Mari—Munzi wa Ikale O N’o Tumile mwa Lihalaupa

MUTATUBI wa ze pumbuzwi za ikale wa Mufura ya bizwa André Parrot n’a ize: “Ne ni tabile busihu bwani ha ni kutela mwa musiyo wa ka hamulaho wa ku ikola mukiti ni balikani.” Ka January 1934, kwa Tell Hariri, bukaufi ni toloponyana ya Abu Kemal ye kwa Euphrates mwa Syria, Parrot ni sikwata sa hae ne ba pumbuzi siswaniso se ne si cakuzwi kuli: “Lamgi-Mari, mulena wa Mari, muprisita yo mutuna wa Enlil.” Ne ba tabile hahulu ku fumana siswaniso seo.

Munzi wa Mari ne u fumanwi kwa nalulelule! Ku fumanwa kwa munzi wo ku ama cwañi baituti ba Bibele?

Butokwa bwa Munzi Wo

bNihaike litaba za ikale ne li bonisa kuli ne ku kile kwa ba ni munzi o bizwa Mari, sibaka fo ne u banga luli ne si sa zibahali. Ka ku ya ka bañoli ba Masumeria, Mari ne li muleneñi wa mubuso o n’o kile wa busa lilalo kaufela za Mesopotamia. Munzi wa Mari ne u yahezwi kwa njelelo ya nuka ya Eufrati, mi ne u li fa makopanelo-a-linzila za lipisinisi ze zwa kwa Siko sa Peresia ku ya kwa Asirya, Mesopotamia, Anatolia, ni kwa likamba la liwate la Mediteranea. Tutu ye kopanyeleza cwalo ni likota, lisipi, ni macwe—ili lika ze ne sa fumanehi mwa Mesopotamia—ne li pululezanga mwa muleneñi wo. Mitelo ya ku lifela tutu yeo ne i fumisize munzi wa Mari, ili ku u fa m’ata a ku busa lilalo za sibaka seo. Kono m’ata a munzi wo n’a  felile muta Siria ne i hapilwe ki Sargon wa Akkad.

Mari n’o busizwe ki babusisi ba sikai ba sisole ka lilimo ze bat’o likana 300 ku zwa fa n’a hapezi munzi wo Sargon. Mwahal’a puso ya babusisi bao, munzi ne u kalile ku kutelwa ki bunde bwa ona bwa sa pili. Kono mwa puso ya mubusisi wa mafelelezo, Zimri-Lim, munzi wa Mari wa kala ku shandauka hape. Zimri-Lim a lika ku tiisa mubuso wa hae ka ku hapa macaba a sikai, ku panga litumelelano, ni ku nyalelana ni macaba a sili. Kono ibat’o ba ka 1760 B.C.E., Mulena Hammurabi wa Babilona a hapa muleneñi ni ku u sinya, ili ku yundisa batu ba ne ba bulezwi ki Parrot kuli ki “ba bañwi ba batu ba ne ba yeziseli mwa lifasi la kale.”

Ka ku sa ziba, masole ba Hammurabi ha ne ba shandauzi munzi wa Mari, ne ba tusize hahulu bapumbuli ni bocaziba ba cwale ba litaba za kale. Ha ne ba wiselize fafasi mamota a sitina sa mubu se si si ka cisiwa, ne ba ubekile miyaho ye miñwi ka tutuma ye eza limita ze 5 ku ya mwahalimu, mi bakeñisa cwalo miyaho yeo ne i bukelelizwe kwatasi. Bapumbuli ba fumani matota a litempele ni malapa a mulena, hamohocwalo ni bimbandungulu bye biñata ku beya likiti-kiti za miñolo ya ku cakula ye bulela za batu ba kwaikale.

Ki kabakalañi litota la munzi wa Mari ha li li la butokwa ku luna? Ha lu nyakisiseñi za nako ya n’a sa pila ñulukundi Abrahama. Abrahama n’a pepilwe ka 2018 B.C.E., ili lilimo ze 352 ku zwa ka nako ya Munda o mutuna. Lusika lwa hae ne lu li lwa bulishumi ku zwa ku Nuwe. Bakeñisa taelo ya Mulimu, Abrahama a tuta mwa muleneñi wa habo wa Ure mi a ya kwa Karani. Ka 1943 B.C.E., Abrahama ha n’a li wa lilimo ze 75, a tuta mwa Karani ni ku ya kwa naha ya Kanana. Mupumbuli wa kwa Italy ya bizwa Paolo Matthiae u talusa kuli: “Mituto ya Abrahama ya ku zwa Ure ku ya Jerusalema [mwa Kanana] ne i ezahezi mwa miteñi ya munzi wa Mari. Kacwalo ku fumanwa kwa munzi wa Mari ki kwa butokwa bakeñisa kuli ku lu tusa ku beya mwa pono mufuta wa lifasi la n’a pilile ku lona Abrahama mutang’a Mulimu ya n’a sepahala. *—Genese 11:10–12:4.

Ze Li Patulula Litota la Munzi

Bulapeli ne bu tiile mwa Mari sina mo ne ku inezi mwa likalulo ze ñwi za Mesopotamia. Ne ku ngiwa kuli mañi ni mañi n’a na ni ku sebeleza milimu. Nako kaufela ha ne ku eziwanga likatulo za butokwa, milimu ne i buziwanga pili. Bapumbuli ba fumani matota a litempele ze silezi. Ze ñwi za litempele zeo ki Tempele ya Litau (yona tempele ye ba bulela ba bañwi kuli ki ya Dagani, yena Dagoni ya bulezwi mwa Bibele) ni litempele za Ishtar, mulimu wa lukau ni lupepo, ku beya Shamash mulimu wa lizazi. Sa pili ye ñwi ni ye ñwi ya litempele zeo ne i banga ni siswaniso sa mulimu o n’o fiwa matabelo ni litapelo. Batu ha ne ba lapela ne ba nganga maswaniso a bona ha ba menya, ni ku a kambeka fa lipula za mabala mwa tempele, kakuli ne ba lumela kuli maswaniso a bona n’a ekeza kwa bulapeli. Parrot n’a bulezi kuli: “Siswaniso sa mulumeli ne si kona ku nga sibaka sa mulumeli y’o  ka sibili, sina likandela ze ba itusisa Makatolika mwa bulapeli kacenu, kono mane sona ne si li nto ya butokwa ni ku fita.”

Nto ye makaza hahulu ye n’e fumanwi mwa tutuma ya kwa Tell Hariri ne li litota la ndu ya mulena ye tuna, ye bizwa ka libizo la Mulena Zimri-Lim ya n’a li wa mafelelezo ku pila ku yona. Mupumbuli wa Mufura ya bizwa Louis-Hugues Vincent n’a talusize kuli ndu yeo ki “muyaho wa kwa upa o yahilwe ka bukwala luli.” Butuna bwa muyaho wo ne bu eza mahekele a mabeli ni licika, mi ne u na ni mizuzu ni malapa a 300. Muyaho wo nihaiba mwa miteñi yeo ne u ngiwa kuli ki o muñwi wa lika ze makaza ka ku fitisisa mwa lifasi. Georges Roux mwa buka ya hae ye bizwa Ancient Iraq, u bulela kuli: “Bakeñisa butumo bwa ona, Mulena wa kwa Ugarit, kwa likamba la Siria, n’a si ka zina-zina ku luma mwan’a hae kuli a tame musipili wa likilomita ze 600 ka mahutu kuli a yo bona fela ‘ndu ya Zimri-Lim.’”

Pili bapoti ba si ka kena kale mwa lapa le lituna, ne ba fitanga mwa ndu ya mulena ye tiile ka ku itusisa munyako u li muñwi o na ni litawala kwa matuko. Zimri-Lim, mulena wa mafelelezo wa Mari, n’a inanga fa ikalunda mwa lubona lwa hae, inz’a talima litaba za limpi, lipisinisi, ni za swalisano ya hae ni linaha ze ñwi; n’a fa likatulo; mi n’a amuhelanga baenyi ni lindumeleti. Ne ku na ni malobalo a baenyi, mi kamita mulena n’a ba fanga veine ni ku ba tabisa fa mikiti ya hae ya lico za mifuta-futa. Kwa lico ne ku na ni nama ya komu ya ku besa, ya ku kangeka kamba ya ku apeha, ni nama ya ngu, ya lizwii, litapi, ni linyunywani za mwahae, mi kaufela zeo ne li zamaelela ni mulo wa nyanisi ye sisani ku beya cwalo ni mifuta-futa ya miloho ni mafi. Hasamulaho cwale kihona ba fiwa litolwana ze mezi,  kamba ze yanehilwe, kamba ze lambilwe swikili kamba keke ye beselizwe mwa lipani ze ipitezi. Baenyi ne ba fiwa bucwala kamba veine kuli ba feze linyolwa.

Sibaka seo ne si na ni makete a mande. Ne ku fumanwi matapelo a na ni bikotolo bye bi pangilwe fa lizupa la ku cisa ni tulimba-limba to tu si na mainelo. Bulilo ni likalulo za kwatasi za mamota a mizuzu yeo ne li silelelizwe ka ku lambiwa bitumi. Mezi a mutabani n’a ngonga mwa likungu za sitina, mi mipaipi ya lizupa ye tibilwe ka bitumi i sa beleka ni kacenu le ha se ku fitile lilimo ze 3,500. Basali ba balalu ba ndu ya basali ba mulena ha ne ba kulile butuku bo bu bulaya, ne ba filwe litaelo ze tiile. Musali ha kula butuku bo bu cwalo n’a na ni ku kauhana ni batu ni ku mu isa mwa sibaka sa hae a nosi. “Ha ku na ya swanela ku nwela mwa komoki ya hae, ku cela fa tafule ya hae, ku ina fa sipula sa hae.”

Ze Lu Ituta kwa Miñolo Ye N’e Fumanwi

Parrot ni sikwata sa hae ne ba fumani matapa a miñolo ya kwakale a bat’o likana 20,000 a ñozwi mwa puo ya si-Akkad. Fa matapa ao ne ku ñozwi mañolo ni litaba za zamaiso ya sicaba ni sifumu. Litaba ze ne hatisizwe ku zwelela ku yona miñolo yeo n’e li ze nyinyani fela. Kono zona litaba ze hatisizwe ze nyinyani zeo li kwanile livolyumu ze 28. Ki bufi butokwa bwa litaba zeo? Jean-Claude Margueron, muzamaisi wa Mari Archaeological Mission, n’a ize: “Miñolo ya mwa Mari i si ka fumaneha kale, ne lu ziba fela hanyinyani za kwakale, mo ne ba sebeleza batu, ni mo ne ba pilela batu kwa Mesopotamia ni Siria kwa makalelo a lilimo za ma-2000 B.C.E. Kono matapa ao ha s’a fumanwi, ku konahalile ku ñola litaba ze kwanile za kwakale.” Sina mwa n’a bulelezi Parrot, miñolo yeo “i bonisa ku swana ko ku mwahal’a batu ba ba bulezwi mwa miñolo yeo ni mo i bulelela Testamente ya Kale ka za nako ya litoho za masika.”

Matapa a n’a fumanwi mwa Mari hape a lu tusa ku utwisisa likalulo ze ñwi za Bibele. Ka mutala macwe ao a bonisa kuli ku yanga basali ni liendi za yo muñwi n’e li “mukwa o n’o atile kwa malena ba miteñi yeo.” Kacwalo kelezo yeo Akitofele, ya n’a kwenuhezi mulena, n’a file Abisalomi mwan’a Mulena Davida, ya kuli a lobale ni liendi za ndat’ahe n’e si ye nca.—2 Samuele 16:21, 22.

Ku kala ka 1933 ku tisa cwale ku bile ni mingendenge ye 41 ya ku pumbula lika mwa Tell Hariri. Kono ku t’o fita ni la kacenu le, kwa mahekele a Mari a 110 ku tatubilwe fela mahekele a 8. Ku bonahala kuli ku sa na ni lika ze makaza ze ka fumanwa mwa Mari, ona munzi wa ikale o n’o tumile mwa lihalaupa.

[Litaluso za kwatasi]

[Mapa ye fa likepe 10]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Siko sa Peresia

Ure

MESOPOTAMIA

Eufrati

MARI

ASIRYA

Karani

ANATOLIA

KANANA

Jerusalema

Liwate la Mediteranea (Liwate le Lituna)

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Ku yona miñolo ye, Mulena Iahdun-Lim wa Mari n’a itundumunena miyaho ya n’a yahile

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Mari ne i zibahalile bakeñisa ku fumanwa kwa siswaniso se sa Lamgi-Mari

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Ikalunda mwa lapa la mulena, mwendi fo ne ku tomiwanga siswaniso sa mulimu wa musali

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Ebih-Il, likwambuyu la Mari, mwa tapelo

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Litota la Mari, la miyaho ya sitina sa mubu se si si ka cisiwa

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Matapelo mwa lapa la mulena

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Licwe la kale le li bonisa tulo ya Naram-Sin, ya n’a hapile Mari

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Matapa a miñolo ya kwakale a bat’o likana 20,000 n’a fumanwi mwa litota la lapa la mulena

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 10]

◀ © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 11]

Miñolo: Musée du Louvre, Paris; siswaniso: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 12]

Siswaniso: Musée du Louvre, Paris; ikalunda ni matapelo: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 13]

Licwe le li bonisa tulo: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)