Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Ikola “Bupilo Bwa Cwale” ka ku Tala!

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO TED BUCKINGHAM

Ku zwa fo ne ni bezi sikombwa sa ka nako kaufela ne se ku fitile lilimo ze silezi mi ne se ku fitile likweli ze silezi ku zwa fo ne ni nyalezi ha ni lengiwa ka sipundumukela ki butuku bwa polio. F’o n’e li ka 1950, mi ne ni na ni fela lilimo ze 24 za ku pepwa. Mwa likweli ze 9 ze ne ni swelwi mwa sipatela, ne ni nahanisisize hahulu ka za bupilo bwa ka. Bakeñisa buhole bo ne se bu ni kenezi, bupilo bwa ka bwa kwapili ni bwa musal’a ka Joyce ne bu ka ba cwañi?

KA 1938 bondate ba ne ba si balumeli, ba amuhela buka ya Government. * Mifilifili ya bupolitiki ni miinelo ye ne bonisa kuli ne ku tuha ku tumbuka ndwa ku si na kakanyo ne li ba susuelize ku amuhela yona buka yeo. Kono na fita fa ku ziba kuli ba li ku ba ba bale yona buka yeo, kono boma ba ne ba li balapeli ba batuna ki bona ba ne ba i balile. Ne ba ngile muhato ka bubebe kwa lushango lwa mwa buka yeo. Ba zwa mwa bulapeli bwa Church of England mi ku si na taba ni twaniso ya bondate, boma ba fita fa ku ba Paki wa Jehova ya sepahala ku fitela mane ha ba timela ka 1990.

Boma ba ni isa lwa pili kwa mikopano ya Sikreste kwa Ndu ya Mubuso ya kwa Epsom, ye kwa mboela wa London. Puteho ne i kopanela mwa muyaho o no banga sintolo kwamulaho, mi lwa teeleza kwa ngambolo ye ne beilwe fa litapa ya J. F. Rutherford, yena ya n’a okamela musebezi wa Lipaki za Jehova ka nako yeo. Ngambolo yeo ne i ni fitile luli kwa pilu.

Limbomba ze ne tunya mwa London ne li zwelapili ku sabisa. Kacwalo, ka 1940 bondate ba ikatulela ku tutiseza lubasi lwa luna kwa sibaka se ne  si li mwa kozo—sa Maidenhead, ili toloponyana ye eza likilomita ze 45 kwa wiko wa London. Ku tuta ko ne ku konile ku tusa hahulu bakeñisa kuli batu ba 30 ba mwa puteho ya kwa sibaka seo ne ba konile ku lu susueza hahulu. Fred Smith, Mukreste ya tiile ya n’a kolobelizwe ka 1917, a i kwameka na mi a ni luta ku ba mukutazi ya buanyu. Ni sa itebuhanga hahulu ku yena nihaiba cwale bakeñisa mutala wa hae ni mwa n’a ni tuselize ka lilato.

Ni Kalisa Sebelezo ya ka Nako Kaufela

Ka 1941, ha ne ni li wa lilimo ze 15 za ku pepwa, na kolobezwa mwa Nuka ya Thames; n’e li mwa March mi lizazi leo ne ku batile. Ka nako yeo, bomukulwange bo Jim ne se ba kalile kale ku ba mukutazi wa ka nako kaufela. La kacenu le, bo Jim ni bafumahali ba bona bo Madge, ba pila mwa Birmingham, hamulaho wa ku tanda nako ye telele mwa sebelezo ya Jehova ka ku sebeza sina muokameli wa maeto ni wa sikiliti mwa naha Britain kaufela. Munyan’a ka, Robina, ni bo munn’a hae bo Frank, ni bona ba s’a li batanga ba Jehova ba ba sepahala.

Ne ni sebeza musebezi wa ku talima za mali mwa kampani ye panga litino. Ka zazi le liñwi muzamaisi wa kampani a ni bizeza kwa ofisi ya hae ni ku ni sepisa kuli u ka ni fa musebezi o munde wa ku ba muleki wa lika za fa kampani. Nihakulicwalo, ka nakonyana ne ni nze ni hupula za ku latelela mutala wa bomukulwange, mi kacwalo na hanela muzamaisi wa ka ka likute, mi na mu taluseza libaka le ne ni hanela tohonolo yeo. Kono na komoka kakuli n’a ni babalize kuli ni ezize keto ye nde ya ku bata ku ndongwama musebezi wa butokwa wa Sikreste. Kacwalo hamulaho wa mukopano wa sikiliti o n’o ezelizwe mwa Northampton ka 1944, ni na na kalisa bukombwa bwa ka nako kaufela.

Lwa pili, ne ni filwe ku yo sebeleza mwa tolopo ya Exeter, ye mwa silalo sa Devon. Tolopo yeo ka nako yeo ne i sweli ku yahiwa sinca hamulaho wa ku shandaulwa ki limbomba ka nako ya ndwa. Na y’o pila mwa muzuzu mo ne ku pila mapaina ba babeli, bo Frank ni Ruth Middleton, ili ba ne ba ni bonisize hahulu sishemo. Ne ni li wa lilimo ze 18 fela mi ne ni sa zibi hande ku tapisa libyana ni ku apeha, kono lika ne li cincize ha ne ni zibile hande misebezi.

Ne ni kutazanga hamoho ni Victor Gurd, muuna wa lilimo ze 50, ya n’a zwa kwa Ireland mi n’a kalile ku kutaza mwa ma-1920. N’a ni lutile ku tomahanya hande nako ya ka, ku hulisa takazo ye tuna ya ku bala Bibele, ni ku itebuha butokwa bwa litoloko za Bibele ze fapahana-fapahana. Mutala o tiile wa Victor n’o ni tusize hahulu mwahal’a lilimo zeo ze ne ni sa hula.

Butata bwa ku Ikambusa ku za Lifasi

Ndwa ne se i fita kwa maungulo, kono bazamaisi ne ba sa manama batangana kuli ba kene busole. Ka 1943 ne ni kile na iswa fapil’a kuta mwa Maidenhead, ili ko ne ni kile na talusa hande ka ku utwahala ka za ku sa ikenya kwa ka mwa busole bakeñisa ku ba sikombwa sa taba ye nde. Nihaike kuli buipelezo bwa ka ne bu si ka amuhelwa, ne ni iketezi ku tutela kwa Exeter kuli ni yo zwelapili mwa musebezi wa ka. Mi ha ne ni li mwa Exeter, kihona ha ne ni isizwe kwa kuta ya fa silalanda. Ha sa ni atulezi ku pika tolongo ya mangamu ka likweli ze 6, muatuli a ni taluseza kuli n’a swabile bakeñisa kuli ne ku sa konahali ku ni atulela ku pika nako ye telele. Ha se ni pikile ka likweli ze 6 zeo, na lengiwa hape mwa tolongo ku yo pika likweli ze ñwi ze ne.

Bakeñisa kuli ne li na fela Paki mwa tolongo, bakanteli ba tolongo ne ba ni bizanga kuli Jehova. Ne ni sa ikutwangi ku lukuluha ku alaba ha ne ni biziswanga ka lona libizo leo ka nako ye ne ku baliwanga mabizo a ba ba mwa tolongo kaufela, kono ne li tohonolo luli ku utwa libizo la Mulimu ha li huwelezwa ka zazi ni zazi! Mi seo ne si konile ku zibisa mapantiti ba bañwi kuli ne ni li mwahal’a bona kabakala lizwalo la ka ka ku ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Hamulaho, Norman Castro ni yena a isiwa mwa tolongo ye swana, mi libizo le ne ni biziswanga la cinca. Ba kala ku lu biza kuli bo Mushe ni Aruni.

Na zusiwa mwa tolongo ya mwa Exeter ni ku tutisezwa kwa Bristol mi kwa mafelelezo na isiwa  kwa tolongo ya Winchester. Miinelo hañata n’e si ye minde, kono ne i ni tusize ku ba ni moya o munde. Na ni Norman ne lu tabile ku eza Kupuzo hamoho ha ne lu sa li kwa Winchester. Mi Francis Cooke, ya n’a til’o lu lekula mwa tolongo n’a file ngambolo ye nde ya Kupuzo.

Licinceho Hamulaho wa Ndwa

Kwa mukopano o mutuna wa kwa Bristol ka 1946, ha ne ku zwisizwe buka ya “Let God Be True,” ye ne i itusiswa kwa tuto ya Bibele, na katana Joyce Moore, musizana ya buheha, mi ni yena n’a eza bupaina mwa Devon. Silikani sa luna sa hula, mi hamulaho wa lilimo ze ne lwa nyalana mwa Tiverton, mo ne ni sebelelize ku zwa ka 1947. Ne lu pila mwa muzuzu o ne lu lifela K5,200 ($1.10, U.S.) ka sunda. Ne lu pila hande luli!

Mwahal’a silimo se lu nyalana lwa tutela hape kwa Brixham, tolopo ye kwa likamba le li buheha, ili ko ne ku kalezi bundui bwa ku yamba ka lituwa. Kono niteñi ne ku si ka fita nako ye telele ku zwa fo lu tutela kwa sibaka seo se ni tasezwa ki butuku bwa polio ha ne lu li mwa lieto la ku liba kwa mukopano o mutuna kwa London. Ne ni pilezi fa linala. Mi kwa nalule-lule na lukululwa mwa sipatela—hamulaho wa likweli ze 9, sina mo ni taluselize kwa makalelo. Lizoho la ka la bulyo ni mahutu a ka ne li holofezi ku fitela ni la kacenu le, mi ne ni kona fela ku zamaela fa lutaa. Musal’a ka ya lateha ne li yena mulikan’a ka wa kamita ya n’a ni tabisa mi n’a ni susuelize hahulu, sihulu bakeñisa kuli n’a konile ku zwelapili mwa sebelezo ya ka nako kaufela. Kono ne lu ka ezañi cwale? Ne ni tuha ni ituta kuli lizoho la Jehova ni kamuta hasi le li kuswani.

Silimo se si tatama ne lu fumanehile kwa mukopano kwa Wimbledon, mwa London. Ka nako yeo ne se ni kona ku zamaya ku si na lutaa. Kwa mukopano wo lwa katana Pryce Hughes, ya n’a okamela musebezi mwa Britain. A pakisa ku ni lumelisa, a li: “Yela! Lu bata kuli mu ye mwa mupotoloho!” Na li ku ba ni fiwe susuezo ye likana ni yeo! Kana luli ne ni ka kona ni buikangulo bwa ka b’o? Sibeli sa luna, Na ni Joyce, lwa kakanya ka za taba yeo, kono hamulaho wa ku lutiwa ka sunda i liñwi ni ku sepa Jehova ka ku tala, lwa menuha ni ku liba kwa mboela-wiko wa England, ko ne ni lumilwe ku yo sebeza sina muokameli wa mupotoloho. F’o ne ni na ni lilimo fela ze 25, kono ni ka nako ye, ni sa itebuhanga hahulu ha ni hupula sishemo ni pilu-telele ya Lipaki bani ba ne ba ni tusize hahulu.

Kwa mifuta kaufela ya bukombwa bwa luna bwa Sikreste, na ni Joyce lu fumani kuli ku potela liputeho ne ku lu konisize ku ba bukaufi hahulu ni  mizwale ni likaizeli ba luna ba Sikreste. Ne lu si na mota, kacwalo ne lu zamayanga ka sitima kamba ka mbasi. Nihaike kuli ne ni sa na ni ku twaelana ni muinelo wa ka o n’o tisizwe ki butuku bo ne ni kulile, ne lu ikozi tohonolo ya luna mane haisi ku to fita ka 1957. Ne li bupilo bo bunde luli, kono ka sona silimo seo ne lu kopani ni likulutendano le liñwi hape.

Lu Liba mwa Sebelezo ya Bulumiwa

Ne lu tabile hahulu ha ne lu memilwe ku yo fumaneha kwa sitopa sa bu 30 sa Sikolo sa Giliadi. Ne ni ziba mwa ku pilela ni kolofalo ya ka, kacwalo na ni Joyce lwa amuhela ka tabo memo yeo. Ku zwelela ku ze ne lu ipumani ku zona bwa bupilo bwa luna, ne lu ziba kuli Jehova kamita u fanga m’ata haiba lu bata ku eza tato ya hae. Likweli ze ketalizoho za tuto ye tungile kwa Sikolo sa Giliadi sa Bibele, se si kwa sibaka se si buheha sa South Lansing, mwa New York, U.S.A., za fela kapili. Buñata bwa baituti ne li bosinyalana ba ne ba li mwa musebezi wa maeto. Baituti ha ne ba buzizwe ka za haiba ku na ni ba ne ba ka tabela ku itatela ku yo sebeza sina balumiwa mwa linaha li sili, ne lu li ba bañwi ba ba ne ba itatezi kapili-pili. Ki kai ko ne lu ka liba? Kwa Uganda, kwa East Africa!

Bakeñisa kuli ka yona nako yani musebezi wa Lipaki za Jehova ne u kwalilwe mwa Uganda, ne ni elelizwe ku yaha mwa naha ni ku fumana musebezi. Hamulaho wa ku zamaya musipili o mutelele ka sitima ni ka sisepe, lwa esha mwa Kampala, mwa Uganda. Makwambuyu ba fa museto ba ba talima za ba ba kena ni ku zwa mwa naha ne ba si ka tabela ku lu bona mi ne ba lu lumelelize ku ina fela likweli li sikai. Mi hamulaho ne lu laezwi ku tunuha mwa naha. Ku zwelela kwa sibaka se situna sa tamaiso, lwa bulelelwa ku liba kwa Northern Rhodesia (ye se bizwa Zambia cwale). Mi teñi ko ne lu tabile hahulu ha ne lu kopani ni baituti ka luna ba bane ba ne lu bile ni bona mwa sitopa se si swana kwa Sikolo sa Giliadi—bo Frank ni Carrie Lewis ni bo Hayes ni Harriet Hoskins. Ku zwa f’o, hamulaho fela wa ku ina nakonyana mwa Northern Rhodesia, lwa lumelwa kwa Southern Rhodesia (ye se bizwa Zimbabwe cwale).

Ne lu zamaile ka sitima mi se lu bona lwa pili sibuba se si makaza sa Victoria Falls lu si ka punya kale mwa Bulawayo. Ka nakonyana lwa ina ni lubasi lwa bo McLuckie, ba ne ba li ba bañwi ba Lipaki ba pili ku yaha mwa sibaka seo. Ne lu bile ni tohonolo ya ku zibana hande ni bona mwahal’a lilimo ze 16 ze ne latelezi.

Lu Twaelana ni Licinceho

Hamulaho wa likweli ze peli ze ne ni sa tekelela hande simu ya Africa, n’a ketiwa ku ba muokameli wa sikiliti. Ku kutaleza mwa mishitu ya Africa ne ku tokwa kuli lu ishimbele mezi, lico, bulobalo, liapalo, mushini wa sinema ni mushini wa magesi, ku beya lisila le lituna fa ku boniseza mafilimu, ni lika ze ñwi ze ne tokwahala. Ne lu longanga lika zeo kaufela mwa simbayambaya se si tiile se ne  si kona ku lu zamaisa mwa naha ya matulungundu.

Ne ni sebezanga ni baokameli ba maeto ba mwa Africa, mi Joyce yena n’a tusanga ka tabo basali ba bona ni banana ba ne ba tahanga ku luna. Ku zamaya mwa mabala a mwa Africa kwa katalisa luli sihulu musihali kazazi ha ka lenga, kono kapili-pili na lemuha kuli ne ni kona ku pila hande mwa miinelo ye cwalo ku likana ni buikangulo bwa ka, mi kabakaleo ne ni bile ya tabile.

Buñata bwa batu n’e li babotana, mi nihaike kuli ba bañata ne ba tupwikezi hahulu mwa lizo ni mwa litumelo za mioya, mi n’e li ba libali, ne ba bonisize likute le lituna kwa Bibele. Mwa libaka ze ñwi, mikopano ya puteho ne i ezezwa mwa miluti ya likota ze tuna, mi ka swalala ne ba itusisanga liseli la lilampi za mafula ze ne pahekwanga kwa likota. Kamita ne lu utwanga swanelo ya ku tompa Mulimu ha ne lu itutelanga Linzwi la Mulimu mahalimu a nz’a ngwelukile mi a tezi linaleli, ze li kalulo ye makaza ya pupo ya hae.

Ku buhisa mbasikopo ya Watch Tower Society mwa libaka za Africa ye si ka zwelapili ki nto ye ni si ke na libala. Puteho ne i kana ya ba fela ni Lipaki ba 30, kono ha lu buhisa mbasikopo ne lu libelelanga baputehi ba 1,000 kamba ku fitelela f’o!

Mwa libaka ze cisa hahulu hañata batu b’a kula-kulanga, kono kamita ki kwa butokwa ku ba ni mubonelo o munde wa lika. Na ni Joyce ne lu itutile ku twaelana hande ni miinelo—ne ni itiisize kwa malaria a n’a ni katazanga fokuñwi, mi Joyce ni yena na itiisize kwa butuku bo ne bu tiswa ki tukokwani to tu bizwa amoeba.

Hamulaho ne lu lumilwe ku yo sebeleza kwa ofisi ya mutai kwa Salisbury (ye se bizwa Harare cwale), mi teñi ko ne lu bile ni tohonolo ya ku sebeza hamoho ni batanga ba Jehova ba ba sepahala, ba ba cwale ka bo Lester Davey ni bo George ni Ruby Bradley. Muuso wa ni keta ku talima za manyalo, mi kabakaleo ne ni konile ku zamaisa za manyalo a mizwale ba mwa Africa, ili ku tiisa litamo za manyalo a Sikreste mwahal’a liputeho. Lilimonyana hamulaho, na fiwa tohonolo ye ñwi. Ne ni na ni ku potela liputeho kaufela ze ne itusisa lipuo ze si za mwa Africa. Ka lilimo ze fitelela ze lishumi, na ni Joyce ne lu fitile fa ku ziba hande mizwale ba luna ha ne lu nze lu ba potela, mi ne lu tabile hahulu ku bona zwelopili ya bona ya kwa moya. Ka nako ye swana yeo ne lu potela ni mizwale ba luna ba mwa Botswana ni Mozambique.

Ku Tuta Hape

Hamulaho wa lilimo ze nde ze ñata za ku sebeleza mwa mboela wa Africa, ka 1975 lwa lumelwa ku yo sebeleza kwa Sierra Leone, kwa Wiko wa Africa. Hañihañi lwa yo ina fa ofisi ya mutai inze lu ikola musebezi wa luna o munca, kono ne lu si ka zwelapili cwalo ka nako ye telele. Na kala ku kula ni ku fokola kabakala ku katazwa hahulu ki butuku bwa malaria, mi kwa mafelelezo ne ni na ni ku yo alafelwa kwa London, ili ko ne ni i zo elezwa kuli ni si ke na kutela kwa Africa. Taba yeo ne i lu swabisize, kono na ni Joyce ne lu amuhezwi ka mazoho a mabeli ki lubasi lwa Betele ya mwa London. Mizwale ba bañata ba ba zwa kwa Africa ba ba mwa liputeho ze ñata za mwa London ne ba lu utwisa inge kuli lu kwahae ku luna. Ha se ni angulukezwi, lwa twaelana ni mupilelo wo hape, mi na kupiwa ku talima za likolo le li leka lika ze itusiswa fa mutai. Musebezi wo u bile o tabisa luli sihulu ha lu talima kulo kaufela ye lu iponezi mwahal’a lilimo ze fitile.

Kwa makalelo a ma-1990, mulatiwa wa ka Joyce a kenelwa ki butuku bwa selusi ya mwa booko, mi a timela ka 1994. N’a li musali ya lilato ni ya sepahala, kamita n’a itatela ku cinca ka ku ya ka miinelo ye shutana-shutana ye ne lu kopana ni yona sibeli sa luna. Kuli ni kone ni pila ni maswabi a matuna cwalo, ni lemuhile kuli ki kwa butokwa hahulu ku ba ni mubonelo o lukile wa kwa moya ni ku zwelapili ku talimela kwapili ka sepo. Ku lapela ku Jehova kuli a ni tuse ku kumalela kwa tomahanyo ye nde ya litukiso za kwa moya, ku kopanyeleza cwalo ni ku kutaza, ni kona ku ni tusize kuli ni si ke na isa munahano wa ka kwateñi.—Liproverbia 3:5, 6.

Ku sebeleza fa Betele ki tohonolo mi ki mupilelo o munde. Fa Betele ku na ni mikulwani ba bañata ba ku beleka ni bona mi lu ikola hamoho lika ze nde ze ñata. Tohonolo ye ñwi ye lu na ni yona kwanu kwa London ki ya ku amuhela bapoti ba bañata. Fokuñwi ni bonanga balikani ba ka ba ba lateha ba ba zwa mwa libaka mo ne ni sebelezanga mwa Africa, mi ni hupulanga linako ze nde za kwamulaho. Lika zeo kaufela li ni tusa ku zwelapili ku ikola ka ku tala “bupilo bwa cwale” ni ku nahanisisa ka buikolwiso ni sepo ka za bupilo “bo bu sa taha.”—1 Timotea 4:8.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Ni boma ka 1946

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ni Joyce fa lizazi la sinawenga sa luna ka 1950

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Fa mukopano o mutuna kwa Bristol ka 1953

[Maswaniso a fa likepe 27]

Ku sebeleza sikwata se si kwahule ni puteho (fahalimu) ni ku sebeleza puteho (nzohoto) mwa Southern Rhodesia, ye se bizwa Zimbabwe cwale