Kwa Liwate la Galilea

TABA ye ñozwi kwa Mareka 4:35-41 i biha kuli Jesu ni balutiwa ba hae ne ba keni mwa sisepe kuli ba sile Liwate la Galilea. Lu bala kuli: “Cwale kwa zuha liñungwa le lituna, mi mandinda a kena mwa sisepe, mane ne si tala mezi; mi yena [Jesu] n’a inzi mwa litusi la kwapili, a lobezi buloko fa musamo.”

Mwa Bibele mutumbi, mwa taba m’o kona mo ku fumaneha fela Linzwi la Sigerike le li tolokilwe kuli “musamo.” Kacwalo licaziba ha li zibi taluso luli ya linzwi leo ka mo li itusiselizwe mwa taba m’o. Libibele ze ñata li itusisize linzwi la “musamo.” Kono cwale, ne li musamo o cwañi? Ka ku ya ka puo ya Sigerike, Mareka n’a bonisize kuli musamo wo ne li siitusiso se ne si banga mwa sisepe. Sisepe se ne si pumbuzwi bukaufi ni Liwate la Galilea ka 1986 si file monyehelo ya taluso ya linzwi la Sigerike leo ka ku ya ka mwa n’a itusiselize lona Mareka.

Lipatisiso li bonisa kuli sisepe seo se ne si eza limita ze 8 mwa butelele ne si zamaiswa ka liseili ni lilabo. Ne li sa ku yambela mi ne si na ni kalulo kwa litusi la kwapili mo ne ku beiwanga kanyandi ka lituwa. Ku akalezwa kuli sisepe seo ne si itusisizwe mwahal’a 100 B.C.E. ni 70 C.E. mi mwendi si bat’o swana ni sisepe sa n’a itusisize Jesu ni balutiwa ba hae. ShelleyWachsmann, ya n’a abanile mwa musebezi wa ku pumbula sisepe seo n’a ñozi buka ye bizwa The Sea of Galilee Boat—An Extraordinary 2000 Year Old Discovery. U akaleza kuli “musamo” fa n’a lobezi Jesu ne li saka ya mubu ye n’e itusiswanga kwa ku ekeza kwa buima bwa sisepe kuli si si ke sa tenga-tenga. Ndui ya cuukile hahulu mwa ku yambisa tunyandi twa matuwa wa kwa Jaffa n’a bulezi kuli: “Ha ne ni sa li mwanana, lisepe ze ne ni yambisanga mwa Mediteranea ne li shimbanga saka i liñwi ya mubu kamba masaka a mabeli. . . . Masaka ao n’a beiwanga mwa sisepe kuli si si ke sa tenga-tenga. Kono ha ne lu sa itusisi ona, ne lu a beyanga kwa litusi la kwapili. Mi haiba ne ku na ni ya n’a katezi, n’a kona ku hohobela mwa kalulo ya litusi la kwapili, ni ku itusisa saka ya mubu sina musamo, ni ku lobala.”

Licaziba ze ñata li lumela kuli manzwi a Mareka a talusa kuli Jesu n’a samile fa saka ya mubu ye ne li kwa litusi la kwapili, ili kalulo ya butokwa hahulu ya sisepe muta ku ba ni liñungwa. Ku sina taba ni mo ne u inezi musamo w’o, sisupo sa butokwa ki sa ze ne ezahezi hasamulaho. Ka tuso ni m’ata a Mulimu, Jesu a kuzisa liwate le ne li bifile. Mane nihaike balutiwa ba hae ne ba buzize kuli: “Yo ki mañi, kuli mane moya ni liwate li mu utwe?”