‘Monyehelo’ fa Bibele Ye Zwa mwa Sifalana sa Libuka sa Kale mwa Russia

LICAZIBA ba babeli ba tukufalezwi ku bata-bata miputo ya kale ya Bibele. Yo muñwi ni yo muñwi wa bona u futoka mwa mahalaupa ni mwa mahaha, mwa mandu a bulapeli, ni mwa mañope mo ne ku pila batu kale. Hamulaho wa lilimo-limo, ba t’o kopanela mwa sifalana sa libuka sa kale ka ku fitisisa mwa Russia, mi ba tisa teñi miputo ya Bibele ye si ka bonwa kale haisali mwa lifasi. Banna bao ki bomañi? Miputo ye ne ba fumani ne i til’o ipumana cwañi mwa Russia?

Miputo ya Kale Ye Paka Linzwi la Mulimu

Kuli lu zibe yo muñwi wa licaziba bao, lu lukela ku kuta kwa lilimo za bo ma-1800 muta lifasi la Yurope ne li kenwi ki moya wa ku culoka mwa lituto. Miteñi yeo ne li ya ku ituta lituto za sayansi ni za zwelopili, mi batu ne ba honana lizo za kale. Batu ba ne ba bata mafosisa mwa Bibele ne ba likile ku kuyula m’ata a Bibele. Licaziba ne ba nyaziseza Bibele mi mane ne ba honona ku nepahala kwa litaba luli za mwa Bibele.

Batu ba bañwi ba ne ba yemela Bibele ne ba lemuhile kuli miputo ya kale ya Bibele ha ne i ka fumanwa, ku si na kakanyo ne i ka paka buniti bwa Linzwi la Mulimu. Ha ne ku ka fumanwa miputo ya kale ku fita ye ne li teñi ka nako yeo, miputo yeo ne i ka paka buniti bwa litaba za mwa Bibele, nihaike batu ba ikatalize ka nako ye telele kuli ba sinye kamba ku kopamisa litaba ze ku yona. Miputo yeo hape ne i ka bonisa hande fo ku ezizwe mafosisa a sikai mwa ku toloka Bibele.

Mwa Germany ne ku kile kwa ba ni mupihisano o mutuna wa za ku nepahala kwa Bibele. Mi teñi k’o, caziba yo muñwi wa mwanana a siya musebezi wa hae o munde mi a tama musipili o n’o ka mu konisa ku fumana miputo ya Bibele ye ne si ka bonwa kale haisali mwa lifasi. Libizo la hae ne li Konstantin von Tischendorf, ya n’a li caziba wa Bibele ya n’a hanile lituto za balwanisi ili ya n’a konile ku paka buniti bwa litaba za mwa Bibele. Musipili wa hae wa pili wa ku ya kwa lihalaupa la Sinai ka 1844 ne u tahisize lika ze komokisa hahulu. Ha n’a talima-talima fela mwa sikotolo sa manyalala se si mwa ndu ya bulapeli, a fumana mwateñi kopi ya kale ya Septuagint, yona toloko ya Sigerike ya Mañolo a Siheberu—mi yeo ne li toloko ya kale ka ku fitisisa ku ze ne fumanwi kaufela!

 Ka tabo, Tischendorf n’a konile ku fumana mwateñi mapampili a 43. Nihaike n’a kozwi kuli n’a ka fumana a mañwi hape, ha n’a kutezi kwateñi ka 1853, n’a izo fumana fela a sikai. A mañwi kaufela n’a inzi kai? Bakeñisa kuli n’a felezwi ki pene, Tischendorf a hupula ku kupa tuso ku mufumi yo muñwi mi a tama musipili o muñwi hape wa ku yo bata-bata miputo ya kale. Kono pili a si ka funduka kale, a fitisa kupo ku mulena wa Russia.

Mulena wa Russia Wa Lumela

Tischendorf mwendi n’a nahanile hahulu mwa n’a ka ngelwa mwa Russia ka ku bona kuli yena ne li caziba wa Muprotestanti kono Russia yona ne li naha ye tuna ya bulapeli bwa Orthodox. Ka litohonolo, Russia ne se i ezize kale licinceho ze nde. Ka ku bata kuli batu ba itute hahulu, Mulena Catherine II (ya bizwa hape kuli Catherine yo Mutuna) n’a tomile sifalana sa libuka se si bizwa The Imperial Library mwa St. Petersburg ka 1795. Mi bakeñisa kuli ne li sona sifalana sa pili sa libuka za nyangela mwa Russia, ne si na ni libuka ze ñata hahulu ze ne ba kona ku ipalela bolule-lule.

Nihaike sifalana seo ne si ngiwa ku ba se siñwi sa lifalana za libuka ze nde ka ku fitisisa mwa Yurope, ne si na ni butata bu li buñwi. Ne se ku fitile lilimo ze 50 ku zwa fo ne si yahezwi, kono ne si na ni fela miputo ye silezi ya Siheberu; hailif’o batu ba bañata mwa Russia ne ba tukufalezwi hahulu ku ituta lipuo za Bibele ni litoloko za yona. Mulena Catherine II na s’a lumile kale licaziba kwa likolo ze pahami za mwa Yurope ku yo ituta Siheberu. Licaziba bao ha se ba kutile, lituto za ku ituta Siheberu za kaliswa mwa likeleke ze tuna za bulapeli bwa Orthodox mwa Russia, mi licaziba za kwa Russia ba kala musebezi o n’o si ka ezwa kale wa ku toloka Bibele ka ku nepahala ku zwa mwa Siheberu sa kale ku isa mwa puo ya habo bona. Kono ne ba si na hande mali mi ne ba talimani ni twaniso ya ba bahulu ba bañwi ba bulapeli. Ba ne ba bata zibo ya mwa Bibele ne ba si ka fita kale fa ku ba ni monyehelo tenyene.

Mulena wa Russia ya bizwa Alexander II kapili-pili a bona butokwa bwa musipili wa Tischendorf mi a mu fa tuso ya mali. Ku si na taba ni “muna ni twaniso” ya batu ba bañwi, Tischendorf a kuta kwa Sinai inze a lwezi kalulo ye ne siyezi ya Septuagint. * Hatiso yeo ye ne til’o bizwa hasamulaho kuli Codex Sinaiticus, mi isali ye ñwi ya miputo ya Bibele ya kale ka ku fitisisa kacenu. Mwa St. Petersburg, Tischendorf a akufela kwa muleneñi wa maliha wa mulena o bizwa Imperial Winter Palace. A akaleza kuli mulena a zwise mali a ku itusisa kwa ku hatisa muputo o n’o sa zwo fumanwa wo, ili o n’o til’o beiwa hasamulaho mwa sifalana sa libuka sa The Imperial Library, ilikuli u kone ku itusiswa “ku o muñwi wa misebezi ye mituna ka ku fitisisa ya ku nyakisisa ni ku ituta Bibele.” Mulena a tokwa ñoñoleho, mi Tischendorf a taba hahulu. Hasamulaho n’a ñozi kuli: “Mulimu u file lusika lwa luna . . . Bibele ya kwa Sinai, kuli i lu monyehele ni kuli lu zibe litaba tenyene ze ñozwi mwa linzwi la Mulimu, ni kuli lu pake niti ka ku bonisa ku nepahala kwa litaba ze ku yona.”

Miputo ya Bibele Ya kwa Crimea

Kwa makalelo ku bulezwi za caziba yo  muñwi hape ya n’a bata-bata miputo ya Bibele. Caziba yo ki mañi? Lilimonyana pili Tischendorf a si ka kutela kale kwa Russia, sifalana sa The Imperial Library ne si amuhezi siputela se si komokisa se ne si hohile mamelelo ya mulena ili se ne si isisize licaziba za Yurope kwa Russia. Ha ne ba boni ze ne li inzi fapil’a bona, ne ba ikomokezi hahulu. Ne ba amuhezi siputela sa miputo ye miñata hahulu ni lika ze ñwi. Mwa siputela seo ne ku na ni lika ze eza 2,412, ili ze ne kopanyeleza miputo ye 975. Ku yona ne ku na ni miputo ya Bibele ye eza 45 ye ne ñozwi pili lilimo za ma-900 C.E. li si ka fita kale. Nihaike ne ku li t’ata ku lumela, miputo yeo kaufela ne i fumanwi ki mutu a li muñwi ya bizwa Abraham Firkovich, ya n’a li caziba wa Mukaraite ya n’a sa zamaela mwa lilimo za ma-70 za ku pepwa! Kono pili Makaraite ne li bomañi? *

Mulena wa Russia n’a tabela hahulu ku ziba kalabo kwa puzo yeo. Russia kwamulaho ne i yanduluzi miseto ya yona ka ku ikungela libaka za linaha li sili. Kacwalo batu ba mishobo ye miñwi ba taha mwa naha. Mwa naha ye buheha ya Crimea, ye ne li fa likamba la liwate la Black Sea, ne ku pila batu ba ne ba bonahala inge Majuda kono ne ba na ni lizo za ba kwa Turkey mi ne ba bulela puo ye bat’o swana ni ya Tatar. Makaraite bao ne ba simuluha kwa Majuda ba ne ba li batanga mwa Babilona hamulaho wa sinyeho ya Jerusalema ka 607 B.C.E. Kono ka ku fapahana ni Majuda ba ne ba luta Sijuda, Makaraite ne ba hanile lituto za Talmud mi ne ba tabela ku bala Mañolo. Makaraite ba kwa Crimea bao ne ba tukufalelwa ku bonisa mulena bupaki bwa kuli bona ne ba sa swani ni Majuda ba ne ba li baluti ba Sijuda, ilikuli ba ngiwe ka nzila i sili. Mi ka ku bonisa miputo ya kale ye ne ba na ni yona, ne ba hupula kuli ne ba ka paka kuli bona ba simuluha kwa Majuda ba ne ba til’o yaha mwa Crimea ha ne ba zwile mwa butanga mwa Babilona.

Firkovich ha n’a kalile patisiso ya hae ya ku bata litaba za kale ni miputo, n’a kalezi ku bata mwa mañope a kwa Crimea a bizwa Chufut-Kale. Masika a Makaraite n’a kile a pila ni ku lapelela mwa tundunyana to ne tu cakuzwi mwa mañope ao. Makaraite ne ba si ka yumba likopi ze ne suhehile za Mañolo fo ne ku ñozwi libizo la Mulimu, la Jehova, kakuli ne ba nga kuli ku eza cwalo ki kashwau ku Mulimu. Miputo ne i bulukiwa ka tokomelo mwa tushete to tu bizwa genizah, ili ku talusa “maipato” mwa Siheberu. Bakeñisa kuli Makaraite ne ba kuteka hahulu libizo la Mulimu, miputo yeo ne i sa swaliwangi-swaliwangi fela.

Nihaike kuli tushete twa genizah ne tu pumbami mwa mubu mwahal’a ku fita kwa lilimo, Firkovich n’a tukufalezwi ku bata miputo mwateñi ka tokomelo. Mwa kashete ka kañwi a fumana mwateñi muputo o tumile wa mwa 916 C.E. Muputo wo u bizwa Petersburg Codex of the Latter Prophets, mi ki o muñwi wa likopi za kale ka ku fitisisa za Mañolo a Siheberu ze li teñi kacenu.

Firkovich n’a konile ku pumbula miputo ye miñata, mi ka 1859 a ikatulela ku i fa ba sifalana sa libuka sa The Imperial Library. Ka 1862, Alexander II a lekela sifalana sa libuka seo miputo yeo ka teko ye ne pahami hahulu miteñi yeo ye eza ma-ruble a 125,000. Ka nako yeo,  mali a n’a itusiswa ku leka libuka ka silimo n’a sa fiteleli ma-ruble a 10,000! Mwahal’a miputo yeo ne ku na ni muputo o tumile hahulu wa Leningrad Codex (B 19^A). Ne u ñozwi ka 1008 mi ki yona kopi ya kale ka ku fitisisa ya Mañolo a Siheberu mwa lifasi. Caziba yo muñwi n’a bulezi kuli “muputo wo mwendi ki ona muputo wa butokwa ka ku fitisisa wa Bibele, kakuli u tusize ku tahisa Bibele ye nde ya Siheberu ya miteñi ye.” (Mu bone sikwenda.) Ka sona silimo se si swana seo sa 1862, Codex Sinaiticus ya Tischendorf ya hatiswa, mi lifasi kaufela la tabela hatiso yeo.

Liseli la kwa Moya mwa Miteñi Ye

Sifalana sa libuka se si bizwa cwale kuli The National Library of Russia si na ni miputo ye miñata hahulu ya kale mwa lifasi. * Ku likana ni litaba za kale za Russia, libizo la sifalana seo li cincizwe h’a supile mwahal’a lilimo ze 200. Libizo le liñwi la sona le ne li tumile hahulu ki The State Saltykov-Shchedrin Public Library. Nihaike misunga ya mwa lilimo za ma-1900 ne i sinyize sifalana seo, miputo ya sona ne i si ka sinyeha mwahal’a lindwa ze peli za lifasi ni mwahal’a tasezo ya Leningrad. Miputo yeo i lu tusa cwañi?

Miputo ya kale ki yona ye itusiswa hahulu kwa ku toloka Bibele ka ku nepahala kacenu. I tusa batu ba ba bata ku ziba niti ku ba ni Bibele ya Mañolo a Kenile ye nepahezi. Miputo ya Sinaiticus ni ya Leningrad i tusize hahulu kwa ku toloka Bibele ya New World Translation of the Holy Scriptures, ye hatisizwe ki Lipaki za Jehova ili ye ne zwisizwe inze i kwanile ka 1961. Ka mutala, Libibele za Biblia Hebraica Stuttgartensia ni Biblia Hebraica ya Kittel, ze ne itusisizwe ki katengo ka New World Bible Translation Committee, li tomile fa muputo wa Leningrad Codex o bonisa litaku ze yemela libizo la Mulimu h’a 6,828 mwa litaba za yona za pili.

Ki ba sikai kwa babali ba Bibele ba ba itebuha sifalana sa libuka se si itulezi mwa St. Petersburg ni kwa miputo ya sona, ili yeo ye miñwi ku yona i bizwa ka libizo la kale la tolopo yeo la Leningrad. Niteñi buitebuho bwa luna bo butuna bu ya ku Musimululi wa Bibele, Jehova, ya lu monyehela kwa moya. Ki lona libaka muñoli wa samu ha n’a mu kupile kuli: “U ni lumele liseli la hao, ni niti ya hao; li ni zamaise.”—Samu 43:3.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 13]

LIBIZO LA MULIMU LA ZIBAHALA MI LA ITUSISWA

Jehova ka butali u boni teñi kuli Linzwi la hae, yona Bibele, la bulukiwa ku t’o fita ni mwa miteñi ye. Bañoli ba ba sebelize ka tukufalelo ba mwahal’a lilimo-limo ze fitile ba tusize hahulu kuli i si ke ya yunda. Bañoli ba ne ba petile musebezi wa bona ka tokomelo ye tuna ne li Masorete ba Maheberu ba ne ba sebelize ku zwa mwa lilimo za ma-500 ku isa mwa ma-900. Kwakale, Siheberu ne si ñolwa ku si na litaku za bana. Nako ha ne i nze i ya, kwa ba ni kozi ya ku libala mubizezo luli wa manzwi kakuli batu ne se ba bulela si-Aramaic isi Siheberu. Masorete ba kalisa mukwa wa ku ekezanga lisupo ze yemela litaku za bana kwa litaba za mwa Bibele kuli ba bonise mubizezo luli wa manzwi a Siheberu.

Taba ya butokwa ki ya kuli lisupo ze yemela litaku za bana za Masorete ze mwa muputo wa Leningrad Codex li bonisa mubizezo wa libizo la Mulimu—le ne li ñozwi ka litaku za Siheberu z’e si na bana—inge cwalo Yehwah’, Yehwih’, ni Yeho·wah’. “Jehova” se li ona mubizezo o tumile wa libizo leo. Libizo la Mulimu ne li libizo le ne ba izibela hande bañoli ba Bibele ni ba bañwi ba kwaikale. Kacenu, libizo la Mulimu la zibahala mi li itusiswa ki bolule-lule ba ba itemuhezi kuli Jehova ki yena “Muambakani-ya-Pahami, wa lifasi kaufela.”—Samu 83:18.

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Ndu ya miputo mwa The National Library

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Mulena Catherine II

[Maswaniso a fa likepe 11]

Konstantin von Tischendorf (fahali) ni Alexander II, mulena wa Russia

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Abraham Firkovich

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 10]

Maswaniso kaufela: National Library of Russia, St. Petersburg

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 11]

Catherine II: National Library of Russia, St. Petersburg; Alexander II: Ka ku ya ka buka ya Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, 1898