Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ni Tabile Bakeñisa ku Luta Ba Bañwi Bibele

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO ANNA MATHEAKIS

Sisepe ne si tuka. Butelele bwa sona ne bu eza limita ze 171 mi ha ne si ka lwela ne ni ka tiba ni ku shwela mwa mezi. Na itiisa ku tapa mwahal’a mandinda a bifile ku liba kwa munanga. Ne se ni palelwa ku tapa mi kiha ni swala siapalo sa musali ya n’a apezi siapalo se si sa tibi. Na lapela ku Mulimu kuli a ni fe m’ata ni bundume. Ha ku na mo kuñwi mo ne ni ka ezeza.

KOZI yeo ne i ezahezi ka 1971, mi f’o ne ni kutela kwa Italy, yona naha ya bulalu ye ne ni lumezwi ku yona sina mulumiwa. Ibata iba lika za ka kaufela ne li tibile ni sisepe seo. Kono ku na ni lika za butokwa hahulu ze n’e si ka tiba ze cwale ka bupilo bwa ka, silikani sa ka ni Bakreste ba bañwi ba ba lilato, ni tohonolo ya ka ya ku sebeleza Jehova. Bakeñisa ku sebeleza Jehova ne se ni konile ku ya kwa linaha ze talu za kwabus’a mawate, mi kozi yeo ya sisepe ki yona fela ye ne ezahezi mwa bupilo bwa ka bo bu tabisa.

Ne ni pepilwe ka 1922. Lubasi lwa hesu ne lu pila mwa tolopo ya Rām Allāh ye fumaneha likilomita ze bat’o ba ze 16 kwa mutulo wa Jerusalem. Bashemi ba ka ne ba simuluha mwa sooli sa Crete, kono bondate ne ba hulezi mwa Nazareth. Mwa mba ya luna, ne lu li basizana ba babeli ni bashimani ba balalu, mi na, n’e li na ñomba. Lubasi lwa luna ne lu sisitilwe maswe ki lifu la muhulwan’a ka wa mushimani, yena silandamweli, ya n’a tibile mwa Nuka ya Jordan ha ne ba li mwa lieto la ku itabisa le ne li lukisizwe ki ba sikolo sa habo. Hamulaho wa kozi yeo, boma ba hana ku ina mwa Rām Allāh mi lwa tutela kwa Athens, mwa Greece, na inze ni li wa lilimo ze talu.

 Lubasi Lwa Luna Lu Fumana Niti ya Bibele

Lwa man’o fita mwa Greece, muhulwan’a ka wa mweli, wa libizo la Nikos, ya n’a na ni lilimo ze 22 ka nako yeo, a kopana ni Lipaki za Jehova ba ne ba bizwanga kuli ki Baituti ba Bibele miteñi yeo. Ka ku ituta Bibele a fumana tabo ye tuna mi a tukufalelwa hahulu bukombwa bwa Sikreste. Taba yeo ya halifisa bondate, mi ba leleka bo Nikos fa lapa. Niteñi bondate ha ne ba yanga kwa Palestine, na, boma, ni muhulwan’a ka wa musizana, ne lu sindeketanga bo Nikos kwa mikopano ya Sikreste. Ni sa hupula boma ha ba bulela ka tabo lika ze ne ba utwile kwa mikopano yeo. Kono ne ku si ka fita nako ku zwa f’o, ba bulaiwa ki butuku bwa kansa inze ba li ba lilimo ze 42. Mwahal’a nako ye t’ata yeo, bo Ariadne bahulwani ba ka ba basali, ba swala lapa ka mazoho a mabeli. Nihaike ne ba sa li banana, ku na ne ba li inge me mwahal’a lilimo-limo ze ne latelezi.

Bondate kamita ne ba yanga ni na kwa Keleke ya Orthodox ha ba li teñi mwa Athens, mi ha se ba shwile, ne ni zwezipili ku yanga kwa keleke, kono nihaike ne s’e li ka siwela fela. Ne ni fitile fa ku tuhela ku yanga kwa keleke bakeñisa kuli ne ni shunguzi balapeli ba kwateñi.

Hamulaho wa lifu la bondate ne ni konile ku fumana musebezi wa ngana ku ba likolo le li talima za mali. Kono bo mukulwange ne ba ifanile ku eza musebezi wa ku kutaza Mubuso, mi ne ba ezize musebezi wo ka lilimo-limo mwa Greece. Ka 1934 ba tutela mwa Cyprus. Ka nako yeo ne ku si na Lipaki za Jehova mwa sooli seo, mi kona kuli ki bona ba ne ba bile ni tohonolo ya ku isa mwateñi taba ye nde. Ha se ba nyezi, musal’a bona Galatia ni yena a swala bukombwa bwa ka nako kaufela ka lilimo na lilimo. * Bo Nikos ne ba swalelezi ku lu lumelanga libuka ze tomile fa Bibele ni limagazini, kono lwa li ku ba lu li apule. Ne ba itulezi mwa Cyprus ku fitela ba timela.

Ni Toma Mwa Niti

Ka 1940, bo George Douras, Lipaki ba ne ba tukufalezwi ba mwa Athens ili ba ne ba li balikani ba bo Nikos, ba lu potela mi ba lu mema ku swalisana ni kakwata ka batu ba ne ba itutelanga Bibele mwa ndu ya bona. Lwa amuhela memo yeo ka tabo. Kapili-pili lwa kalisa ku bulelelanga ba bañwi ze ne lu ituta. Kabakala tuto ya Bibele na ni bo Ariadne, bahulwani ba ka ba basali, lwa neela bupilo bwa luna ku Jehova. Bona ne ba kolobelizwe ka 1942, mi na ne ni kolobelizwe ka 1943.

Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ha ne i felile, bo Nikos ba lu memela mwa Cyprus, kacwalo ka 1945 lwa tutela mwa Nicosia. Mwa Cyprus ne ku sa swani ni mwa Greece, kakuli mona musebezi wa ku kutaza ne u sa haniswi. Ne lu kutazanga fa ndu ni ndu mi hape ne lu ezanga ni bupaki bwa mwa likululu.

Hasamulaho wa lilimo ze peli, bo Ariadne ne ba na ni ku kutela kwa Greece. Teñi k’o ba yo katana mulapeli yo muñwi wa Jehova ya n’a fitile fa ku nyalana ni bona mi kiha se ba zwelapili ku pila mwa Athens. Ne ku si ka fita nako bo mulamwange ni kaizel’a ka ba ni susueza ku kutela kwa Greece kuli ni yo kalisa bukombwa bwa ka nako kaufela mwa muleneñi o mutuna wa naha yeo. Bakeñisa kuli nako kaufela ne ni na ni milelo ya ku eza bupaina, na kutela kwa Athens, ko ne ku na ni butokwi bo butuna.

Minyako ye Minca ya Sebelezo Y’a Kwaluha

Na kala bupaina la 1 November mwa 1947, mi ne ni kutazanga lihora ze 150 ka kweli. Puteho ya luna ne i na ni kalulo ya simu ye tuna hahulu, mi ne ni zamayanga hahulu. Nihakulicwalo  ne ni bile ni limbuyoti ze ñata. Mapokola hañata ne ba tamanga Lipaki kaufela ba ba katanyezwa inze ba kutaza kamba ku eza mikopano ya Sikreste, kacwalo ne ku si ka fita nako ni na se ni tamiwa.

Ne ni filwe mulatu wa kuli ni hapeleza batu ku kena mwa bulapeli bwa ka, mi wo n’e li mulatu o mutuna ka nako yeo. Se ni atulelwa ku pika likweli ze peli mwa tolongo ya basali ye bizwa Averof Women’s Prison mwa Athens. Ne ni izo fumana kuli mwa tolongo yeo ne ku na ni Paki yo muñwi wa musali, mi nihaike ne lu tamilwe, sibeli sa luna ne lu bile ni siango se sinde sa Sikreste, se si tiisa. Hamulaho wa ku lukululwa mwa tolongo, na zwelapili ku eza bupaina ka tabo. Buñata bwa batu bo ne ni itutile ni bona Bibele ba sa sebeleza Jehova ka busepahali, mi taba yeo i ni tabisanga hahulu.

Ka 1949, se ni memiwa ku ya kwa United States kuli ni yo fumaneha kwa Sikolo sa Giliadi sa Bibele mwa sitopa sa bu 16, ili k’o mapaina ba yo lutiwanga musebezi wa bulumiwa. Na ni banabahesu ne lu tabile hahulu. Na lukisa kuli pili ni yo fumaneha kwa mukopano wa macaba mwa New York City mwa mbumbi ya 1950, kihona ni ka ya kwa sikolo sa Giliadi hasamulaho.

Ha se ni fitile mwa United States ne ni filwe tohonolo ya ku kenisanga mwa mizuzu fa sibaka se situna sa tamaiso ya Lipaki za Jehova mwa New York City. Sibaka seo ne si kenile, ne si kateleha, ku pila ku sona ne ku tiisa, mi fa sibaka kaufela ne ku pila mizwale ni likaizeli ba ba tabile. Ha ni na ku libala likweli ze silezi zani ze ne ni ile kwateñi. Nako ya Sikolo sa Giliadi ya fita, mi likweli ze ketalizoho zeo za tuto ye tungile ne li matile ka lubilo. Luna baituti ne lu fitile fa ku lemuha bunde bwa zibo ya mwa Mañolo, mi temuho yeo ne i ekelize kwa tabo ni takazo ya luna ya ku bulelela ba bañwi zibo ya niti ye libisa kwa bupilo.

Ni Kalisa Bulumiwa

Kwa Sikolo sa Giliadi ne lu lumelelizwe ku keta mutu wa ku ya ni yena mwa bulumiwa mane pili lu si ka zibiswa kale ni naha ko ne lu ka lumiwa. Na ne ni ka ya hamoho ni Ruth Hemmig, kaizeli yo munde (ya sa bizwa Bosshard). Na ni Ruth ne lu tabile hahulu ha lu zibiswa kuli lu ya kwa Turkey mwa tolopo ya Istanbul ye fa manganandila a Asia ni Yurope! Ne lu ziba kuli musebezi wa ku kutaza ne u si ka lumelezwa kale mwa Turkey, kono ne lu na ni buniti bwa kuli Jehova n’a ka lu tusa.

Istanbul ki tolopo ye tuna, ye buheha, ili mo ku fumaneha batu ba ba zwa mwa libaka ze fitana-fitana za lifasi. Mwa tolopo yeo ne lu fumani mwateñi misika ye fufula, ne ku na ni miapehelo ya mwa linaha ze shutana-shutana, mamiziyamu a lika ze tabisa, libaka ze buheha, ni mukulo o kateleha. Nto ya butokwa kikuli ne lu fumani batu ba ba na ni niti ba ne ba bata ku ituta za Mulimu. Mwa kakwata ka Lipaki ba mwa Istanbul ne ku fumaneha ma-Armenia, Magerike, ni Majuda. Kono ne ku na ni ba ba zwa mwa linaha ze ñwi ze ñata, mi ne lu tokwa ku ziba lipuo ze fitana-fitana, ku kopanyeleza ni si-Turkish. Ne lu tabile hahulu ku katana batu ba ba zwa mwa linaha ze fitana-fitana ba ne ba nyolezwi niti. Mi buñata bwa bona ba sa sebeleza Jehova ka busepahali.

Ka bumai, ne ku palile kuli Ruth a uncafaze liñolo la hae la tumelezo ya ku ina mwa naha, mi n’a na ni ku tunuha mwateñi. U sa sweli bukombwa bwa ka nako kaufela mwa Switzerland. Nihaiba hamulaho wa lilimo ze fitile ze kaufela, ni sa mu tonda bakeñisa silikani sa hae se sinde, se si yahisa.

Ni Tutela Kwabuse Bo Buñwi bwa Lifasi

Liñolo la ka la tumelezo ya ku ina mwa naha ne li palile ku uncafazwa ka 1963. Ne ku li t’ata  ku siya Bakreste ka na bo ne ni iponezi ha ba zwelapili kwa moya ni ku ikataza ku tula matata a mañata. Ka mulelo wa ku ni omba-omba, banabahesu ka sishemo ba ni lekela tikiti ya ku ya kwa mukopano o mutuna kwa New York City. Ka nako yeo ne ni si ka ziba kale ko ne ni ka lumelwa.

Hamulaho wa mukopano wo, se ni lumiwa ku ya Lima, mwa Peru. Ku zwa fela mwa New York se lu liba kwa Peru, na ni kaizeli wa mukulwani ye ne ni filwe ku yo sebeza ni yena. Se ni ituta si-Spanish mi ne ni pila mwa ndu ya balumiwa ye n’e li fahalimwa ofisi ya mutai wa Lipaki za Jehova. Ku kutaza ne ku tabisa hahulu mwa sibaka seo mi ne lu na ni tabo bakeñisa ku zibana ni mizwale ni likaizeli ba kwateñi.

Ni Lumiwa ku Sili mi ni Ituta Puo ye Nca Hape

Hañihañi banabahesu ba ne ba siyezi kwa Greece ba kala ku katala bakeñisa busupali ni mapongo. Ba li ku ba ba ni susueze ku tuhela sebelezo ya ka nako kaufela kuli ni kalise ku pila bupilo bo bu twi ki bwa buiketo ilikuli ni ba tuse. Kono hamulaho wa ku nahanisisa hahulu ni ku lapela, na lemuha kuli neikaba hande ha ne ni ka yo sebeleza bukaufi ni lubasi lwa hesu. Ka lilato mizwale ba ne ba okamela musebezi ba lumela mi ba ni cinceza kwa Italy, mi banabahesu ba itatela ku ni lifela mali a nzila. Mi ne ni izo fumana kuli mwa Italy ne ku tokwahala hahulu bakutazi.

Ka nako yeo hape ne ni tokwa ku ituta puo ye nca ya batu ba mwa Italy. Ne ni lumilwe ku yo sebeleza pili mwa tolopo ya Foggia. Hasamulaho se ni cincezwa kwa Naples ko ne ku tokwahala hahulu bakutazi. Kalulo ya simu ye ne ni filwe ki Posilipo, se siñwi sa libaka ze nde hahulu mwa Naples. Kalulo yeo n’e li ye tuna luli, mi ne ku na ni fela muhasanyi a li muñwi wa Mubuso. Ne ni ikozi hahulu musebezi, mi Jehova n’a ni tusize ku kalisa lituto za Bibele ze ñata. Hañihañi kwa tomiwa puteho ye tuna mwa sibaka seo.

Yo muñwi wa batu bo ne ni kalile ku ituta ni bona Bibele n’e li me ni bana ba hae ba bane. Me y’o ni bana ba hae ba basizana ba babeli ba sa li Lipaki za Jehova. Hape ne ni kile na ituta ni ndate ni me ni kana ka bona ka musizana. Kaufel’a bona ba zwelapili mwa niti mi ba fita fa ku bonisa buineelo bwa bona ka ku kolobezwa mwa mezi. Mwan’a bona wa musizana y’o cwale u nyezwi ki mutang’a Jehova ya sepahala, mi sibeli sa bona ba tukufalezwi ku sebeleza Mulimu. Nako ye ñwi ha ne ni ituta Bibele ni lubasi cwana lo lutuna, ne ni tabisizwe hahulu ki m’ata a Linzwi la Mulimu. Ha ne lu balile mañolo a sikai a n’a bonisa kuli Mulimu h’a lumeli ku lapelwa ka ku itusisa maswaniso, m’a lubasi l’o n’a si ka litela nihaiba fela kuli tuto i fuame. Isali honaf’o fela a lataka maswaniso kaufela a n’a li mwa ndu ya bona!

Ni Ba mwa Kozi mwa Liwate

Hañata musipili wa ku zwa Italy ku ya Greece ne ni u zamayanga ka sisepe. Musipili wo hañata ne u tabisanga luli. Kwand’a musipili o muñwi o ne ni zamaile mwa mbumbi ya 1971. Ne ni menuha ku kutela kwa Italy ka sisepe se si bizwa Heleanna. Isali kakusasa-sasa, la 28 August, liapehelo la sisepe la swala mulilo. Mulilo wa yamba mi bazamai ni bona ba lyangana. Basali n’e li ku welelanga, banana ne ba sweli ku lila, mi banna bona ne ba sweli ku popota ni ku itusisa lipulelo za ku bemba. Batu ba matela kwa mikolo ye ne yangwela batu kwa maneku a sisepe. Kono liapalo ze sa tibi n’e li ze nyinyani hahulu, mi nzila ya ku shetumunena mikolo yeo fa mezi ne i sa beleki hande. Na ne ni si na siapalo se si sa tibi, kono malimi a mulilo ona cwale kona a  yemela mwahalimu kuli mane ne ku si na mwa ku ezeza kwand’a ku tulela fela mwa liwate.

Na man’o tulela mwa mezi, bukaufi ni na, na bona musali ya cimboka fahalimwa mezi ya n’a apezi siapalo se si sa tibi. Ne ku bonahala kuli n’a sa koni ku tapa, kiha se ni mu swala kwa lizoho ni ku mu zwisa kwatukwa sisepe seo se ne si lwela. Mandinda n’a sweli ku ekezeha mi se ni katala ku tapa. Ne se ku bonahala kutokwa sepo kono na zwelapili ku kupa Jehova kuli a ni fe bundume mi ku eza cwalo ne ku ni file m’ata. Se ni hupula taba ya ku tiba kwa sisepe sa n’a zamaile ku sona muapositola Paulusi.—Likezo, kauhanyo 27.

Ne ni humalezi musali y’o honacwalo, mi na lwana ni mandinda ka lihora z’e ne, inze ni tapa fo ni fumanela m’ata ni ku kupa tuso ku Jehova. Kwa mafelelezo na bona mukolo o n’o taha. Na se ni cimbulwa kono musali y’o yena na s’a shwile kale. Ha ne lu fitile mwa tolopo ya Bari, mwa Italy, na iswa kwa sipatela, ko ne ni izo fiwa likalafo. Ne ni tozi mazazi a sikai mwa sipatela, mi Lipaki ba bañata ne ba til’o ni lekula, ba ni fa lika kaufela ze ne tokwahala. Lilato la Sikreste le ne ba bonisize ne li susumelize hahulu batu ba sili ba ne ba li mwa sipatela. *

Ha se ni folile na lumiwa ku yo sebeleza kwa Rome. Ne ni kupilwe ku sebeleza mwa sibaka sa lipisinisi se si fahal’a tolopo yeo, mi ne ni sebelelize mwa sibaka seo ka lilimo ze ketalizoho ka tuso ya Jehova. Ne ni ikozi bukombwa mwa Italy ka lilimo ze 20 mi ne ni fitile fa ku lata batu ba mwateñi.

Ni Kutela Ko Ne Ni Kalezi

Hañihañi bo Ariadne ni bo munn’a bona ba totobela hahulu. Na lemuha kuli ha ne ni ka pila bukaufi ni bona, ne ni ka kona ku lifa hanyinyani kwa lika kaufela ze ne ba kile ba ni ezeza ka lilato. Ku bulela fela niti ne ni lobehile pilu ha ni fulalela Italy. Kono mizwale ba ne ba okamela musebezi ba ni lumeleza, mi ku zwa ka mbumbi ya 1985, ni sweli ku eza bupaina mwa Athens, mo ne ni kalezi bukombwa bwa ka nako kaufela ka 1947.

Ne ni kutalezanga mwa kalulo ya simu ya puteho ya hesu, mi na kupa mizwale ba kwa ofisi ya mutai kuli ba ni lumeleze ku kutalezanga mwa sibaka sa lipisinisi se si fahal’a tolopo. Ne ni sebelize cwalo ka lilimo ze talu ni kaizeli ye ne ni yanga ni yena. Ne lu konile ku kutaza ka ku tala kwa batu ba ba sa fumanehangi fa mandu.

Niteñi nako ha i nze i ya ni fumana kuli takazo ya ka ya hula kono m’ata ona ki ona a fokola. Mi cwale bo mulamwange ba shwile. Bo Ariadne ba ne ba swana inge me, ba shwile meto. Haili na, ne ni iketile mwahal’a lilimo ze ne ni peta bukombwa bwa ka nako kaufela. Kono cwanoñu fa, ne ni wile fa masitepusi mi na lobeha lizoho la silyo. Se ni wa lwa bubeli mi na kweta noka. Konji ko ne ni izo pazulwa kwa sipatela mi ne ni kulile nako ye telele mwa mumbeta. Nako ye ha ni sa kona ku zamaya hande. Ni zamaela fa lutaa mi ha ku na ko ni kona ku ya konji ha ni sindeketwa ki mutu. Nihakulicwalo ni lika ka t’ata ku eza ka mo ni konela kaufela ka sepo ya kuli ni ka ba hande kwapili. Nihaike kuli ha ni koni ku peta ze ñata, ku bulelela ba bañwi za Bibele ku sa ni fumanisa tabo ye tuna.

Ha ni ka hupula lilimo ze ni ikozi ku peta bukombwa bwa ka nako kaufela, pilu ya ka ya wabelwa bakeñisa buitebuho ku Jehova. Yena hamoho ni kopano ya hae ya fa lifasi-mubu ba swalelezi ku ni fa ketelelo ye nde ni tuso ya butokwa, ili ku ni konisa ku itusisa m’ata a ka kaufela ka ku mu sebeleza mwa bupilo bwa ka kaufela. Takazo ye kwa pilu ya ka ki ya kuli Jehova a ni tiise kuli ni zwelepili mwa sebelezo ya hae. Ni ya tabile bakeñisa kalulo ye nyinyani ye ni petile mwa musebezi wa mwa lifasi kamukana wa ku luta batu Bibele wa etelezi.—Malaki 3:10.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Ni bo Ariadne, bahulwani ba ka, ni ba ku bona, bo Michalis, fo ne ni fundukela ku ya kwa Giliadi

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Na ni Ruth Hemmig ne lu lumezwi kwa Istanbul, mwa Turkey

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Mwa Italy, kwa makalelo a lilimo za ma-1970

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Ni bahulwani ba ka, bo Ariadne, kacenu