Philo wa kwa Alexandria—Ku Zwakanya Mañolo ni Mihupulo Ya Ku Ikupulela

MWA 332 B.C.E., Alexandere yo Mutuna a kena mwa Egepita. Pili a si ka ya kale kwa upa kuli a yo hapa macaba a mañwi, s’a toma muleneñi wa Alexandria. Ne u fetuhile pita ya sizo sa Sigerike. Mona mwa muleneñi m’o ibat’o ba ka 20 B.C.E., ne ku pepilwe mutuli yo muñwi ili y’o lilwaniso za hae ne si mikwale ni malumo, kono ne li mihupulo ya butu. U bizwa Philo wa kwa Alexandria, kamba Philo Judaeus bakeñisa kuli ne li Mujuda.

Ku hasana kwa Majuda hamulaho wa ku sinyiwa kwa Jerusalema ka 607 B.C.E., ne ku tisize kuli Majuda ba bañata ba pile mwa Egepita. Batu ba ba eza likiti-kiti ne ba pila mwa Alexandria. Kono ne ku na ni butata mwahal’a Majuda ni Magerike. Majuda ne ba hana ku lapela milimu ya Magerike, mi Magerike ne ba nyefula Mañolo a Siheberu. Bakeñisa kuli ne li Mujuda ya n’a lutilwe ki Magerike, Philo n’a tekelezi butata b’o. N’a lumela kuli bulapeli bwa Sijuda ne li bona bwa niti. Kono ka ku sa swana ni ba bañwi, Philo n’a bata mwa ku suteleza Balicaba ku Mulimu ka kozo. N’a bata kuli ba amuhele bulapeli bwa Sijuda.

Ku Talusa Sinca Litaba za Kale

Ka ku swana ni Majuda ba bañata ba mwa Alexandria, Philo n’a bulela Sigerike. Kacwalo tuto ya hae ne i tomile fa toloko ya Sigerike ya Septuagint ya Mañolo a Siheberu. Ha n’a sweli ku nyakisisa mañolo mwa Septuagint, a fita fa ku kolwa kuli mañolo ao n’a na ni lituto za mihupulo ya batu ni kuli Mushe ne li “caziba wa lituto za mihupulo ya batu.”

Lilimo-limo kwamulaho, licaziba za Sigerike ne li fumani kuli litaba ka za milimu ya banna ni basali—likwenyepa ni badimona za mwa linguli za kale za Sigerike—ne li sa utwisisehi. Se ba kala ku talusa litaba za kwaikale zeo. James Drummond caziba wa za miteñi yeo u bulela cwana ka za mo ne ba talusezanga litaba zeo: “Pili caziba wa za mihupulo ya batu n’a batisisanga litaluso ze ipatile mwa linguli, mi kihona a fita fa ku utwisisa kuli ka linguli ze sa utwisisehi zeo, bañoli ba zona ne ba bata ku luta litaba kamba lituto ze ñwi za butokwa.” Mukwa wo ki mukwa wa ku talusa litaba ze ipatile mwa linguli, mi Philo n’a likile ku itusisa ona kwa ku talusa Mañolo.

Ka mutala, ha mu nyakisise Genese 3:22 mwa toloko ya Bagster ya Septuagint, ye bulela kuli: “Mulena Mulimu n’a ezelize Adama ni musal’a hae likubo za matalo, ni ku ba apesa zona.” Magerike ne ba nga kuli Mulimu Muambakani ya Pahami n’a si ke a eza musebezi o cwalo. Kacwalo Philo s’a fumana  taluso ya timana yeo, a li: “Kubo ya litalo ki pulelo fela ye talusa litalo tenyene, kamba mubili wa luna; kakuli pili Mulimu n’a bupile ngana mi a i biza Adama, mi hasamulaho a bupa sibupiwa se si pila, sa n’a bizize kuli ki Bupilo. Mi kwa mafelelezo hape s’a bupa mubili, mi a u fa libizo la swanisezo la kubo ya litalo.” Kacwalo Philo n’a likile ku fetula kezo ya Mulimu ya ku ezeza Adama ni Eva likubo kuli ibe tuto ya butu ya ku nyakisisa.

Hape ha mu nyakisise Genese 2:10-14, ye bulela ka za linuka z’e ne za mwa simu ya Edeni ze ne bubela kwande a simu. Philo yena n’a likile ku bata litaluso ze ipatile za mabizo a linuka zeo. Ha s’a bulezi ka za simu yeo, a li: “Ku bonahala kuli mwa taba m’o ku na ni nguli; kakuli linuka z’e ne ze li yemela tulemeno to tune.” N’a bulezi kuli nuka ya Pishoni i yemela ngana, Gihoni i yemela kutwisiso, Tigris i yemela tundamo, mi Eufrati i yemela katulo ye lukile. Kacwalo n’a koñomekile litaluso za mabizo a linuka ku fita za linuka ka sibili.

Philo n’a itusisize muezezo wo kwa ku talusa taba ya pupo, taba ya Kaine ya ku bulaya Abele, Munda wa mwa miteñi ya Nuwe, ku lyanganiswa kwa lipuo fa Babele, ni litaba ze ñata ze mwa Mulao wa Mushe. Sina mo i boniseza mitala ye mwa maparagilafu a felile,  pili n’a bonisanga sisupo se si mwa timana ya Bibele mi kihona a kenya teñi kutwisiso ya hae ya taba yeo ka ku bulela kuli: “Mwendi lu swanela ku nga litaba ze kuli li bulezwi ka linguli.” Mwa litaba za n’a ñozi Philo, linguli ki zona ze koñomekilwe hahulu, kono ka bumai, litaluso luli za Mañolo li hatikezwi.

Mulimu Ki Mañi?

Philo n’a talusize kuli Mulimu u teñi luli ka ku itusisa swanisezo ye m’ata. Hamulaho wa ku talusa za naha, linuka, mapulaneti, ni linaleli, n’a ize: “Kwa pupo kaufela, lifasi ki lona le li bupilwe ka bukwala bo butuna ka ku fitisisa, inge kuli ne li bupilwe ki mutu ya petahalile ili ya na ni butali bo butuna hahulu. Ki lona libaka ha ku na ni muhupulo wa kuli Mulimu u teñi.” F’o n’a nepile.—Maroma 1:20.

Kono Philo ha n’a talusize mw’a inezi Mulimu ya M’ata Ote, n’a bushize. Philo n’a bulezi kuli Mulimu “ha na tulemeno” ni kuli “h’a utwisisehi.” Philo n’a si ka susueza batu ku ikataza ku ziba za Mulimu, kakuli n’a ize “ku lika ku bata mw’a inezi Mulimu ni tulemeno twa hae ki butoto.” Kono muhupulo wo ha u fumanehi mwa Bibele, u simuluha ku Plato mufilosofi wa sihedeni.

Philo n’a bulezi kuli ha lu koni ku utwisisa mw’a inezi Mulimu, mi Mulimu ha konwi ku bizwa ka libizo. N’a bulezi kuli: “Ki lona libaka ha ku si na libizo le li swanela Mulimu luli ya pila.” K’o ne li ku busha ko kutuna!

Bibele i bonisa ka ku utwahala hande kuli Mulimu u na ni libizo. Samu 83:18 i bulela kuli: “Wena u nosi wa Libizo la [Jehova, NW], ki Wena Muambakani-ya-Pahami, wa lifasi kaufela.” Isaya 42:8 i kutela manzwi a Mulimu a li: “Ki na [Jehova, NW], ki lona Libizo la ka.” Ki kabakalañi Philo, Mujuda ya n’a ziba mañolo a Bibele ao, ha n’a luta kuli Mulimu ha na libizo? Kakuli n’a sa talusi Mulimu luli ya bulezwi mwa Bibele, kono n’a talusa mulimu ya sa zibahali wa Sigerike ya si na libizo.

Moyo Ki Nto Mañi?

Philo n’a lutile kuli moyo wa shutana ni mubili. N’a talusize kuli mutu u na ni “mubili ni moyo.” Kana moyo wa shwa? Ha mu utwe mwa n’a taluselize Philo: “Ha lu pila, mubili wa luna wa pila nihaike kuli moyo wa luna u shwile mi u pumbekilwe mwa mubili, inge kuli u mwa libita. Kono [mubili] ha u shwa, moyo wa luna wa ipilela hande, kakuli u lukuluha mwa tolongo ya mubili o maswe ili o shwile.” Philo yena n’a nga kuli ku shwa kwa moyo ki swanisezo fela. N’a nga kuli moyo ha u shwangi.

Kono Bibele i lutañi ka za moyo? Genese 2:7 i bulela kuli: “[Muñ’a] Bupilo Mulimu a bupa mutu ka liluli la lifasi, mi a bululela mwa lingo za hae moya wa ku pila, mi mutu a ba moyo o pila.” Ka ku ya ka mo i bulelela Bibele, batu ha ba na mioyo; kono ki mioyo.

Bibele hape i luta kuli moyo wa shwa. Ezekiele 18:4 i bulela kuli: “[Moyo, NW] o eza sibi, ki ona o ka shwa.” Ka ku ya ka mañolo ao, lwa kona ku bulela kuli mutu ki moyo. Kacwalo mutu h’a shwa, moyo wa shwa.—Genese 19:19. *

Philo ha s’a shwile, Majuda ne ba si ka isa pilu ku za n’a bulezi. Kono Krestendomu ne i latelezi za n’a bulezi. Eusebius ni baeteleli ba bañwi ba likeleke ne ba lumezi kuli Philo n’a sikuluhile ku ba Mukreste. Jerome n’a mu ngile ku ba yo muñwi wa Bañoli ba Keleke. Ba ne ba bulukile litaba za n’a ñozi Philo ne li Bakreste ba buhata isi Majuda.

Za n’a ñozi Philo ne li tisize kuli ku be ni licinceho mwa bulapeli. Lituto za hae ne li tisize kuli ba ba twi ki Bakreste ba amuhele tuto  ya buhata ya ku sa shwa kwa moyo. Mi tuto ya Philo ka za Logos (kamba, Linzwi) ne i tahisize tuto ya Silalu, yona tuto ya Bakreste ba buhata ye sa fumanehi mwa Bibele.

Mu Si Ke Mwa Pumiwa

Ha n’a sweli ku ituta Mañolo a Siheberu, Philo n’a boni teñi kuli “h’a tuli taluso ifi kamba ifi ye ipatile mwa litaba.” Kono sina mo ku boniselizwe kwa Deuteronoma 4:2, Mushe n’a bulezi cwana ka za Mulao wa Mulimu: “Mu si ke mwa ekeza se siñwi kwa manzwi e ni mi laela, mi hape mu si ke mwa puma se siñwi ku ona; kuli mu tokomele milao ya [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa mina, ye ni mi laela.” Nihaike kuli yena n’a nga kuli n’a eza hande, Philo n’a ekelize kwa Linzwi la Mulimu mihupulo ya hae ye ne swana sina kapai ka ka palelwisa batu ku li utwisisa.

Muapositola Pitrosi n’a bulezi kuli: “Ha lu si ka ya ka matangu a’ ezizwe ka butali, ha lu mi zibisize mata a Mulen’a luna Jesu Kreste.” (2 Pitrosi 1:16) Ka ku fapahana ni za n’a ñozi Philo, lituto za Pitrosi za n’a lutile puteho ya Sikreste ya kwa makalelo ne li tomile fa litaba za niti mi ne li tahile ka moya wa Mulimu, ona “moya wa niti” o n’o ba etelela mwa niti.—Joani 16:13.

Haiba mu bata ku lapela Mulimu ya bulezwi mwa Bibele, mu tokwa ketelelo ya niti, isi litaluso ze tomile fa mihupulo ya batu. Mu tokwa zibo ya ku ziba Mulimu ni tato ya hae, mi mu tokwa ku ba ni buikokobezo kuli mu be baituti ba niti. Haiba mu ituta Bibele ka moya o munde o cwalo, mu ka fita fa ku ziba ‘mañolo a kenile, a’ kona ku mi talifisa kuli mu piliswe ka ku lumela ku Jesu Kreste.’ Mu ka bona kuli Linzwi la Mulimu la kona ku mi ‘petahalisa kuli mu talifele luli misebezi kaufela ye minde.’—2 Timotea 3:15-17.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 10]

MULENEÑI MWA N’A PILILE PHILO

Philo n’a pilile ni ku sebeleza mwa muleneñi wa Alexandria mwa Egepita. Ka lilimo-limo, muleneñi wo ne li yona pita ya lifasi ya libuka ni lituto ze ipitezi.

Baituti ne ba lutiwa ki baluti ba ba tumile ba mwa muleneñi wo. Sifalana sa libuka sa Alexandria ne si ile kabubo mwa lifasi. Libuka ze ñata-ñata ne li nze li ekezwa teñi babeleki ha ne ba nze ba tisa teñi libuka kaufela ze ne fumaneha.

Kwa nalule-lule, lifasi la kala ku libala muleneñi wa Alexandria ni sifalana sa ona sa libuka. Babusi ba mwa Roma ba kala ku tumisa muleneñi wa bona, mi Yurope cwale ya fetuha yona pita ya sizo. Muleneñi wa Alexandria ne u wile mwa lilimo za ma-600 C.E. ha ne u tuzwi ki bahapi. Ku t’o fita ni kacenu le, licaziba ba litaba za kwaikale ba sa lila ku latehelwa ki sifalana sani sa libuka se ne si tumile hahulu, mi ba bañwi ba li kuti zwelopili ne i kutiselizwe mwamulaho ka lilimo ze 1,000.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Mbokisi fa likepe 12]

KU BATISISA LITABA KACENU

Nguli “ki likande fela le li kuswani le li lelezwi ku luta tuto ye ñwi ya butokwa.” Mwa linguli, ku bulelwa kuli ku na ni litaba za butokwa ze ipatile mwateñi. Ka ku swana sina Philo wa kwa Alexandria, baluti ba bañwi ba bulapeli kacenu ba lika ku talusa Bibele ka ku batisisa litaluso ze twi li ipatile mwa linguli za mwa Bibele.

Mutala ki Genese likauhanyo 1-11 ye bulela ka za batu ku kala ha ba bupwa ku to fita ha ba hasanywa fa tawala ya Babele. Bibele ye bizwa The New American Bible, ye ba tolokile ba Katolika i bulela cwana ka za likauhanyo zeo za mwa Bibele: “Kuli litaba ze mwa likauhanyo zeo li utwisiswe ki Maisilaele ba ne ba ka li buluka, ne li tokwa ku taluswa ka nzila ye ne ba kona ku utwisisa. Ka lona libaka leo, lituto tenyene li swanela ku shitulwa mwa litaba ze ñozwi.” Taluso f’o ki ya kuli Genese likauhanyo 1-11 ha i swaneli ku ngiwa honacwalo mo i ñolezwi. Kono kuti sina libyana ha li apesa mubili, manzwi ni ona a pata litaluso ze tungile.

Niteñi Jesu n’a lutile kuli likauhanyo za pili za Genese zeo ki za niti sina mo li ñolezwi luli. (Mateu 19:4-6; 24:37-39) Baapositola bo Paulusi ni Pitrosi ne ba lutile nto ye swana. (Likezo 17:24-26; 2 Pitrosi 2:5; 3:6, 7) Baituti ba niti ba Bibele ha ba lumeli litaluso ze sa lumelelani ni Linzwi la Mulimu mutumbi.

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Tawala ye na ni liseli mwa Alexandria

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library