Yanduluko mwa Naha Mo Bu Kile bwa Tuma Bukreste

ITALY, yona naha ye swana inge sikatulo fa mapa ili ye yo fita mwa Liwate la Mediteranea, i bile naha ye tumile hahulu mwa lifasi ku za bulapeli ni lizo. I hohile bolule-lule ba batu ba ba yo ipuhelanga bunde bwa libaka za yona, maswaniso a yona a tumile, ni miapehelo ni lico za yona ze ipitezi. Hape ki naha ko ku itutiwa hahulu Bibele.

Bukreste bwa niti mwendi ne bu fitile lwa pili mwa Roma—o n’o li muleneñi wa naha ye m’ata ka ku fitisisa miteñi yeo—muta Majuda ni baproselite ba ne ba bile Bakreste fa Pentekonta ya 33 C.E. ne ba kutezi kwa mahae a bona ku zwa kwa Jerusalema. Ibat’o ba ka 59 C.E., muapositola Paulusi a ya kwa Italy lwa pili. Fa likamba la Puzeoli a “fumana balumeli.”—Likezo 2:5-11; 28:11-16.

Sina mwa n’a polofitezi Jesu ni baapositola ba hae, linako za bona pili li si ka fela kale, bakwenuheli ne ba kalile hanyinyani-hanyinyani ku ikauhanya kwa Bukreste bwa niti. Nihakulicwalo, pili muinelo wo u si ka fela kale, balutiwa ba Jesu ba niti ba shaezi taba ye nde mwa lifasi kamukana—ku kopanyeleza cwalo ni mwa Italy.—Mateu 13:36-43; Likezo 20:29, 30; 2 Matesalonika 2:3-8; 2 Pitrosi 2:1-3.

Makalelo A Sa Sepisi Hande

Ka 1891, Charles Taze Russell, ya n’a etelela musebezi wa ku kutaza mwa lifasi kaufela wa Baituti ba Bibele (ka mo ne ba bizezwa Lipaki za Jehova miteñi yeo), n’a ile lwa pili mwa litolopo ze ñwi za mwa Italy. N’a bihile kuli bukombwa bwa hae ne bu si ka amuhelwa hande, a li: “Ne ku si na sepo ni ye kana ya kutulo mwa Italy.” Maliha a 1910 Muzwale Russell a kutela hape kwa Italy mi a yo fa ngambolo ya Bibele mwa muyaho o muñwi fahal’a tolopo ya Rome. Ne ku zwileñi mwateñi? N’a bihile kuli: “Ha ku na luli se siñwi se ne si zwile mwateñi.”

Mi ki niti ka lilimo-limo, musebezi wa ku kutaza taba ye nde mwa Italy ne u sa huli, mi libaka le liñwi ki la kuli Lipaki za Jehova ne ba nyandiswa ki puso ya Fascism. Mwahal’a nako yeo, Lipaki za Jehova ne li ba 150 fela mwa naha, mi buñata bwa bona ne ba itutezi niti ya Bibele ku bahabo bona kamba kwa balikani ba bona ba mwa linaha li sili.

Zwelopili Ye Komokisa

Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli, balumiwa ba sikai ba lumiwa ku yo sebeleza kwa Italy. Kono sina mo li boniseza litaba ze ñozwi ze mwa mafailu a Muuso, ba bahulu ba bulapeli ba kwa Vatican ne ba kupile muuso ku leleka balumiwa bao. Kwand’a ba sikai fela, balumiwa bao ne ba lunduzwi mwa naha.

Kono ku si na taba ni mikwalelo, batu ba bañata mwa Italy ba kala ku selehanela kwa “lilundu” la bulapeli bwa Jehova. (Isaya  2:2-4) Palo ya Lipaki i ekezehile hahulu-hulu. Mwa 2004 bahasanyi ba taba ye nde ne li ba 233,527, mi f’o kikuli Paki a li muñwi u kona ku kutaza ku ba 248, mi ba 433,242 ne ba fumanehile kwa Kupuzo ya lifu la Kreste. Ne ku na ni liputeho za Lipaki za Jehova ze 3,049 ze ne kopanela mwa Mandu a Mubuso a mande. Mwa miteñi ya cwanoñu fa, ku bile ni kekezeho ye tuna mwahal’a likwata ze ñwi za batu.

Ku Kutaza mwa Lipuo ze Ñata

Batu ba bañata ba ba zwa kwa Africa, Asia, ni Upa wa Yurope ba yanga kwa Italy ku yo bata misebezi kamba mupilelo o munde kamba mane fokuñwi ku saba likozi. Bolule-lule ba batu bao ba kona ku tusiwa cwañi kwa moya?

Lipaki ba bañata mwa Italy ba itatezi ku ituta lipuo ze t’ata, ze cwale ka Albanian, Amharic, Arabic, Bengali, Chinese, Punjabi, Sinhala, ni Tagalog. Ku kala ka 2001, ku bile ni lituto za ku luta baitateli bao mwa ku kutaleza mwa lipuo li sili. Mwa lilimo ze talu ze felile, Lipaki ba 3,711 ba fumanehile kwa lituto ze 79 ze ne ezelizwe mwa lipuo ze 17. Seo si konisize liputeho ze 146 ni likwata ze 274 mwa lipuo ze 25 ku tomiwa ni ku tiiswa. Kacwalo batu ba bañata ba ba sepahala ba konile ku ikutwela taba ye nde mi ba kalile ku ituta Bibele. Mi hañata ku zwile mwateñi ze nde hahulu.

Paki ya Jehova yo muñwi n’a ambozi za Bibele ni George, munna wa kwa India ya bulela puo ya Malayalam. Ku si na taba ni matata a mañata a n’a kopana ni ona kwa musebezi, George a amuhela ka tabo tuto ya Bibele. Hamulaho wa mazazi a sikai, Gil mulikan’a George ya bulela puo ya Punjabi a taha kwa Ndu ya Mubuso, mi tuto ya Bibele ya kaliswa ku yena. Gil a tisa kwa Lipaki David munna wa kwa India ya bulela puo ya Telugu. David a kala ku ituta Bibele. Banna ba babeli ba Masame bo Sonny ni Shubash ne ba pila mwa ndu i liñwi ni David. Sibeli sa bona ba kala ku ituta Bibele.

Hamulaho wa lisunda li sikai, Lipaki ba amuhela luwaile ku zwa ku Dalip, munna ya bulela puo ya Marathi. N’a ize: “Ni mulikan’a George. Kuli mwa kona ku ni luta Bibele?” Ku zwa f’o Sumit munna ya bulela puo ya Tamil ni yena a kupa ku ituta Bibele. Mi ku zwa f’o, mulikan’a George yo muñwi hape a liza luwaile ku kupa tuto ya Bibele. George kihona a taha kwa Ndu ya Mubuso ni mutangana yo muñwi ya bizwa Max. Ni yena a kupa ku ituta Bibele. Kacenu le, lituto za Bibele ze 6 li sweli za zamaiswa, mi ku swelwi ku ezwa litukiso za ku zamaisa ze ñwi hape z’e ne. Lituto zeo li zamaiswa mwa Sikuwa, nihaike lihatiso za mwa lipuo za Hindi, Malayalam, Marathi, Punjabi, Tamil, Telugu, ni Urdu za itusiswa ni zona.

Bosusu “Ba Utwa” Taba ye Nde

Ku na ni bosusu ba ba fitelela 90,000 mwa Italy. Mwa lilimo za fahal’a ma-1970, Lipaki ne ba kalile ku ba luta niti ya mwa Bibele. Pili bosusu ba ba li Lipaki ne ba lutile puo ya bona kwa likombwa sina bona ba ne ba itatela ku kutaza ku bosusu. Cwale bosusu ba bañata ba kala ku tabela ku ituta Bibele. Kacenu le, ba ba fitelela 1,400 ba ba itusisa puo ya liswanisezo za ka mazoho ya kwa Italy ba fumanehanga kwa mikopano ya Sikreste. Liputeho ze 15 ni likwata ze 52 li ezanga mikopano ya zona mwa puo yeo.

 Mwa lilimo za kwamulaho, Lipaki ka buñwi ne ba ikutalezanga ku bosusu. Kono ka 1978, ofisi ya mutai ya Lipaki za Jehova ya Italy ya kala ku onga-onga mikopano ye mituna ya bosusu. Mwa May silimo seo, ne ku zibisizwe kuli kwa mukopano wa macaba o no tuha u ezezwa kwa Milan, ne ku ka ba ni likalulo ze ñwi za bosusu. Mukopano wa mupotoloho wa pili wa bosusu ne u ezelizwe mwa Ndu ya Mukopano ya kwa Milan mwa February 1979.

Haisali ku zwiwa f’o, ofisi ya mutai i isize hahulu mamelelo kwa ku fepa bosusu kwa moya ka ku susueza bakutazi ba ba sweli ku ekezeha kuli ba itute hahulu puo ya bosusu. Ku zwa ka 1995, mapaina ba ba ipitezi (bakutazi ba ka nako kaufela) ba lumezwi kwa likwata ze ñwi kuli ba yo luta bosusu ba ba li Lipaki za bukombwa ni ku onga-onga mikopano ya Sikreste. Mandu a Mikopano a malalu a na ni mishini ye minca ye buhisa hande mavidio kuli litukiso li iponelwe hande-nde. Mi ku na ni mavidio a lihatiso za Sikreste a’ itusiswa kwa ku fepa bosusu kwa moya.

Batu se ba lemuhile kuli Lipaki ba sweli ku fepa hande bosusu kwa moya. Mwa magazini ya kopano ya Italian Deaf Society, ye bizwa P@role & Segni, ne ku ñozwi manzwi a mueteleli wa Katolika, ya n’a ize: “Ku ba susu ku maswe kakuli susu u tokwa tuso nako kaufela. Ka mutala, a kana a itamaela hande ku ya kwa keleke, kono u tokwa mutoloki wa ku mu tolokela nto kaufela ye balwa, ye bulelwa, kamba ye opelwa kwa lisebelezo.” Magazini yeo i zwelapili kuli: “Mueteleli y’o n’a bulezi kuli, ka bumai keleke ka nako ya cwale ha i koni ku tusa bosusu, mi n’a ize bosusu ba bañata ba tusiwanga hahulu kwa Mandu a Mubuso a Lipaki za Jehova ku fita mwa likeleke.”

 Taba ye Nde I Kutazwa kwa Mapantiti

Kana mutu wa kona ku ba ya lukuluhile kono inz’a li mwa tolongo? Wa kona, kakuli Linzwi la Mulimu li na ni m’ata a ku “lukulula” ba ba li amuhela ni ba ba li latelela mwa bupilo. Taba ya n’a shaezi Jesu ku “ba ba hapilwe” ki tukuluho kwa sibi ni kwa bulapeli bwa buhata. (Joani 8:32; Luka 4:16-19) Mwa Italy ku na ni ze nde ze sweli ku zwa mwa ku kutaza mwa litolongo. Lipaki za Jehova ba ba bat’o ba 400 ba filwe tumelezo ki Muuso ya ku kena mwa litolongo ni ku tusa mapantiti kwa moya. Kwand’a Makatolika, Lipaki za Jehova ki bona ba pili ku kupa ni ku fiwa tumelezo ye cwalo.

Lushango lwa Bibele lu fitiswanga ka linzila ze ne si ka libelelwa. Mapantiti ba ambolanga ni mapantiti ba bañwi ka za lituto za Bibele za Lipaki za Jehova. Mi ba bañwi kwa mapantiti bao ba ikupelanga ku potelwa ki Paki. Kamba batu ba bañwi mwa lubasi ba ba itutile Bibele ba kana ba susueza mapantiti kuli ba kupe ku potelwa ki Lipaki. Ba bañwi ba ba atulezwi ku pika ku isa lifu kabakala bubulai kamba milatu ye miñwi ye mituna ba bakile mi ba cincize bupilo bwa bona ka ku tala. Seo si ba konisa ku ineela ku Jehova Mulimu ni ku kolobezwa.

Mwa litolongo ze ñwi, ku ezizwe litukiso za ku fa lingambolo za Bibele, ku eza Kupuzo ya lifu la Jesu, ni ku buhisa mavidio a Lipaki za Jehova a bonisa litukiso ze tomile fa Bibele. Hañata mapantiti ba bañata ba tahanga kwa mikopano yeo.

Kuli mapantiti ba tusiwe hahulu, Lipaki ba ba file limagazini ze bulela ka za litaba ze ba tokwa. Ye ñwi ya limagazini zeo ki Awake! ya May 8, 2001 ye li “Can Prisoners Be Reformed?” (Kana Mapantiti Ba Kona ku Sikululwa?) Awake! ya April 8, 2003 ne i ize “Drug Abuse in the Family—What Can You Do?” (Milyani ye Kola mwa Lubasi—Mu Kona ku Ezañi?) Limagazini ze ñata-ñata li filwe kwa mapantiti. Kabakaleo, lituto za Bibele ze ñata-ñata li zamaisizwe kwa mapantiti. Balibeleli ba tolongo ba bañwi ni bona ba tabezi lushango lwa Bibele.

Ha s’a ikupezi sibaka kwa bazamaisi, lipantiti ya bizwa Costantino n’a kolobelizwe kwa Ndu ya Mubuso mwa San Remo, inze ku na ni Lipaki ba 138. Hamulaho wa kolobezo ya hae, Costantino ya n’a bonahala tabo fa pata, n’a ize: “Ni ikutwile kuli ni bonisizwe hahulu lilato.” Mutende wa mwa San Remo ne u bihile za n’a bulezi mulibeleli wa tolongo kuli: “Ne lu tabile hahulu . . . ha ne lu mu file sibaka sa ku yo kolobezwa. Nto ifi kamba ifi ye tahisa kuli lipantiti a cince butu ni moya wa hae ya itebuhiwa.” Musal’a Costantino ni mwan’a hae wa musizana ba tabile hahulu kuli zibo ye nepahezi ya mwa Bibele i cincize Costantino. Ne ba ize: “Lu tabile hahulu kuli ba cincize. Se ba pila ni ba bañwi ka kozo, mi se ba lu isa hahulu pilu. Cwale lu ba sepile ni ku ba kuteka hape.” Ni bona ba kalile ku ituta Bibele ni ku fumanehanga kwa mikopano ya Sikreste.

Sergio ya n’a tamezwi busholi, ku lekisa matokwani, ni bubulai n’a tomezwi ku pika ku fitela ka 2024. Ha s’a tatubile Mañolo ka lilimo ze talu ni ku cinca bupilo bwa hae, Sergio a ikatulela ku kolobezwa. Ki yena lipantiti wa bu-15 mwa tolongo ya Porto Azzurro, fa  sooli sa Elba, ku kolobezwa ni ku ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Fa kolobezo ya hae ne ku tile mapantiti ba bañwi, mi n’a kolobelelizwe mwa kasa ka ku panga mwa libapalelo la mwa tolongo.

Leonardo ya atulezwi ku pika lilimo ze 20 n’a ikupezi sibaka sa ku yo kolobezwa kwa Ndu ya Mubuso mwa Parma. Ha na buzizwe ki babihi ba makande, Leonardo n’a bulezi kuli n’a bata ku “itibahaza kuli ki yo muñwi wa Lipaki za Jehova, isi ka libaka la ku bata ku zwiswa mwa tolongo, kono ka libaka la ku bata ku sebeleza Mulimu luli.” Leonardo n’a ize: “Ni ezize lika ze maswe mwa bupilo kono ni li tuhezi kaufel’a zona cwale. Ni cincize nihaike kuli ku ni ngezi nako. Ni ka tokwa ku zwelapili ku ba ya lukile.”

Salvatore ya tamezwi bubulai u mwa tolongo ye tuna ya Spoleto. Kolobezo ya hae ye ne ezelizwe mwa tolongo ne i tabisize ba bañata. Mulibeleli wa tolongo yeo n’a ize: “Mutu ya eza keto ya ku cinca bupilo bwa hae u swanela ku babazwa kakuli keto ya hae i ka tusa bote mwa tolongo ni sicaba kaufela.” Kabakala licinceho z’a ezize Salvatore, musal’a hae ni mwan’a hae wa musizana ba fumanehanga kwa mikopano ya Lipaki za Jehova. Lipantiti ya n’a kutalizwe ki Salvatore u kolobelizwe mi s’a li mutang’a Jehova ya ineezi.

Kwa makalelo, Bukreste ne bu yandulukile ni ku zwelapili mwa linaha ze cwale ka Italy. (Likezo 2:10; Maroma 1:7) Mwa nako ye ya kutulo, zwelopili ni yanduluko ya kwa moya li sa zwelapili mwa naha yeo ili m’o Paulusi ni Bakreste ka yena ne ba ikatalize ku kutaza taba ye nde.—Likezo 23:11; 28:14-16.

[Mapa ye fa likepe 13]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

ITALY

Rome

[Maswaniso a fa likepe 15]

Ndu ya Mukopano ya Bitonto ni puteho ye itusisa puo ya bosusu mwa Rome

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Mapantiti ba sweli ku ‘lukululwa’ ki niti ya Bibele

[Maswaniso a fa likepe 17]

Kulo ya kwa moya i zwelapili mwa naha mo bu kile bwa tuma Bukreste