Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ni Fokozi, Kono Ni Na ni M’ata

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO LEOPOLD ENGLEITNER

Lisole la SS la nga tobolo, la ni supisa yona mwa toho, mi la ni buza kuli: “U itukiselize ku shwa nji? Na ku kunupa kakuli ha ku na mo kuñwi mo lu ka ku ezeza.” Na alaba ka ku itiisa na li: “Ni itukiselize.” Na itukisa, na itima kwa meto, mi se ni mu libelela kuli a ni kunupe, kono ha ku na se ne si ezahezi. A huwa inz’a zwisa tobolo kwa toho ya ka, a li: “Ha u koni nihaiba ku bulaiwa kakuli u sikuba hahulu!” Ne ku tile cwañi kuli ni ipumane mwa muinelo o lubeta cwalo?

NE NI pepilwe la July 23, 1905, mwa tolopo ya Aigen-Voglhub, ye mwa malundu a Austria. Ni mweli; bondate ne ba beleka mwa somili mi bashemi ba boma n’e li balimi. Bashemi ba ka ne li babotana kono ne ba sebeza ka t’ata. Kwa bwanana, ne lu pila mwa Bad Ischl, bukaufi ni Salzburg, mwahal’a masa ni malundu a buheha.

Kwa bwanana, ne ni nahananga hahulu ka za butata bwa bupilo isi ka libaka fela la kuli lubasi lwa hesu ne lu shebile kono hape kabakala butuku bwa mukokoto bo ne ni pepilwe ni bona. Butuku bwa mukokoto bo ne ni kula ne bu ni palelwisa nihaiba ku yema hande. Kwa sikolo, ne ni hanisizwe ku abana mwa lipapali mi kacwalo ne ni sehiwanga hahulu ki bana ba sikolo ba bañwi.

Ndwa ya Lifasi ya pili ha i to fela, ne ni na ni lilimo ze bat’o ba 14, mi na ikatulela ku bata-bata musebezi kuli ni sabe bubotana. Ne ni lapanga nako kaufela, mi ne ni fokozi bakeñisa fibele ye maswe ye ne tisizwe ki  butuku bwa Spanish flu, bo ne bu bulaile bolule-lule. Ha ne ni kupa musebezi, balimi ba bañata ne ba ni alabanga kuli: “U kona ku beleka lika mañi wena ya pongani cwalo?” Kono mulimi yo muñwi a ni kenya musebezi.

Ku Ituta Lilato la Mulimu

Nihaike kuli boma ne li Makatolika ba ba tiile, ne ni sa yangi hahulu kwa keleke, mi libaka le lituna kikuli bondate ne ba sa isi pilu kwa bulapeli. Haili na, ne ni filikanywanga ki bulapeli bwa maswaniso, bo ne bu atile hahulu mwa Keleke ya Roma Katolika.

Zazi le liñwi mwa October 1931, mulikani yo muñwi a ni kupa ku mu sindeketa kwa mukopano wa Baituti ba Bibele, ka mo ne ba zibahalela Lipaki za Jehova mwa miteñi yeo. Teñi, na yo fiwa likalabo za mwa Bibele kwa lipuzo za butokwa, ze cwale ka ze li: Kana bulapeli bwa maswaniso bwa tabisa Mulimu? (Exoda 20:4, 5) Kana lihele la mulilo li teñi luli? (Muekelesia 9:5) Kana bafu ba ka zuswa?—Joani 5:28, 29.

Ze ne ni tabezi hahulu sihulu ki taba ya kuli Mulimu h’a tabeli lindwa ze feza batu, nihaike kuli li bulelwa kuli li lwanwa ka libizo la Hae. Na ituta kuli “Mulimu u lilato” ni kuli u na ni libizo le li pahami, la Jehova. (1 Joani 4:8; Samu 83:18) Ne ni tabile hahulu ku ituta kuli ka Mubuso wa Jehova, batu ba ka kona ku pila ku ya ku ile ka tabo mwa paradaisi lifasi kamukana. Hape ne ni itutile ka za sepo ye makaza ye kwalulezwi batu ba ba si ka petahala ba ba ketilwe ki Mulimu ku yo busa ni Jesu mwa Mubuso wa Mulimu wa kwa lihalimu. Ne ni ikatulezi ku eza mo ne ni konela kaufela ku zwisezapili Mubuso w’o. Kacwalo mwa May 1932, na kolobezwa mi na ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Muhato wo n’o tokwa bundume, kakuli bulapeli bwa Katolika ne bu tomile mibisi mwa Austria ka nako yeo.

Ku Tompololwa ni ku Lwaniswa

Bashemi ba ka ne ba nyemile hahulu ha ne ni zwile mwa keleke, mi honafo muprisita a fa zibiso ka za teñi inze a yemi fa katala mwa keleke. Bomuyahwa ni luna ne ba kwelaka mati fafasi ha ba ni bona ili ku ni tompolola. Nihakulicwalo, na ikatulela ku kena mwa bukombwa bwa ka nako kaufela, mi na kala bupaina mwa January 1934.

Muinelo wa puso ya naha wa ba o maswe ni ku fita bakeñisa kopano ya ba Nazi ye n’e tiya mwa silalanda sa luna. Ha ne ni eza bupaina mwa Enns mwa kalulo ya Styrian Valley, mapokola ne ba ni kunda-kunda, mi ne ni na ni ku ba ni ‘butali sina noha.’ (Mateu 10:16) Ku zwa 1934 ku ya 1938, ne ni nyandiswa nako kaufela. Nihaike kuli ne ni sa beleki, ne ni sa fiwi pene ye ne fiwanga ba ba sa beleki, mi ka linako ze ñwi ne ni atulezwi ku pika tolongo ka nakonyana mi hane ne ni pikile tolongo nako ye telele bakeñisa musebezi wa ka wa ku kutaza.

Limpi za Hitler Li Kena mwa Austria

Mwa March 1938, limpi za Hitler za kena mwa Austria. Mwahal’a mazazinyana fela, batu ba ba fitelela 90,000—ili palo ye bat’o ba 2 pesenti ya ba bahulu kaufela—ne ba tamilwe ni ku iswa kwa litolongo za ba Nazi, ka ku tamelezwa kuli ba kwenuhezi puso ya Nazi. Lipaki za Jehova ne se ba itukiselize kale muinelo wo. Mwa mbumbi ya 1937, ba sikai mwa puteho ya hesu ne ba tamile musipili wa likilomita ze 350 ku ya kwa Prague ka linjinga kwa mukopano wa macaba. Teñi k’o ne ba z’o ikutwela ka za manyando a mizwale ba luna ba mwa Germany. Kacwalo ne lu lemuhile kuli ne li nako ya kuli ni luna lu nyandiswe.

Ku zwa lizazi leo limpi za Hitler ne li keni mwa Austria, Lipaki za Jehova ne ba si na mwa ku ezeza kwand’a ku kopana ni ku kutaza ka ku ipata-pata. Nihaike kuli lihatiso za  Bibele ne li tiswa ka sitalifi ku zwa kwa Switzerland, n’e si ze likani. Kacwalo Bakreste ka luna ba mwa Vienna ba kala ku hatisa lihatiso ka sitalifi. Hañata ki na ya na li isezanga Lipaki.

Ku Lengiwa mwa Tolongo

Ka la April 4, 1939, na ni Bakreste ba bañwi ba balalu ne lu tamilwe ki mapokola ba Gestapo ha ne lu nze lu eza Kupuzo ya lifu la Kreste mwa Bad Ischl. Kaufel’a luna ne lu isizwe ka mota kwa ofisi ye tuna ya mapokola kwa Linz. L’o ne li lona lwa pili ku kwela mota, kono ne ni si ka ikola yona bakeñisa minahano buñata. Mwa Linz, ne ni tosangisizwe hahulu kono ne ni si ka latula tumelo ya ka. Hamulaho wa likweli ze ketalizoho, na tiswa fapil’a muatuli mwa silalo sa Upper Austria. Ka ku sa libelela, na zwiswa mulatu; kono ao ne si ona mafelelezo a manyando a ka. Niteñi mizwale ba balalu ba bañwi ne ba isizwe kwa tolongo ya ba Nazi, mi ne ba izo shwela teñi k’o inze ba sepahala.

Ne ni sa tamilwe, mi ka la October 5, 1939, na zibiswa kuli ne ni ka iswa kwa tolongo ya kwa Buchenwald mwa Germany. Sitima ne si libelezi luna mapantiti fa sitishini sa litima sa mwa Linz. Sitima ne si na ni mizuzu mo ku kena batu ba babeli. Munna ye ne ni inzi ni yena mwa muzuzu ne li Dokota Heinrich Gleissner ya n’a kile a ba mubusisi wa silalo sa Upper Austria.

Na ni Dokota Heinrich Gleissner lwa kalisa ku ambola likande le linde. Na ni utwezi hahulu butuku mi n’a swabile hahulu kuli nihaiba ka nako ya puso ya hae, Lipaki za Jehova ne ba iswanga hahulu kwa kuta ye mwa silalo sa habo. A bulela ka ku inyaza a li: “Bo Engleitner, ha ni koni ku zwisa mafosisa a’ ezizwe, kono ni bata ku inyaza. Ku bonahala kuli muuso wa luna n’o si ka atula litaba hande. Haiba mu ka tokwa tuso, ni ka eza mo ni konela kaufela kuli ni tuse.” Ne lu bonani hape hamulaho wa ndwa. Ne ba ni tusize ku fumana mali a muuso a n’a lifilwe mapantiti ba Nazi.

“Na Ku Kunupa”

Ka la October 9, 1939, na fita kwa tolongo ya Buchenwald. Hamulonyana wa f’o, mulibeleli wa tolongo a zibiswa kuli ku na ni Paki mwahal’a mapantiti ba banca, mi kona a ni noma. Na ni natakile hahulu. Mi ha n’a boni kuli ha koni ku ni tuhelisa bulapeli bwa ka, a li: “Na ku kunupa, Engleitner. Kono ni si ka ku kunupa kale, ni ku fa nako ya ku ñolela bashemi ba hao liñolo la ku ba laeza.” Na nahana manzwi a omba-omba a ku ñolela bashemi ba ka, kono nako kaufela ha ni kalisa ku ñola, a ni nata kwa ñokolwa kuli ni si ke na ñola hande. A huwa a li: “Sikuba se! Ha si koni nihaiba ku ñola milaini ye mibeli ye namile hande. Kono mane ha si koni ku tuhela ku balanga Bibele.”

 Ku zwa f’o mulibeleli a nga tobolo ya hae, a ni supisa yona mwa toho, mi a bonisa kuli n’a ka ni kunupa luli, sina mo ni taluselize kwa makalelo. Kihona a ni hohololela mwa muzuzu o munyinyani mo ku tezi batu. Ne ni yemi busihu kaufela. Kono mane ne ni si ke na kona ku lobala kakuli mubili kaufela ne u opa. Manzwi fela a mapantiti ba bañwi ne li a kuli: “Ku shwela bulapeli bwa bukuba ki ku sinya fela nako!” Dokota Gleissner n’a inzi mwa muzuzu o n’o li mabapa. N’a utwile ze ne ezahezi mi a bulela ka sishemo a li, “Nyandiso ye maswe ya Bakreste i kalile hape!”

Mwa mbumbi ya 1940, mapantiti kaufela ne ba laelwanga ku beleka mwa mukoti la Sunda, nihaike ne lu sa swaneli ku belekanga la Sunda. Ne ku ezwanga cwalo kuli ba ote mapantiti “ba ba sa utwi.” Ne lu laelwanga ku lwala macwe a matuna mwa mukoti ku a isa mwa tolongo. Mapantiti ba babeli ne ba likile ku ni lwesa licwe le lituna kwa mukokoto, mi na bata ku wa bakeñisa bukiti bwa lona. Arthur Rödl, ya n’a li Lagerführer (kapitao) ya n’a sabiwa hahulu, a punya ka sipundumukela mi a t’o ni lamulela. H’a bona kuli ne ni mbindana ku lwala licwe leo, a li ku na: “Ha u koni ku yo fita kwa tolongo inze u lwezi licwe le! U li beye fafasi honafa!” Ne ni tabezi hahulu ku utwa taelo yeo. Rödl kiha supa licwe le li nyinyani, a li: “U nge le, u ise mwa tolongo. Li bunolo ku li shimba!” Hamulaho, a sikuluhela ku muzamaisi wa luna, a li: “Baituti ba Bibele u ba kutise kwa libaka za bona. Ba belekile hahulu ka t’ata kacenu!”

Zazi ni zazi ha lu kotoka, ne ni tabelanga hahulu ku kopana ni lubasi lwa hesu lwa kwa moya. Ne lu ezize litukiso za ku abana lico za kwa moya. Muzwale yo muñwi n’a ñolanga timana ya mwa Bibele fa kapepa kihona a ka fa ba bañwi. Hape ne lu tiselizwe Bibele mwa tolongo ka sitalifi. Ne i aluzwi mwa libuka za yona. Ka likweli ze talu ne ni filwe buka ya Jobo. Ne ni ipatile mwa masokisi. Likande la Jobo ne li ni tusize ku itiisa.

Cwale la March 7, 1941, na ba mwa sikwata se ne si tutisezwa kwa tolongo ya Niederhagen. Muinelo wa ka no so totobela hahulu. Zazi le liñwi na ni mizwale ba babeli ne lu laezwi ku beya libelekiso mwa mambokisi. Hamulaho, lwa sindeketa sikwata se siñwi sa mapantiti ku kuta kwa libaka za luna. Lisole le liñwi la SS la lemuha kuli ne ni siyalezi mwamulaho. La nyema hahulu mi la ni laha kwamulaho ni sa zibi, ni ku ni holofaza hahulu. Ne ni utwile hahulu butuku, kono niteñi habusa ne ni ile kwa musebezi.

Ku Lukululwa ka ku sa Libelela

Mwa April 1943, mapantiti ba zwiswa mwa tolongo ya Niederhagen. Hamulaho na tutisezwa kwa tolongo ya ku silahiwa kwa Ravensbrück.  Mi mwa June 1943, ka ku sa libelela na fiwa kolo ya ku lukuluha mwa tolongo. Ka nako yeo ku lukuluha ne ku si ka itinga fa ku latula tumelo ya ka. Ne ni ka lukuluha ha ne ni ka lumela ku beleka misebezi ye t’ata mwa simu bupilo bwa ka kaufela. Na itatela ku eza cwalo kuli ni zwe mwa tolongo ye maswe. Na ya ku dokota wa tolongo ku yo ni tatuba lwa mafelelezo. Dokota yo a komoka hahulu ha ni bona. A huwa a li: “Kanti u sa li yo muñwi wa Lipaki za Jehova!” Na li: “Eni bo Dokota.” A li: “Haiba ki cwalo ha ni boni libaka la ku ku lukulula. Kono niteñi hape ki hande ku lukulula mutu ya pongani cwana inge wena.”

N’a bulezi niti. Ne ni pongani hahulu. Litalo la ka ne li cilwe ki linda, mi bakeñisa ku natakiwa, zebe ye ñwi ne i shwile, mubili kaufela ne u na ni litombo ze tezi bulalu. Hamulaho wa likweli ze 46 za ku nyanda, ku shwa tala ye sa feli, ni ku sebeza ka t’ata, ne ni weita fela likilogramu ze 28 fa sikala. Mwa muinelo wo, na lukululwa mwa tolongo ya Ravensbrück ka la July 15, 1943.

Na kutiswa haesu mwa sitima ku si na ya ni sindeketa, mi na yo ipiha kwa mapokola ba Gestapo mwa Linz. Mupokola wa Gestapo a ni fa mapepa a ku ni lukulula mi a li: “Haiba u nahana kuli u lukululelwa ku yo zwelapili mwa misebezi ya hao ye sa zibahali, u zibe wa ipuma! Mulimu haike a ku tuse haiba lu ku fumana inze u kutaza.”

Na kutela kwahae cwale! Boma ne ba si ka cinca sika ni se si kana mwa ndu ya ka ku zwa fo ni tamelwa, la April 4, 1939. Nihaiba Bibele ya ka ne i nze i apuhile fa tafule ye kwa bulobalo bwa ka! Na kubama ku lapela tapelo ya buitumelo ye zwelela kwa pilu!

Ku si ka fita nako na lumiwa ku yo sebeleza mwa simu ye kwa lilundu. Muñ’a yona ne li mulikani ku zwa kwa bwanana, mi n’a ni holisanga malinyana, nihaike n’a sa swaneli ku ni holisanga. Pili ndwa i si ka tumbuka kale, mulikani y’o n’a ni lumelelize ku pata lihatiso ze ñwi za Bibele fa sibaka sa hae. Ne ni tabile ku itusisa hande lihatiso zeo kuli ni kone ku yoyelwa kwa moya. Ne ni fumani ze ne ni tokwa kaufela, mi ne ni ikatulezi ku itiisa ku isa fo ne i ka felela ndwa.

Ku Ipata mwa Malundu

Kono tukuluho yeo ne i si ka nga nako ye telele. Fahal’a August ya 1943, na laelwa ku yo ipiha ku dokota wa masole kuli ni yo tatubiwa. Pili n’a file piho ya kuli ha ni koni ku beleka bakeñisa mukokoto wa ka o n’o kula. Kono hamulaho wa sunda, dokota ya swana y’o a cinca lika mi a ñola kuli: “Wa kona ku ba lisole le li lwanela kwapili.” Masole ba palelwa ku ni fumana ka nakonyana, kono la April 17, 1945, nakonyana pili ndwa i si ka fela kale, ba ni fumana. Na hapelezwa ku ba lisole le li lwanela kwapili.

Na lwala lika li sikai ni Bibele ya ka mi na sabela mwa malundu a n’a li bukaufi. Pili ne ni konile ku lobala fande kono se ku bata hahulu mi kwa nela litwa le liñata. Na koloba hahulu. Cwale na pahama lilundu ku ya mwa muzuzu o n’o li fahalimu fa butelele bo bu eza limita ze 1,200. Na tukisa mulilo inze ni njanja, mi na kala ku futumalelwa ni ku omisa liapalo za ka. Kabakala mukatalo, na wela mwa buloko bukaufi ni mulilo. Ku si ka fita nako, na pasumunwa ki butuku bo butuna. Ne ni sweli ku ca mulilo! Na fetauha  fafasi ku tima mulilo. Mukokoto kaufela n’o tezi matutwa.

Ka sabo, na kuta ka ku ipata-pata fa simu pili lizazi li si ka pazula kale, kono musal’a muñ’a simu a saba hahulu mi a ni leleka, a ni taluseza kuli batu ba sweli ba ni bata-bata. Kacwalo na ya kwa bashemi ba ka. Pili nihaiba bona bashemi ba ka ne ba zina-zinile ku ni amuhela, kono se ba ni lumeleza ku lobala mwa sishete, mi boma ba alafa litombo za ka. Kono ha se ku fitile mazazi a mabeli, bashemi ba ka ne ba bonahala ku saba hahulu mi na ikatulela ku yo ipata hape mwa malundu.

Ka la May 5, 1945, na pasumunwa ki lilata le lituna. Na bona lifulai ze ne fufela fakaufi za linaha ze ne lwanisa Germany. Ka nako yeo, na lemuha kuli puso ya Hitler i tuluzwi! Moya wa Jehova no ni tusize ku tiyela matata a sa konwi ku taluswa. Ne ni boni buniti bwa manzwi a kwa Samu 55:22, a n’a ni tusize hahulu kwa makalelo a litiko za ka. Ne ni ‘lwalisize Mulimu mulwalo wa ka,’ mi nihaike ne ni fokozi kwa mubili, n’a ni tiisize ha ne ni nze ni zamaya mwa “musindi wa muluti wa lifu.”—Samu 23:4.

M’ata a Jehova “A Petahala mwa Mifokolo”

Hamulaho wa ndwa, bupilo bwa kala ku ba hande hape. Pili ne ni belekile fa simu ya mulikan’a ka ye kwa lilundu. Ne ni lukuluzwi kwa musebezi w’o wa ku sebeza mahala muta ba kwa United States ne ba tile ka April 1946.

Ndwa ha ne i felile, mizwale ba Sikreste ba mwa Bad Ischl ni mwa libaka ze li mabapa ne ba kalile ku ezanga mikopano. Ba kala ku kutaza ka tukufalelo ye tuna. Na fiwa musebezi wa ku londa busihu mwa fakitori mi kacwalo ne ni konile ku zwelapili ku ba paina. Hasamulaho na yo pila mwa St. Wolfgang, mi ka 1949, na nyala Theresia Kurz, ya n’a na ni mwana wa musizana ku munna ya n’a nyezwi ku yena pili. Ne lu pilile hamoho ka lilimo ze 32 ku fitela musal’a ka ya lateha ha timela ka 1981. Ne ni mu babalezi ka lilimo ze fitelela 7.

Theresia ha sa timezi, na kala sinca bupaina, mi ne bu ni tusize ku itiisa mwahal’a tiko ye tuna yeo. Ka nako ya cwale ni paina mi hape ni eluda mwa puteho ya hesu mwa Bad Ischl. Bakeñisa kuli ni zamaela fela mwa sipula sa mawili, ni fanga lihatiso za Bibele ni ku ambola ni batu ka za sepo ya Mubuso mwa sibaka sa ku pumulela teñi mwa Bad Ischl ni fapil’a ndu ya ka. Lipuhisano ze nde ze ni banga ni zona ni batu li ni tahisezanga tabo ye tuna.

Ha ni iheta kwamulaho, ni bona kuli makandauko e ne ni ipumani ku ona n’a si ka ni nyemisa. Ki niti kuli fokuñwi ne ni zwafanga kabakala litiko. Kono silikani sa ka ni Jehova Mulimu ne si ni tusize ku tiya ka linako zeo. Manzwi a Mulena ku Paulusi, a’ li “mata a ka a petahala mwa mifokolo” a bile a niti ni ku na. Cwale ha u bona ni na ni lilimo ze bat’o eza 100, na kona ku bulela sina mwa n’a bulezi muapositola Paulusi kuli: “Mo ni lata ki mwa mifokolo, ni mwa linyefulo, ni mwa bubotana, ni mwa manyando, ni mwa maswabi, kabakala Kreste. Kakuli nako ye ni fokola, ki yona nako ye ni na ni mata.”—2 Makorinte 12:9, 10.

[Maswaniso a fa likepe 25]

Ku tamiwa ki ba Gestapo, April 1939

Pampili ya ba Gestapo ye bonisa milatu, May 1939

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Maswaniso kaufela: Privatarchiv; B. Rammerstorfer

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ne ni fumani makundamo mwa lilundu le li fakaufi

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 23]

Foto Hofer, Bad Ischl, Austria