Linzwi la Jehova Ki Le Li Pila

Ze Zwile Mubano mwa Buka ya Malena Ya Pili

“BA BA lukile ha ba li ba bañata sicaba sa wabelwa, kono ha ku busa ya maswe sicaba sa tonga.” (Liproverbia 29:2) Buka ya mwa Bibele ya Malena ya Pili i taleleza hande buniti bwa lishitanguti leo. I kandeka za bupilo bwa Salumoni, ili y’o ka nako ya puso ya hae, Isilaele wa kwaikale n’a pilile mwa mbombolelwa mi n’a onyokile. Buka ya Malena ya Pili hape i kandeka za ku kauhana kwa sicaba hamulaho wa lifu la Salumoni ni litaba za malena ba 14 ba ne ba busize hamulaho, ba bañwi ne ba busize mwa Isilaele mi ba bañwi mwa Juda. N’e li ba babeli fela kwa malena bao ba ne ba sepahalile kamita ku Jehova. Kwand’a zeo, buka ye i kandeka za bapolofita ba silezi, ku kopanyeleza cwalo ni Elia.

Buka ye ne i ñozwi ki mupolofita Jeremia mi n’a i ñolezi mwa Jerusalema ni Juda; i kandeka ze ne ezahezi mwahal’a lilimo ze 129—ku zwa 1040 B.C.E. ku isa 911 B.C.E. Ha n’a lukisa buka ye, ku bonahala kuli Jeremia n’a amile kwa libuka za kale ze cwale ka “buka ya Litaba za Salumoni.” Libuka zeo ha li sa li yo cwale.—1 Malena 11:41; 14:19; 15:7.

MULENA YA BUTALI U PILISA SICABA MWA KOZO NI BUIKETO

(1 Malena 1:1–11:43)

Buka ya Malena ya Pili i kala ka likande le li kakamalisa la Adonija mwan’a Mulena Davida ya n’a likile ku tulula ndat’ahe fa bulena. Muhato wa ka bunako wa mupolofita Natani u palelwisa Adonija ku peta mulelo wa hae, mi Salumoni mwan’a Davida u yoliswa fa bulena. Jehova u tabiswa ki kupo ya mulena y’o ya sa zo beiwa fa lubona mi u mu fa “pilu ye na ni butali ni kutwisiso” hamohocwalo ni ‘bufumu ni ku bubana.’ (1 Malena 3:12, 13) Butali bwa mulena ha bu bapanyehi, mi liluwo la hae ha li na mo li felela. Isilaele i pila mwa kozo ni buiketo.

Salumoni u feza ku yaha tempele ya Jehova ni miyaho ye miñwi ya naha. Jehova u sepisa Salumoni kuli: “Ni ka tiisa lubona lwa mubuso wa hao mwa Isilaele ku ya ku ile” ibile fela wa zwelapili ku sepahala. (1 Malena 9:4, 5) Mulimu wa niti hape u mu lemuseza cimo ze kona ku zwa mwa ku sa utwa. Kono Salumoni u nyala basali ba bañata ba macaba a sili. Kabakala bona, Salumoni u kalisa ku lapela milimu ya buhata mwa busupali bwa hae. Jehova u polofita kuli mubuso wa hae u ka kauhana. Ka 997 B.C.E., Salumoni wa shwa, mi puso ya hae ya lilimo ze 40 ya fela. Mwan’a hae Roboami wa mu yola fa bulena.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

1:5—Ki kabakalañi Adonija ha n’a likile ku yola bulena, Davida inz’a si ka shwa kale? Bibele ha i buleli libaka. Nihakulicwalo, mwendi bakeñisa kuli bahulwani ba Adonija bo Amnoni ni Abisalomi ne se ba shwile kale, mi mwendi Kiliabi mwan’a Davida ni yena n’a sa shwile, Adonija n’a nahana kuli n’a na ni tukelo ya ku yola ndat’ahe fa bulena ka ku ba yena mwan’a Davida yo muhulu ya n’a sa pila. (2 Samuele 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Bakeñisa kuli n’a kupile tuso ku Joabi muzamaisi wa mpi ya m’ata hahulu ni ku Abiatare muprisita yo mutuna ya m’ata, Adonija mwendi n’a kozwi kuli mulelo wa hae n’o ka petahala. Bibele ha i bonisi ka za haiba Adonija n’a ziba za mulelo wa Davida wa ku bata ku yoliwa ki Salumoni. Niteñi, Adonija n’a si ka mema Salumoni ni ba bañwi ba ne ba sepahala ku Davida kwa mukiti wa n’a ezize  wa ku fa matabelo. (1 Malena 1:9, 10) Seo si bonisa kuli n’a nga kuli Salumoni ki sila sa hae.

1:49-53; 2:13-25—Ki kabakalañi Salumoni ha n’a bulaile Adonija ha s’a mu swalezi bufosi bwa hae? Nihaike kuli Bati-Sheba n’a sa zibi, Salumoni n’a lemuhile mulelo tenyene wa Adonija wa ku taluseza Bati-Sheba kuli a mu kupele ku mulena kuli a nyale Abishagi. Nihaike kuli Davida n’a si ka fosa ni yena, Abishagi ya buheha ne li siendi sa hae. Mi ka ku ya ka sizo sa miteñi yeo, Abishagi n’a ka ba fela mutanga ku muyoli wa Davida. Mwendi Adonija n’a nahana kuli ka ku nyala Abishagi, n’a ka beiwa fa lubona ku be cwañi kamba cwañi. Ha n’a boni kuli kupo ya Adonija ki ya ku ipatela fela bulena, Salumoni a palelwa ku mu swalela mi a mu bulaya.

6:37–8:2—Tempele ne i kakuzwi lili? Tempele ne i felizwe ku yahiwa mwa kweli ya bu-8 ya 1027 B.C.E., ili mwaha wa bu-11 wa puso ya Salumoni. Ku bonahala kuli ne ku ngile likweli ze 11 kuli ku tiswe libyana ni ku eza litukiso ze ñwi cwalo. Kakulo i lukela ku ba ye ne ezizwe mwa kweli ya bu-7 ya silimo sa 1026 B.C.E. Taba i bulela za miyaho ye miñwi ye ne yahilwe hamulaho wa ku yahiwa kwa tempele kono pili ku si ka bulelwa kale za kakulo ya tempele, mi ku bonahala kuli ne ku bulezwi cwalo kuli ku fiwe piho tenyene ka za miyaho ye ne yahilwe.—2 Makolonika 5:1-3.

9:10-13—Kana mpo ya Salumoni ya ku fa Mulena Hiramu wa Tire minzi ye 20 ya mwa naha ya Galilea ne i lumelelana ni Mulao wa Mushe? Mulao o bulezwi kwa Livitike 25:23, 24 u lukela ku ba o no sebeza fela mwa naha mo ne ba yahile Maisilaele. Mwendi minzi ya n’a file Salumoni ku Hiramu ne li minzi ya batu ba macaba a sili, nihaike mwendi ne i li mwahal’a Naha ya Sepiso. (Exoda 23:31) Muhato wa Salumoni hape mwendi u bonisa kuli n’a palezwi ku latelela Mulao ka ku tala, sina mwa n’a ezelize ha n’a ‘ikubukanyelize lipizi ze ñata’ ni ku ikungela basali ba bañata. (Deuteronoma 17:16, 17) Ibe kuli kucwalo kamba kutokwa, Hiramu n’a si ka tabela mpo yeo. Mwendi ba ne ba yahile mwa minzi yeo ne ba sa i babaleli, kamba mwendi ne i si yo mwa sibaka se si swanela.

11:4—Kana ki busupali bo ne bu tisize kuli Salumoni a si ke a sepahala ha sa supezi? Ha ku bonahali cwalo. Salumoni n’a kalile ku busa inze a sa li mwanana, mi nihaike n’a busize ka lilimo ze 40, n’a si ka fita fa ku supala hahulu. Mi hape n’a si ka tuhela ku lapela Jehova ka ku tala. Ku bonahala kuli n’a likile ku sebeleza milimu ye mibeli.

Ze Lu Ituta:

2:26, 27, 35. Za polofitanga Jehova kamita za ezahalanga. Ku lelekiswa kwa Abiatare muikulya Eli, ne ku talelelize “taba y’a n’a  bulezi [Muñ’a] Bupilo bakeñisa lusika lwa Eli.” Muhato wa ku yolisa Zadoki wa mwa lusika lwa Finihasi fa situlo sa Abiatare ne li talelezo ya Numere 25:10-13.—Exoda 6:25; 1 Samuele 2:31; 3:12; 1 Makolonika 24:3.

2:37, 41-46. Ku na ni kozi luli haiba mutu a nahana kuli wa kona ku fosa a sa fiwi koto! Ba ba biuka ka bomu mwa nzila ye kena mwa ‘munyako wa bupilo o kumbani’ ba ka kutula ze maswe ze zwa mwa keto ya bona yeo ye si ka luka.—Mateu 7:14.

3:9, 12-14. Jehova u alabanga litapelo za batanga ba hae ba ba lapela ha buniti ku kupa butali, kutwisiso, ni ketelelo kuli ba eze musebezi wa hae.—Jakobo 1:5.

8:22-53. Salumoni n’a bonisize buitebuho bo butuna hahulu ku Jehova—Mulimu ya sishemo, Mutalelezi wa lisepiso, ni Muutwi wa litapelo! Ku yeya manzwi a tapelo ya Salumoni a kakulo ku ka tungisa buitebuho bwa luna kwa mikwa yeo ni ye miñwi ya Mulimu.

11:9-14, 23, 26. Salumoni ha n’a si ka ipeya ku utwa mwa busupali bwa hae, Jehova n’a mu shangumunezi lila. Muapositola Pitrosi u li: “Mulimu u hanela ba ba ikuhumusa, mi u shemuba ba ba ishuwa.”—1 Pitrosi 5:5.

11:30-40. Mulena Salumoni n’a bata ku bulaya Jeroboami bakeñisa za n’a polofitile Akija ka za Jeroboami. Kono lilimo ze 40 kwamulaho, mulena n’a na ni moya u sili, kakuli n’a hanile ku lifisa misuha Adonija ni bafetuheli ba bañwi! (1 Malena 1:50-53) Se ne si tisize cwalo kikuli n’a sa fulalezi Jehova.

MUBUSO O SWALISANI WA IKABA

(1 Malena 12:1–22:53)

Jeroboami ni sicaba ba taha ku Mulena Roboami ku to mu kupa ku fukuza kwa bukiti bwa coko ya n’a ba lwalisize ndat’ahe, yena Salumoni. Ku fita ku utwa kupo ya bona, Roboami u ba alaba kuli yena u ka ba ekeleza kwateñi. Masika a lishumi a mu fetuhela mi u keta Jeroboami ku ba mulen’a ona. Mubuso wa ikaba. Roboami u ba yena mulena wa mubuso wa kwa mboela, wa masika a Juda ni Benjamine, mi Jeroboami yena u ba mulena wa mubuso wa kwa mutulo wa masika a lishumi a Isilaele.

Kuli a palelwise batu ku yo lapelela kwa Jerusalema, Jeroboami u panga manamani a mabeli a gauda—ye ñwi u i beya mwa Dani mi ye ñwi mwa Betele. Kwa malena ba ba busa mwa Isilaele hamulaho wa Jeroboami ku na ni Nadabi, Baasha, Ela, Zimiri, Tibini, Omri, Akabe, ni Akazia. Haili Abijami, Asa, Josafati, ni Jorami bona ba yola Roboami mwa Juda. Bapolofita ba ne ba polofita mwa miteñi ya malena ao ne li bo Akija, Shemaya, ni munna wa Mulimu ya si ka bulelwa fa libizo, ku beya cwalo ni Jehu, Elia, ni Mikaya.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

18:21—Ki kabakalañi batu ha ne ba kuzize Elia ha n’a ba kupile kuli ba latelele Jehova kamba Baale? Mwendi ne ba lemuhile kuli ne ba palezwi ku lapela Jehova a nosi sina ka mwa n’a tokwela mi kacwalo ne ba ikutwile ku ba ni mulatu. Kamba mwendi mazwalo a bona ne a cinezi hahulu kuli  mane ne ba sa boni kuli ku lapela Baale ni ku ipapata ku lapela Jehova ka nako ye swana ne ku fosahezi. Jehova ha sa bonisize m’ata a hae kihona ha ne ba bulezi kuli: ‘Muñ’a Bupilo ki Yena Mulimu! Muñ’a Bupilo ki Yena Mulimu!’—1 Malena 18:39.

20:34—Jehova ha s’a konisize Akabe ku tula Maasirya, ki kabakalañi Akabe ha n’a si ka bulaya mulen’a bona, Beni-Hadadi? Ku fita ku bulaya Beni-Hadadi, Akabe a itama bulikani ni yena bwa ku ikezeza mikwakwa mwa Damaseka muleneñi wa Syria mi ku bonahala ne li ka libaka la ku bata ku ikahela teñi misika. Kwamulaho, ndat’ahe Beni-Hadadi n’a ikungezi mikwakwa mwa Samaria kuli a ezeze teñi pisinisi. Kacwalo, Beni-Hadadi n’a lukuluzwi ilikuli Akabe a ikezeze pisinisi mwa Damaseka.

Ze Lu Ituta:

12:13, 14. Ha lu eza likatulo za butokwa mwa bupilo, lu swanela ku kupa kelezo kwa batu ba ba butali ili ba ba hulile kwa moya ba ba ziba hande Mañolo ili ba ba kuteka likuka za Mulimu.

13:11-24. Kelezo kamba akalezo ye kakanyeha, niha ne i ka fiwa ki mulumeli sina luna yo munde, i swanela ku tatubisiswa ka ku ya ka ketelelo ye nde ya mwa Linzwi la Mulimu.—1 Joani 4:1.

14:13. Jehova u tatubanga lipilu za luna kuli a bone bunde bo lu na ni bona. Bunde b’o nihaikaba bo bunyinyani cwañi, wa kona ku bu hulisa haiba lu mu sebeleza ka m’ata a luna kaufela.

15:10-13. Lu lukela ku hana bukwenuheli ka bundume ni ku hulisa bulapeli bwa niti.

17:10-16. Mbelwa wa kwa Sarepta n’a lemuhile kuli Elia ki mupolofita mi kacwalo a mu amuhela sina mupolofita, mi Jehova n’a fuyauzi misebezi ya hae ya tumelo. Kacenu, Jehova hape u bonanga misebezi ya luna ya tumelo, mi u fuyaulanga ba ba eza musebezi wa Mubuso ka linzila ze shutana-shutana.—Mateu 6:33; 10:41, 42; Maheberu 6:10.

19:1-8. Ha lu kopana ni twaniso ye tuna, lwa kona ku sepa kuli Jehova u ka lu tusa.—2 Makorinte 4:7-9.

19:10, 14, 18. Balapeli ba niti ha ba yo ba nosi. Ba tusiwa ki Jehova ni kopano ya mwa lifasi kamukana.

19:11-13. Jehova haki moya fela kamba m’ata fela a li teñi.

20:11. Muta Beni-Hadadi n’a itumbile kuli u ka sinya Samaria, mulena wa Isilaele n’a alabile kuli: “Ya swala lilwaniso kuli a y’o lwana a si ke a ikuhumusa sina ya li lula” ha s’a kutile kwa ku tula mwa ndwa. Ha lu filwe buikalabelo bo bunca, lu ambuke ku isepa hahulu ka ku ikuhumusa.—Liproverbia 27:1; Jakobo 4:13-16.

Ki Ya Butokwa Hahulu ku Luna

Ha n’a kandeka za ku fiwa Mulao kwa Lilundu la Sinai, Mushe n’a bulelezi bana ba Isilaele kuli: “A mu bone, kacenu ni beya mbuyoti ni sikuto fapil’a mina; mbuyoti, kiha mu ka utwa milao ya [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa mina, ye ni mi laela kacenu; sikuto kiha mu sa utwi milao ya [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa mina, mi mwa keluha mwa nzila ye ni mi laela kacenu.”—Deuteronoma 11:26-28.

Taba ya butokwa yeo i fitiswa ku luna ka nzila ye ikutwahalela hande mwa buka ya Malena ya Pili! Sina mo lu bonezi, buka ye hape i luta lituto ze ñwi za butokwa. Litaba ze ku yona kaniti ki ze pila mi li na ni m’ata.—Maheberu 4:12.

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Tempele ni miyaho ye miñwi ye ne yahilwe ki Salumoni

[Siswaniso se si fa likepe 30, 31]

Jehova ha s’a bonisize m’ata a hae, sicaba ne si huwile kuli: ‘Muñ’a Bupilo ki Yena Mulimu!’