Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ndiala Ya Yumbilwe Simulamu U Fumana Ndate Ya Lilato

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO DIMITRIS SIDIROPOULOS

Musole yo muñwi a ni tambeka tobolo ni ku ni yukaukela kuli “ki f’o, inga tobolo ye mi u kunupe.” Se ni mu hanela ka likute. Masole ba ne ba talimezi ba saba hahulu ku bona kuli tobolo ya musole yo ya kala ku nela malumo a n’a fefauka fahalimw’a liheta la ka. Ne ku bonahala kuli na shwa luli. Ka litohonolo se ni punyuha. Kono lo n’e si lona lwa pili ku bona bupilo bwa ka ha bu kena mwa kozi.

BASHEMI ba ka ne li Magerike ba ne ba pila bukaufi ni Kayseri, kwa Cappadocia, mwa naha ya Turkey. Ku bonahala kuli batu ba bañwi mwa silalo seo ne ba amuhezi Bukreste mwa miteñi ya baapositola. (Likezo 2:9) Kono lilimo za ma-1900 ha li to eshanga, lika ne se li cincize hahulu.

Ni Ba Muzwahule ni ku Ba Ndiala Hasamulaho

Ha se ku fitile likwelinyana ku zwa fo ni pepezwi mwa 1922, kwa tumbuka ndwa ya mukowa ye ne tisize kuli lubasi lwa hesu lu balehele kwa Greece. Bakeñisa ku kalelwa, bashemi ba ka ne ba matile fela ku siya lika kaufela kwand’a ka, inze ni sa na ni fela likweli. Hasamulaho wa ku kopana ni matata a matuna, ba punya ba honehile maswe mwa munzi wa Kiria, bukaufi ni tolopo ya Drama, kwa mutulo wa Greece.

Ha ne ni li wa lilimo z’e ne, ili hamulaho wa ku pepiwa kwa munyan’a ka, bondate ba timela. Ne ba na ni fela lilimo ze 27, kono ne se ba katezi bakeñisa matata a ne ba fitile ku ona. Boma ne ba nyandile maswe, mi ni bona ba timela hamulahonyana fela. Na ni munyan’a ka ne lu siyezi mwa bunjebwe luli. Ne lu pilile mwa mandu a mañata a lindiala, mi ha ni to kwanisanga lilimo ze 12, na iswa kwa ndu ya lindiala  ya kwa Thessalonica, ko ne ni izo kalela ku ituta za musebezi wa bumakanika.

Ha ne ni nze ni hula cwalo mwa mandu ao a lindiala, a n’a siyo hande, ne ni sa utwisisi libaka batu ba bañwi ha ba nyanda hahulu ni ku ketululwa cwalo. Ne ni ipuzize libaka Mulimu h’a tuhelela miinelo ye cwalo. Mwa tuto ya luna ya za Mulimu, ne lu lutilwe kuli Mulimu u m’ata ku feleleza, kono ne lu si ka fiwa libaka le li utwahala ni hanyinyani bumaswe ha bu li teñi ni ha bu atile cwalo. Ne ku tumile pulelo ya kuli Keleke ya Greek Orthodox ki yona ye nde ka ku fitisisa. Ha ne ni buzize kuli “haiba bulapeli bwa Orthodox ki bona bo bunde ka ku fitisisa, kiñi batu kaufela ha ba si ba Orthodox,” ne ni si ka fiwa kalabo ye utwahala.

Niteñi bo muluti ba luna ne ba kuteka hahulu Bibele, mi ne ba lu kolwisize kuli ki buka ye kenile. Muzamaisi wa ndu yeo ya lindiala ni yena n’a bonisize moya o swana, kono ka libaka le li sa zibahali, n’a hanile ku abana mwa lisebelezo za bulapeli. Ha ne ni batisisize, na talusezwa kuli nako ye ñwi n’a kile a ituta ni Lipaki za Jehova, ili bulapeli bo ne ni sa zibi.

Ne ni na ni lilimo ze 17 ha ni feza lituto za ka fa ndu ya lindiala yeo ya mwa Thessalonica. Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ne se i kalile, mi Greece ne i busiwa ki ba Nazi. Batu ne ba shwa mwa mikwakwa bakeñisa tala. Na ya kwa matakanyani ku yo ipilisa ka ku beleka mwa masimu inze ni fumana katuwelonyana fela.

Ni Fumana Likalabo mwa Bibele

Ha ne ni kutezi kwa Thessalonica mwa April 1945, se ni potelwa ki kaizel’a yo muñwi wa balikani ba ka ba kwa bwanana ye ne ni kile na pila ni yena mwa mandu a lindiala. Paschalia a ni zibisa kuli munyan’a hae n’a sa zibahali kwa ile mi a ni buza haiba na ne ni ziba kwa n’a li. Ha ne lu nze lu ambola cwalo, a bulela kuli ki yo muñwi wa Lipaki za Jehova mi a bulela ni ka za mwa iyakatelwa batu Mulimu.

Na mu bilaelela lika ze ñata inze ni bifile. Ni nyandeziñi ku zwa kwa bwanana bwa ka? Ne ni beziñi ndiala? Mulimu u banga kai fo lu tokwelanga tuso ya hae? S’a ni alaba kuli: “Kana luli u lumela kuli Mulimu ki yena ya tisa miinelo yeo?” Ka ku bala mwa Bibele ya hae, a ni bonisa kuli Mulimu h’a nyandisi batu. N’a ni tusize ku lemuha kuli Mubupi wa lata batu mi u tuha a lukisa lika honafa. Ka ku bala mañolo a cwale ka Isaya 35:5-7 ni Sinulo 21:3, 4, a ni bonisa kuli cwanoñu fa lindwa, mifilifili, matuku, ni lifu li ka feliswa, mi batu ba ba sepahala ba ka pila ku ya ku ile fa lifasi-mubu.

Ni Fumana Lubasi Lwa Mazoho a Mabeli

Ne ni utwile kuli munyan’a Paschalia n’a bulaezwi mwa ndwa ya bafetuheli ba mulonga. Se ni yo potela lubasi lwa Paschalia, kono mwa sibaka sa kuli ni yo ba tiisa, bona ki bona ba ne ba izo ni tiisa ka Mañolo. Se ni kutela kwateñi kuli ni tiisiwe hape ki litaba za Bibele, mi kapili-pili na kalisa ku swalisana ni kakwata ka Lipaki za Jehova ba ne ba kopananga kwa mukunda ku ituta ni ku lapela. Ku si na taba ni mo ne ba silokelwa Lipaki, ne ni ikatulezi ku zwelapili ku swalisana ni bona.

Sikwata seo sa Bakreste ba ba ikokobeza ne si ni bonisize moya wa lilato la bana ba mba o ne ni tonda mwa bupilo. Ne ba ni fa tuso ya kwa moya ye ne ni tokwa hahulu. Ne ni fumani balikani ba ba sa itati ni ba ba isa ba bañwi pilu, ili ba ne ba itatela ku ni tusa ni ku ni tiisa. (2 Makorinte 7:5-7) Sa butokwa hahulu kikuli ne ni tusizwe ku sutelela ku Jehova, yena ye ne ni kalile ku nga kuli ki Ndate ya lilato wa kwa lihalimu. Tulemeno twa hae twa lilato, musa, ni ku iyakatwa ba bañwi luli, ne tu ni tabisize hahulu. (Samu 23:1-6) Kwa mafelelezo ne ni fumani lubasi lwa kwa moya ni Ndate ya lilato! Pilu ya ka ne i wabezwi luli. Kapili-pili n’a ikutwa kuli ni swanela ku ineela ku Jehova, mi ne ni kolobelizwe mwa September 1945.

Ku ya kwa mikopano ya Sikreste ne ku si ka ekeza fela kwa zibo ya ka kono hape ne ku tiisize tumelo ya ka. Bakeñisa kuli ne ku si na mufuta o muñwi wa nzila, buñata bwa luna hañata ne lu zamayanga musipili wa likilomita ze 5 ku zwa mwahae ku luna ku ya kwa sibaka sa makopanelo, inze lu ca makande a mande a kwa moya. Kwa mafelelezo a silimo sa 1945, ha  ni t’o zibanga kuli ku na ni tohonolo ya ku kutaza ka nako kaufela, na kalisa ku eza bupaina. Ne ni tokwa ku ba ni silikani se si tiile ni Jehova, kakuli ne ni tuha ni kena mwa muliko o mutuna wa tumelo ya ka.

Nyandiso I Beya Miselo

Mapokola hañata ne ba kunda-kundanga ni litobolo mwa silalanda se ne lu kopanelanga. Naha ne i busiwa ki mulao wa sisole, bakeñisa kuli mwa Greece ne ku kolota ndwa ya mukowa. Likwata ze peli za itwanisa ka sitoyo se si maswe-maswe. Baeteleli ba bulapeli ha ba bona cwalo, ba shonga ba mulonga kuli kuti ni luna lu ba Komyunizimu ilikuli lu nyandiswe maswe.

Mwa lilimo ze peli, ne lu tamilwe hañata-ñata, mi h’a silezi ne lu tomezwi ku pika likweli ze shutana-shutana kono ne ku si na ya n’a tamilwe likweli ze fitelela z’e ne. Kono litolongo ne se li talizwe kale ki batu ba bañata ba ne ba tamezwi za lipolitiki, kacwalo luna lwa lukululwa. Ha se lu lukuluzwi cwalo lu si ka libelela, lwa zwelapili ku kutaza, kono hasamulahonyana fela lwa tamiwa hape—halalu mwa sunda ye swana. Ne lu ziba kuli mizwale ba luna ba bañata ne ba isizwe kwa lioli ze si na batu. Kana tumelo ya ka ne i ka zwelapili i tiile mwahal’a tiko ye cwalo?

Lika ne li tatafezi hahulu ha ne ni tamezwi fande kono inze ni yo ipihanga ka linako ze tomilwe. Kuli ba ni seleze hande, ba mulonga ba ni isa kwa Evosmos, bukaufi ni Thessalonica, ko ne ku na ni ofisi ya mapokola. Ne ku na ni muzuzu cwana o ne ni telela fakaufi, mi na kalisa ku ipyanga ka musebezi wa mazoho o n’o ni tokwa ku zamaya-zamayanga, wa ku basa lipoto ni lipani za kopa. Ha ne ni sweli ku eza bupaina mwa minzi ye ne li mabapa, musebezi wo n’o ni tusize ku potela batu ka bunolo fa mandu a bona ni sa shungulwi ki mapokola. Kabakaleo, batu ba sikai ba utwa taba ye nde mi ba nga muhato. Kwa nalulelule ba ba fitelela 10 ku bona ba ineela ku Jehova ku ba balapeli ba hae.

Lilimo Ze 10 mwa Litolongo Ze 8

Mapokola ne ba zwezipili ku ni seleza cwalo ku isa kwa mafelelezo a silimo sa 1949, mi hasamulaho na kutela kwa Thessalonica kuli ni yo zwelapili mwa bukombwa bwa ka nako kaufela. Ne se ku bonahala inge kuli litiko za ka li felile, kono ka 1950 na laelwa ka sipundumukela kuli ni ye kwa busole. Bakeñisa kuli ne ni li Mukreste, ne ni ikambusa ku za lifasi, mi ne ni ikatulezi ku sa “ituta ndwa.” (Isaya 2:4) Kabakaleo, ku zwa fela honafo, na kalisa ku kopana ni nyandiso ye ne ngile nako ye telele ili ye ne i izo ni fitisa ni mwa litolongo ze ñwi za Greece ze zibahala hahulu ka bumaswe.

Zeo kaufela ne li kalezi mwa tolopo ye bizwa Drama. Mwahal’a lisunda za makalelo ha ne ni tamilwe mwa Drama, masole ba baituti ba ne ba sa zwo ngiwa ba kalisa ku ituta ku kunupa. Zazi le liñwi na iswa ko ne ba kunupelanga. Yo muñwi wa masole bao a ni tambeka tobolo ni ku laela kuli ni kunupe. Ha se ni hana, a bata kuli cwale a kunupe na. Masole ba bañwi ha ne ba lemuhile kuli ha ni na ku lumela, ba kalisa ku ni tibaula maswe. Ne ba yakisa misanga ya kwai ni ku ni nyonyeka yona mwa mazoho. Hasamulaho ba yo ni kwalela mwa sibaka mo ku si na mutu. Mi se ni ina mwateñi mazazi a malalu. Litombo za ku nyonyekiwa mulilo wa kwai ne li opa luli, mi ka lilimo na lilimo mwa mazoho a ka ne ku sa siyezi bibali-bali.

Pili ni si ka yo zekiswa kale mwa kuta ya sisole, na tutisezwa kwa nkambe ya masole kwa Iráklion, mwa Crete. Teñi k’o, na yo natakiwa  maswe kuli kuti ni tuhele ku sepahala. Ka ku saba kuli mwendi ni ka suhana na koza, na lapela ka t’ata, ku kupa Ndate wa kwa lihalimu kuli a ni fe m’ata. Se ni hupula manzwi a ñozwi kwa Jeremia 1:19, a li: “Ba ka ku lwanisa, kono ha ba na ku ku kona; kakuli ni inzi ni wena ku ku lamulela, ku bulela [Muñ’a] Bupilo.” Bakeñisa “kozo ya Mulimu” ye toba pilu ne ni ikutwile ku ombala ni ku ba mwa buiketo. Ne ni utwisisize libaka ha ku li ko ku butali ku sepa Jehova ka ku tala.—Mafilipi 4:6, 7; Liproverbia 3:5.

Ha ne ni izo zekiswa hasamulaho, na atulelwa ku pika ku isa lifu. Lipaki za Jehova ne ba ngiwa kuli kuti ki lila ze tuna za mulonga. Ne ni kalezi ku pika mwa tolongo ya libangoki ya kwa Itsedin, kwatukwa Canea, mo ne ni kwalezwi mwa sibaka mo ku si na mutu ni yo mukana. Itsedin ne li muyaho wa kale-kale, mi sitokisi mo ne ni inzi ne si tezi lipeba. Ne ni ikapesanga lipai ku zwa kwa toho ku isa kwa mahutu ku sabisa lipeba kuli li si ke za ngunyuta mubili wa ka ha ne li sweli ku ni zamaya-zamaya fahalimu. Ne ni kulile hahulu maswafu. Dokota n’a ize ne ni tokwa ku ola kambalala, mi ka nzila yeo ne ni konile ku ambola ni mapantiti ba bañata ba ne ba li mwa lukwakwa. Kono butuku bwa ka se bu totobela hahulu, mi hamulaho wa ku zweta mali a mañata kwa maswafu, na isiwa kwa sipatela sa Iráklion.

Hape lubasi lwa ka lwa kwa moya, lwa Bakreste ka na, ne lu ni tusanga ha ne ni tokwa tuso. (Makolose 4:11) Mizwale ba mwa Iráklion ne ba ni lekula kamita, ku ni omba-omba ni ku ni tiisa. Ne ni ba kupile lihatiso za kuli ni kutaze ka zona kwa batu ba ba tabela. Mi se ba ni tiseza sutukesi ye n’e na ni kalulo mo ne ni kona ku pata hande lihatiso kwatasi. Ne ni tabile hahulu kuli mwa nako ye ne ni pikile mwa litolongo zani, ne ni konile ku tusa mapantiti ba bañwi ba silezi ku ba Bakreste ba niti!

Zeo ha ne li ezahala ndwa ne se i felile, mi na hauhelwa ka ku fukulezwa lilimo za tolongo ya ka; na tomelwa lilimo ze lishumi. Ne ni izo feleleza lilimo ze ne siyalezi mwa litolongo za Rethimno, Genti Koule, ni Cassandra. Hamulaho wa ku tanda lilimo ze bat’o likana 10 mwa litolongo ze 8, ne ni lukuluzwi, mi na kutela kwa Thessalonica, ko ne ni izo amuhelwa ka mazoho a mabeli ki mizwale ba ka ba Sikreste ba ba lateha.

Ku Tiya kwa Moya Mwahal’a Mizwale ba Sikreste

Ka nako yeo Lipaki mwa Greece ne se ba na ni tukuluhonyana ya ku lapela. Ne ni si ka sinya nako, n’a zwelapili mwa bukombwa bwa ka nako kaufela. Nakonyana fela n’a ekelezwa  mbuyoti ye ñwi, ha ne ni fumani Katina, kaizeli wa kwa moya ya sepahala ya n’a lata Jehova mi n’a tukufalezwi mwa musebezi wa ku kutaza. Ne lu nyalani mwa October 1959. Ku pepwa kwa mwan’a luna wa musizana, Agape, ni ku ba ni lubasi lwa Sikreste ne ku ni omba-ombile hahulu ni ku ni libalisa manyando a ka a bundiala. Nto ye tuna ni ku fita kikuli lubasi lwa luna ne lu sebeza ka tabo mwatas’a pabalelo ya Jehova, Ndat’a luna ya lilato wa kwa lihalimu.—Samu 5:11.

Bakeñisa ku tatafala kwa miinelo ye ne ni sa koni ku cinca, na fita fa ku tuhela bupaina, kono ne ni tusize musal’a ka ku zwelapili mwa sebelezo ya hae ya ka nako kaufela. Ha ni na ku libala ze ne ezahezi ka 1969 mwa bupilo bwa ka bwa Sikreste, ha ne ku bile ni mukopano wa macaba wa Lipaki za Jehova mwa Nuremberg, kwa Germany. Ha ne ni sweli ku itukiseza kuli ni ye kwa mukopano wo, na iñolisa ku kupa pasipoti. Musal’a ka ha n’a ile kwa ofisi ya mapokola ku yo buza libaka ha ne ni si ka fiwa kale pasipoti ya ka imi ne se ku fitile likweli ze peli ku zwa fo ne ni iñoliselize, mupokola a hoha failu ye tuna mwa sibulukelo sa hae mi a li: “Z’o buzeza pasipoti ya mutu y’o kikuli a yo hapeleza batu kwa Germany ku kena mwa bulapeli bwa hae? Ha ku konahali! Mutu yo wa sabisa.”

Ka tuso ya Jehova ni tuso ya mizwale ba bañwi, ne ni beilwe fa pasipoti ya sikwata mi ka nzila yeo ne ni konile ku yo fumaneha kwa mukopano wani o n’o tabisize. Palo ye tuna ya baputehi ne i fitelezi 150,000, mi ne ni konile ku iponela hande moya wa Jehova ha u etelela ni ku swalisanisa lubasi l’o lwa kwa moya lwa batu ba ba zwa mwa linaha ze fitana-fitana. Kwapili, ne ni ka fita fa ku utwisisa hahulu butokwa bwa sizwale sa luna sa Sikreste mwa bupilo.

Ka 1977 musal’a ka ya lateha ili ya n’a li mulikan’a ka ya sepahala a timela. Se ni eza buikatazo bwa ku hulisa mwan’a ka wa musizana ka likuka za Bibele, kono ne ni sa mbindani fela ni li nosi. Lubasi lwa ka lwa kwa moya hape ne lu ni tusa. Ni kana ni itebuha tuso ye ne ba ni file mizwale mwahal’a nako yani ye t’ata. Ba bañwi ba ku bona mane ne ba til’o ina ni luna ka nakonyana kuli ba babalele mwan’a ka. Ni kamuta ha ni na ku libala lilato ni buitomboli bwa bona.—Joani 13:34, 35.

Agape a hula mi a nyalwa ki muzwale ya bizwa Elias. Ba na ni bana ba bashimani ba bane, mi kaufel’a bona ba mwa niti. Mwa lilimo za cwanoñu fa, ni kuta-kutezi hahulu ku kula butuku bwa stroke mi zuho ya ka ha i sa li yo hande. Mwan’a ka ni lubasi lwa hae ba ni sweli ka mazoho a mabeli. Ku si na taba ni kutokwa zuho ye nde, ni sa na ni mabaka a mañata a ku ba ni tabo. Ni sa hupula nako ha ne ku na ni fela mizwale ba ba bat’o likana 100 mwa Thessalonica kaufela, mi ne ba kopanela mwa mandu ka ku ipata. Kono la kacenu le se ku na ni Lipaki ba ba tukufalezwi ba ba bat’o likana 5,000. (Isaya 60:22) Fa mikopano ye mituna, mizwale ba mikulwani ba to ni buzanga kuli: “Kana mwa hupula ha ne mu lu tisezanga limagazini kwa ndu ya luna?” Nihaike mwendi bashemi ba bona ne ba sa balangi limagazini zeo, banana bona ne ba li balanga, mi ne ba zwezipili kwa moya!

Ha ni talima kulo ya kopano ya Jehova, ni ikutwa kuli litiko zani kaufela n’e si za mbango fela. Nako kaufela ni bulelelanga baikulyange ni banana ba bañwi kuli ba hupule Ndat’a bona wa kwa lihalimu ha ba sa li ba banca, mi h’a na ku ba yumba simulamu ni kamuta. (Muekelesia 12:1) Jehova n’a talelelize manzwi a hae, n’a fetuhile “ndat’ahe likuzana.” (Samu 68:5) Nihaike ne ni bile ndiala isali kwa bwanana bwa ka, kwa nalulelule ne ni fumani Ndate ya lilato!

[Siswaniso se si fa likepe 22]

Ne ni sebeza sina muapehi mwa tolongo ya mwa Drama

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Ni Katina fa lizazi la sinawenga sa luna ka 1959

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Mukopano o n’o ezelizwe mwa naheñi bukaufi ni Thessalonica, kwa mafelelezo a ma-1960

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Ni mwan’a luna ka 1967