Bibele ya Royal Bible I Tusize Hahulu

mwa Lituto

KWA makalelo a ma-1500, ne ku na ni sisepe se ne si fundukile mwa Spain ku liba kwa sikuli sa Italy. Ne si lwezi liluwo la butokwa hahulu; liluwo leo n’e li libunda la likopi kaufela ze n’e hatisizwe za Bibele ye bizwa Complutensian Polyglot ye ne kile ya hatiswa mwahal’a 1514 ni 1517. Hañihañi, kwa zuha liñungwa le lituna. Bafuluhi ba lika ka t’ata kuli sisepe si si ke sa tiba, kono eshe, ba palelwa. Sisepe sa tiba hamohocwalo ni liluwo la butokwa le ne si shimbile.

Kozituna yeo ne i tisize kuli batu ba kale ku bata hatiso ye nca ya Bibele ya Polyglot. Kwa nalulelule, Christophe Plantin muhatisi ya cuukile a itakaleza ku peta musebezituna wo. N’a tokwa mufumi ya n’a ka sula mali a ku itusisa mwa musebezi wo, kacwalo a kupa Philip II, mulena wa Spain, kuli a sule mali a ku petisa musebezi wo. Pili a si ka lumela kale, mulena a kupa kelezo kwa licaziba ba bañata ba mwa Spain, ku beya cwalo ni Benito Arias Montano ya n’a li caziba wa Bibele ya n’a tumile hahulu. Arias Montano a taluseza Mulena Philip a li: “Kwand’a ku zwisezapili sebelezo ya Mulimu ni ku tusa keleke ya sicaba, musebezi w’o u ka ku tahiseza tumbo mi u ka ikezeza libizo.”

Bibele ya Complutensian Polyglot ha ne i ka hatiswa sinca, neikaba  zwelopili ye tuna, kacwalo Philip a ikatulela ku tusa Plantin ka pilu ya hae kaufela mwa musebezi wo. N’a file Arias Montano musebezituna wa ku ñola hatiso ya Bibele ye ne i til’o bizwa hasamulaho kuli Royal Bible, kamba Antwerp Polyglot. *

Philip n’a tabela hahulu ku ziba zwelopili ya musebezi wa ku hatisa Bibele ya Polyglot kuli mane n’a ikupezi ku lumelezwanga likepe ni likepe la yona kuli a balange mwateñi ni yena. Kono Plantin n’a sa tabeli ku libelela kuli likepe ni likepe li n’o lumelwanga ku zwa Antwerp ku ya ku mulena wa Spain, ya n’a ka yo li bala ni ku lukisa teñi mafosisa. Kacwalo, Philip n’a amuhezi fela likepe la pili le ne li hatisizwe mwendi ni makepe a mañwi cwalo a litaba za makalelo. Montano yena n’a zwezipili ni musebezi wa ku bala inz’a tusiwa ki licaziba ba balalu ba kwa Louvain ni mwan’a Plantin wa musizana.

N’a Lata Linzwi la Mulimu

Arias Montano n’a ikutwa ku lukuluha mwahal’a licaziba ba mwa Antwerp. Musebelezo wa hae wa ku sa ñañelela fela mubonelo u li muñwi ne u mu bisize mulikan’a Plantin, mi ne ba zwezipili ku swalisana ni ku ba balikani mwa bupilo bwa bona kaufela. Montano n’a sa zibahali fela ka zibo ya hae kono ni ka lilato la hae le lituna la ku lata Linzwi la Mulimu. * Ha n’a sa li mucaha, n’a nyolezwi ku feza lituto za hae za kwa sikolo ilikuli a kone ku ineela ku bala Mañolo.

 Arias Montano n’a lumela kuli Bibele i swanela ku tolokiwa ka mo i inezi luli. N’a bata ku toloka lika ka mo ne li ñolezwi luli mwa puo ya kwa makalelo, ilikuli babali ba kone ku ipalela Linzwi luli la Mulimu. Montano n’a latelezi pulelo ya Erasmus, ya n’a susuezanga licaziba kuli “ba kutaze manzwi a za Kreste ka mo ne a ñolezwi kwa makalelo.” Taluso ya Mañolo a mwa lipuo za makalelo ne i patezwi batu ka lilimo-limo bakeñisa ku palelwa ku utwisisa litoloko za Silatini.

Mo Ne I Lukiselizwe Hatiso

Arias Montano n’a ngile miputo kaufela ya n’a ñololozi Alfonso de Zamora ili ye n’e itusisizwe ha ne ku hatiswa Complutensian Polyglot, mi a itusisa yona kwa ku lukisa Royal Bible. *

Pili ne ku ngilwe kuli Royal Bible ki hatiso ya bubeli ya Complutensian Polyglot, kono hasamulaho kwa t’o fumaneha kuli ne i si fela Bibele ye ñololozwi. Litaba za Siheberu ni za Sigerike za Septuagint ne li ngilwe mwa Bibele ya Complutensian; mi kwa ekezwa teñi litaba ze nca ku beya cwalo ni litaba ze ekelizwe kwa mafelelezo. Polyglot ye nca yeo ya to ba ya livolyumu ze 8. Ku hatisa ne ku ngile lilimo ze ketalizoho, ku zwa 1568 ku ya 1572—mi yeo ne li nako ye kuswani hahulu haiba lu i bapanya kwa musebezituna o ne u petilwe. Kwa nalulelule, kwa hatiswa likopi ze 1,213.

Hailif’o Complutensian Polyglot ya mwa 1517 n’e li “hatiso ye ne hatisizwe ka bukwala bo bu komokisa,” Bibele ye nca ya Antwerp Polyglot yona ne i fita ya Complutensian kwa litaba ze ne ñozwi mwateñi ni butokwa bwa zona. Ne li zwelopili ye ñwi hape mwa ku hatisa mi mane sihulu ne li hatiso ye nde ye ne ka itusiswa kwa ku toloka Bibele.

Twaniso ya Lila za Linzwi la Mulimu

Ha ku komokisi kuli lila za toloko ye nepahezi ya Bibele ne li kalile ku bonahala. Nihaike papa n’a lumezi kuli Antwerp Polyglot i  hatiswe mi Arias Montano n’a zibahala sina caziba yo mutuna, n’a tamelelizwe litaba mwa Kuta ya Keleke. Balwanisi ne ba ize hatiso ya hae ne i bonisa kuli mañolo a Silatini a n’a ñololozwi sinca a Santes Pagninus a nepahezi hahulu ku fita toloko ya mañolo a Siheberu ni Sigerike ya Vulgate, ye ne kile ya tolokiwa kale-kale k’o. Hape ba tama Montano taba ya kuli n’a sweli ku batisisanga mwa lipuo za makalelo ha n’a nz’a lukisa toloko ye nepahezi ya Bibele—mi ba li ku eza cwalo ki bukeluhi.

Kuta ya Keleke mane ya piha kuli “Mulena n’a si ka ipumanela tumbo kabakala ku lumela ku tusa kwa musebezi wo.” Ba nyaza  Montano kuli n’a si ka bonisa likute le li swanela kwa hatiso ye kutekeha ya Vulgate. Kono ku si na taba ni litamilikezo zeo, ba palelwa ku fumana bupaki bwa ku lenga Montano mulatu kamba bwa ku hanisa Bibele ya hae ya Polyglot. Kwa mafelelezo, Royal Bible ya amuhelwa, mi ya ba yona Bibele ye n’e itusiswa hahulu mwa likolo ze ñata ze pahami.

Hatiso Ye Ne Tusize kwa ku Toloka Bibele

Nihaike Bibele ya Antwerp Polyglot ne i si ka lukisezwa nyangela, kapili-pili ya kala ku itusiswa ki batoloki ba Bibele. Sina Complutensian Polyglot, hatiso ya Antwerp ni yona ne i tusize hahulu kwa ku bolosola litaba za Mañolo ze ne li teñi. Hape ne i tusize batoloki ku ekeza kwa zibo ya bona ya lipuo za kwa makalelo. Litoloko za Bibele za mwa lipuo ze bulelwa hahulu kwa Yurope ne li konahalile bakeñisa yona hatiso yeo. Ka mutala, The Cambridge History of the Bible i bonisa kuli batoloki ba Bibele ye tumile ya King James Version, kamba Authorized Version, ya mwa 1611 ne ba itusisize hahulu Antwerp Polyglot ha ne ba toloka litaba za mwa lipuo za kwa makalelo. Royal Bible hape ne i tusize hahulu ha ne ku lukiswa Libibele ze peli za butokwa za Polyglot ze ne hatisizwe mwa lilimo za ma-1600.—Mu bone kalulo ye li “Libibele za Polyglot.”

Ye ñwi ya lituso za Antwerp Polyglot ki ya kuli ne i konisize licaziba ba kwa Yurope ku ba ni toloko ya si-Syriac ya Mañolo a Sigerike. Litaba zeo za si-Syriac ne li itusiswa hamoho ni litaba ze tolokilwe mwa Silatini. Litaba za si-Syriac ne li tusize hahulu bakeñisa kuli n’e li ze ñwi za litaba za kale hahulu ze tolokilwe za Mañolo a Sigerike a Sikreste. Hatiso ya si-Syriac ki ya mwa lilimo za ma-300 C.E. mi ne i tomile fa miputo ya mwa lilimo za miteñi ya baapositola. Hatiso ya The International Standard Bible Encyclopedia i bulela kuli “ki nto ye izibelwa hande kuli hatiso ya si-Syriac ye bizwa Peshitta ne i tusize hahulu ha ne ku nyakisiswa litaba za mañolo. Ki ye ñwi ya lihatiso za butokwa za kale hahulu ze bonisa mipilelo ya baikale.”

Ibe lona liñungwa la liwate kamba twaniso ya Kuta ya Keleke ya Spain ne li si ka palelwisa ku zwiswa kwa hatiso ye nca ye bolosozwi ya Royal Bible ye ne yolile Complutensian Polyglot ka 1572. Taba ye ya Bibele ya Polyglot ya kwa Antwerp ki mutala o muñwi o bonisa buikatazo bwa batu ba ba sepahala bwa ku yemela Linzwi la Mulimu.

Ibe kuli ne ba ziba kamba ne ba sa zibi, buikatazotuna b’o bwa banna ba ba sepahala bao ne bu talelelize buniti bwa manzwi a bupolofita bwa Isaya. Lilimo ze bat’o ba 3,000 kwamulaho k’o, n’a ñozi kuli: “Bucwañi bwa oma, palisa ya letuka; kono Linzwi la Mulimu wa luna li ka tiya ku ya ku ile.”—Isaya 40:8.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 13]

“Kono Linzwi la Mulimu wa luna li ka tiya ku ya ku ile”

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 12]

LIBIBELE ZA POLYGLOT

Federico Pérez Castro, caziba wa kwa Spain, u li: “Bibele ya Polyglot ki Bibele ye na ni litaba ze ñozwi mwa lipuo ze ñata. Kono ku zwa kwa makalelo libizo leo ne li talusa Libibele ze na ni Mañolo mwa lipuo za kwa makalelo. Mi haiba ki cwalo, u zibe Libibele za polyglot ze li teñi ki ze sikai fela.”

1. The Complutensian Polyglot (1514-17), ya Kardinalu Cisneros, ne i hatisizwe mwa Alcalá de Henares, mwa Spain. Livolyumu za yona ze silezi ne li na ni litaba za Bibele mwa lipuo z’e ne: Siheberu, Sigerike, Siarami, ni Silatini. Mwa lilimo za ma-1500, batoloki ne ba itusisize Bibele yeo ha ne ba toloka Mañolo a Siheberu a’ kopani ni a Siarami.

2. The Antwerp Polyglot (1568-72), ye ne bolosozwi ki Benito Arias Montano, ne i kopanyize litaba za Complutensian kwa hatiso ya Syriac Peshitta ya Mañolo a Sigerike a Sikreste ni Targum ya Siarami ya Jonathan. Litaba za Siheberu ze na ni lisupo za litaku za bana ni lisupo ze bonisa mubulelelo wa manzwi, ne li ñololozwi sinca ka ku ya ka litaba za Siheberu za Jacob ben Hayyim. Kacwalo ne i bile yona hatiso ya Mañolo a Siheberu ye ne itusisizwe hahulu ki batoloki ba Bibele.

3. The Paris Polyglot (1629-45) ne i hatisizwe ka tuso ya caziba wa mulao Guy Michel le Jay wa Mufura. Ne i tomile fa Antwerp Polyglot, nihaike hape ne i na ni litaba ze ne ñozwi mwa lipuo za Masamaria ni Maarabe.

4. The London Polyglot (1655-57), ye ne bolosozwi ki Brian Walton, ni yona ne i tomile fa Antwerp Polyglot. Hatiso ya Polyglot yeo ne i na ni litoloko za kale za Bibele za mwa lipuo za Sietopia ni Siperesia, nihaike litaba zeo ne li si ka bolosola hahulu litaba za mwa Bibele.

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Lisila le li ñozwi ni Libibele za Antwerp Polyglot (ze peli ze kwatasi): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (fahalimu): Ka tumelezo ya ba Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: I ngilwe mwa buka ya The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Philip II, mulena wa Spain

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Arias Montano

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Mishini ya pili ya ku hatisa ka yona mwa Antwerp, Belgium

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Mishini ya ku hatisa ka yona: Ka tumelezo ya ba Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Kwa nzohoto: Christophe Plantin ni likepe fo ku ñozwi libizo la Bibele ya Antwerp Polyglot

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Likepe fo ku ñozwi toho ya taba ni Plantin: Ka tumelezo ya ba Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Fahalimu: Exoda kauhanyo 15 mwa likolamu z’e ne

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 9]

Likepe fo ku ñozwi libizo la Bibele ya Antwerp ni Plantin: Ka tumelezo ya ba Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid