ba ba banana hahulu, ba ba sa zibi hande lika. Kamba mwendi ha ba fiti fa ku zibana hande—ili ku ziba ze ba tabela ni ze ba sa tabeli, milelo ya bona mwa bupilo, ni mabasi mo ba zwa. Se si butali ki ku iketa, ku fita fa ku ziba hande mutu yo mu bata ku nyalana ni yena. Mu hupule Jakobo, mwan’a Isaka. A si ka lumelezwa kale ku nyala Rahele, n’a na ni ku sebeleza mukwenyan’a hae lilimo ze 7. N’a tabela ku eza cwalo kakuli n’a na ni lilato la luli, mi n’a sa talimi fa bunde fela.—Genese 29:20-30.

11. (a) Swalisano ya linyalo i kopanya lika mañi? (b) Ki kabakalañi ku bulela ka tokomelo ha ku li kwa butokwa mwa linyalo?

¹¹ Linyalo haki bulikani fela bwa batu ba ba tabelana. Linyalo li kopanya batu ba babeli ba ba zwa mwa mabasi a shutana, ba mikwa ye shutana, ba ba na ni maikuto a shutana, mi hañata ili ba ba keni likolo ze shutana. Fokuñwi mane ki ku kopanya batu ba lipuo kamba lizo ze peli ze shutana. Mi mane hape, ki ku kopanya batu ba mibulelelo ye shutana, ba ba kona ku fitisa mihupulo ya bona ye shutana fa litaba kaufela. Yona mihupulo ya bona yeo ki kalulo ye tuna mwa linyalo. Mwa mibulelelo ya bona, ba kona ku ba ba ba lwanisana ni ku bilaela nako kaufela, kamba ba kona ku ba ba ba susuezana ni ku yahisana. Kaniti, ka lipulelo za luna, lu kona ku holofaza kamba ku susueza sinyalana ni luna. Ku ipulelelanga fela ze taha kwa pilu ku kona ku tahisa butata bo butuna mwa linyalo.—Liproverbia 12:18; 15:1, 2; 16:24; 21:9; 31:26.

12, 13. Ki ufi mubonelo o buniti ka za manyalo o lu swanela ku ba ni ona?

¹² Kacwalo, se si butali ki ku nga nako ya ku fita fa ku ziba hande mutu yo mu bata ku nyalana ni yena. Kaizeli yo muñwi wa Sikreste  wa musupali muta o muñwi n’a ize: “Ha mu tatuba mutu yo mu bata ku nyalana ni yena, mu hupule lika nihaiba ze lishumi za butokwa ze ne mu ka tabela ku bona ku yena. Haiba mu fumana fela ze 7, mu ipuze kuli, ‘Kana na kona ku sa isa pilu ku ze talu ze tondahala? Kana zazi ni zazi ni ka kona ku itibaza zona?’ Haiba mwa kakanya, mu lilimale ni ku nahanisisa hape.” Kono hape mu tokwa ku ba ni niti. Haiba mu bata ku kena mwa linyalo, mu zibe kuli ni kamuta ha mu na ku fumana sinyalana ni yena ya petehile. Kono hape, ni ye mu ka nyalana ni yena h’a na ku fumana kuli mu sinyalana ni yena ya petehile.—Luka 6:41.

¹³ Manyalo a tokwa buitomboli. Paulusi n’a koñomekile sisupo seo ha n’a ize: “Se ni lata kikuli mu tokwe pilaelo. Ya si ka nyala u tokomela za Mulena, mw’a ka tabiseza Mulena. Ya nyezi u tokomela za lifasi le, mw’a ka tabiseza musal’a hae; hape, musali ya nyezwi, ni musizana ya si ka nyalwa, ba fapani. Ya si ka nyalwa, u tokomela za Mulena, kuli a be ya kenile mwa mubili ni mwa moya; kanti ya nyezwi u tokomela za lifasi le, mw’a ka tabiseza munn’a hae.”—1 Makorinte 7:32-34.

Ze Palisanga Manyalo A Mañwi

14, 15. Ki lika mañi ze kona ku fokolisa linyalo?

¹⁴ Musali yo muñwi wa Sikreste cwanoñu fa n’a utwile butuku bwa telekano ha n’a siilwe ki munn’a hae ya n’a nyalani ni yena lilimo ze 12, ni ku yo nyalana ni musali u sili. Kana ku na ni litemuso za n’a lemuhile musali y’o ba si ka kauhana kale? U talusa kuli: “N’a s’a tuhezi ku lapelanga. N’a fanga mabaka a sa utwahali a ku sa fumaneha kwa mikopano ya Sikreste ni ku abana mwa musebezi wa ku kutaza. N’a bulelanga kuli u patehile kamba u katezi mi h’a koni ku tola ni na. N’a tuhezi ku ni bulelisanga. Ne se lu tuhezi ku ambolanga za kwa moya. Ne li maswabisa luli. Na s’a li mutu u sili, isi munna ye ne ni nyalani ni yena.”

¹⁵ Ba bañwi ni bona ba bulela kuli ba lemuhanga matata a swana, a cwale ka ku tuhela ku ezanga tuto ya ka butu ya Bibele, ku lapela, ni ku fumaneha kwa mikopano ya Sikreste. Ka mubulelelo o muñwi, buñata bwa batu bao kwa mafelelezo ne ba siile bosinyalana ni bona, ne ba tuhelezi swalisano ya bona ni Jehova ku fokola. Kacwalo, ne ba tuhezi ku isa pilu kwa lika za kwa moya. Ku bona, Jehova n’a tuhezi ku ba Mulimu ya pila. Ne se ba libezi ka za lifasi le linca le li sepisizwe mo ku ka ba ku luka. Fokuñwi, ku fokola cwalo kwa moya ne ku ezahezi pili sinyalana ni yena ya si ka sepahala y’o a si ka kala kale sango ni mutu u sili.—Maheberu 10:38, 39; 11:6; 2 Pitrosi 3:13, 14.

16. Linyalo li tiiswa kiñi?

¹⁶ Ka ku shutana ni zeo, bosinyalana ba bañwi ba ba na ni tabo ba talusa kuli ku konda kwa linyalo la bona ku itingile fa ku tiya kwa bona kwa moya. Ba lapelanga hamoho ni ku ituta hamoho. Wa munna u li: “Lu balanga Bibele hamoho. Lu yanga hamoho mwa bukombwa. Lu lata ku eza lika hamoho.” Tuto ye ikutwahalela hande fa ki ya kuli: Ku ba mwa sango se sinde ni Jehova ku tusa hahulu kwa ku tiisa linyalo.

Mu Be ni Buniti mi Mu Zibe ku Ambola

17. (a) Ki lika mañi ze peli ze tusa kwa ku kondisa manyalo? (b) Paulusi u talusa cwañi lilato la Sikreste?

¹⁷ Ku na ni lika ze ñwi hape ze peli ze kondisa manyalo: lilato la Sikreste ni ku ambola lika. Batu ba babeli ba ba latana ba na ni mukwa wa ku ityanganisanga mafosisa a yo muñwi. Bosinyalana ba kana ba kena mwa linyalo inze ba na ni mubonelo o tulile tikanyo wa lika, mwendi kabakala ze ba balile mwa libuka za mabato kamba ze ba buhile mwa mafilimu. Kono hasamulaho bosinyalana ba ka bona buniti bwa muinelo. Mi mafosisa a manyinyani kamba mikwa ye sa  filikanyi hahulu ya kona ku ba butata bo butuna. Haiba ku ezahala cwalo, Bakreste ba tokwa ku beya muselo wa moya, mi o muñwi kwa muselo w’o ki lilato. (Magalata 5:22, 23) Lilato kaniti li m’ata—isi lilato la mwa libato, kono lilato la Sikreste. Paulusi n’a talusize lilato le li cwalo kuli: “Lilato li na ni pilu-telele, . . . ha li yemi fa litukelo za lona; ha li konwi ku halifiswa; ha li kakanyi bumaswe; . . . li lwala linto kaufela; li na ni tumelo kwa linto kaufela; li na ni sepo mwa linto kaufela; li itiisa mwa linto kaufela.” (1 Makorinte 13:4-7) Kwa bonahala hande kuli lilato la niti la tiyela bufokoli bwa butu. Li talima fa muinelo luli; ha li libeleli bupetehi.—Liproverbia 10:12.

18. Ku ambolisana ku kona ku tiisa cwañi linyalo?

¹⁸ Ku ambolisana ni kona ku butokwa. Ku si na taba ni lilimo ze fitile, bosinyalana ba swanela ku ambolisana ni ku teelezana h’a buniti. Munna yo muñwi u li: “Lwa fitisanga maikuto a luna kono ili ka nzila ye nde.” Nako ha i nze i ya, munna kamba musali u ituta ku teeleza isi fela ku ze bulelwa, kono ni ku ze si ka bulelwa. F’o ku talusa kuli, lilimo ha li nze li fita, bosinyalana ba ba na ni tabo ba ituta ku lemuha mihupulo ye si ka bulelwa kamba maikuto a si ka boniswa. Basali ba bañwi ba bulelanga kuli banna ba bona ha ba ba teelezangi. Banna ba bañwi ba bilaela kuli basali ba bona ba batanga ku ambola ka linako ze sa swaneli. Ku ambolisana ku tokwa musa ni kutwisiso. Ku ambolisana hande ku tusa munna hamoho ni musali.—Jakobo 1:19.

19. (a) Ki kabakalañi ku inyaza ha ku kona ku ba t’ata? (b) Lu ka susuezwa kiñi ku inyaza?

¹⁹ Ku ambolisana fokuñwi ku ama ku inyaza. Ku eza cwalo fokuñwi ku t’ata. Ku itumelela mafosisa ku tokwa buikokobezo. Kono yona nto yeo ya tusa hahulu mwa linyalo! Buinyazo bo bu buniti bu kona ku tibela lifapahano kwapili ni ku kwalula nzila ya ku swalelana luli ni ku tatulula butata. Paulusi n’a ize: “Mu ezane hande, mi mutu h’a na ni s’a tongoka yo muñwi, mu swalelane; sina [Jehova, NW] h’a mi swalezi, mu eze cwalo ni mina. Mi fahalimw’a zeo kaufela, mu apale lilato, kakuli ki tamo ye lu fa bupetehi.”—Makolose 3:13, 14.

20. Mukreste u swanela ku nga cwañi sinyalana ni yena ha ku na ni batu, ni ha ku si na batu?

 ²⁰ Nto ye ñwi ya butokwa mwa linyalo ki ku tusana. Munna ni musali ba Sikreste ba swanela ku sepana, ku itinga yo muñwi ku yo muñwi. Ha ku na ya swanela ku keshebisa yo muñwi kamba ku mu tahiseza ku sa isepa ka linzila ze ñwi. Lu swanela ku babazanga bosinyalana ni luna; lu si ke lwa ba nyazanga h’a butuku. (Liproverbia 31:28b) Kaniti ha lu swaneli ku ba shwaula ka ku ba eza lishea la bukuba kamba le li maswe. (Makolose 4:6) Ku utwana ko ku cwalo ku ka tiiswa haiba bosinyalana ba bonisana lilato kamita. Ku swala kamba ku bulela manzwi a lilato ku kona ku talusa kuli: “Ni sa ku lata. Ni tabile hahulu kuli lu sa li hamoho.” Zeo ki ze ñwi za lika ze kona ku tiisa ni ku kondisa linyalo mwa lifasi la kacenu. Ku na ni ze ñwi hape, mi tuto ye tatama i ka bonisa likuka ze ñwi hape za ka Mañolo za mwa ku kondiseza manyalo. *

[Litaluso za kwatasi]

Kana Mwa Kona ku Talusa?

• Ki lifi lika ze ñwi ze kona ku fokolisa manyalo?

• Ki kabakalañi ku matela manyalo ha ku si ko ku butali?

• Bukwamoya bu ama cwañi linyalo?

• Ki lika mañi ze tusa mwa ku tiisa linyalo?

[Lipuzo za Tuto]

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Linyalo haki bulikani fela bwa batu ba ba latana

[Maswaniso a fa likepe 14]

Silikani se si tiile ni Jehova si tusa bosinyalana ku kondisa mwa linyalo