Ku Na ni Mipuzo ye Tiswa ki Busepahali

MWA linaha ze ñwi, banana ba ezanga lishea ka ku lamateka limboke fa sweta ya mulikan’a bona. Limboke li lamatela hahulu fa sweta, mi z’a ka eza mulikan’a bona kaufela, ibe ku zamaya, ku mata, kamba ku tulaka-tulaka, limboke li ka lamatela ona cwalo. Ku li zwisa fa sweta haisi ku li tomola iliñwi ka iliñwi. Banana b’a nga kuli ku eza cwalo ki ku bapala.

Kiniti kuli haki batu kaufela ba ba tabela ku lamatelwa ki limboke fa libyana za bona, kono batu kaufela ba komoka m’ata a zona a ku lamatela. Kucwalo ni ku mutu ya sepahala. Mutu ya sepahala u kumalela ku mutu ka nako kaufela. Ka busepahali u kumalela ku peta buikalabelo ni litamo za hae miinelo niha i li ye t’ata. Linzwi la “busepahali” li lu hupulisa tulemeno to tu cwale ka niti ni buipeyo. Kono batu niha ba sepahala ku mina, kana ni mina mwa tundamena ku ba ya sepahala ku bona? Haiba ki cwalo, mu swanela ku sepahala ku bomañi?

Busepahali mwa Linyalo—Bu Tokwahala Hahulu

Linyalo ki kalulo ye ñwi mo ku tokwahala busepahali, kono ka bumai, hañata ha bu boniswi. Munna ni musali ba ba kumalelana ka busepahali—fo kikuli, ba ba swalisana ni ku satalala ku pilisana hande—b’a ngile muhato wa butokwa wa ku ba ni tabo ni silelezo. Libaka? Kakuli batu ne ba bupilwe ni butokwi bwa ku sepahala ku ba bañwi ni ku boniswa busepahali. Adama ni Eva ha ne ba nyalani mwa simu ya Edeni, Mulimu n’a bulezi kuli: “Munna u ka tokolomoha ndat’ahe ni m’ahe mi u ka kumalela musal’a hae.” Ne ku ka ba cwalo ni ku musali; n’a na ni ku kumalela munn’a hae. Banna ni basali ne ba na ni ku sepahala ni ku swalisana hamoho.—Genese 2:24; Mateu 19:3-9.

Kiniti kuli manzwi ao n’a bulezwi lilimo-limo kwamulaho k’o. Kana seo si talusa kuli busepahali ha bu tokwahali mwa linyalo kacenu? Ba bañata ne ba ka alaba kuli bwa tokwahala. Lipatisiso ze ne ezizwe mwa Germany ne li bonisize kuli 80 pesenti ya batu ne ba lumela kuli busepahali bwa tokwahala mwa linyalo. Ne ku ezizwe patisiso ya bubeli ka mulelo wa ku batisisa tulemeno to tu tabelwa hahulu ki banna ni basali. Sikwata sa banna ne si kupilwe ku bulela tulemeno to tu ketalizoho to ne ba tabela kwa basali, mi sikwata sa basali ni sona ne si kupilwe ku talusa tulemeno to tu ketalizoho to ne ba tabela kwa banna. Kalemeno ka ne ka tabezwi hahulu ki banna ni basali ne li ka busepahali.

Kaniti, busepahali ki kalemeno ka butokwa ka ka kondisa linyalo. Kono sina mo lu bonezi mwa taba ye felile, hañata busepahali bwa koñomekwa kono ha bu boniswi. Sina ka mutala, ku ekezeha kwa litelekano mwa linaha ze ñata ku bonisa ku sa sepahala ko ku atile hahulu. Bosinyalana ba kona ku  tibela cwañi mukwa w’o ilikuli ba sepahale ku yo muñwi ni yo muñwi?

Busepahali Bu Tiisa Linyalo

Busepahali bu boniswa haiba bosinyalana ba bata linzila za mwa ku boniseza tamo ya bona ye tiile yo muñwi ku yo muñwi. Sina ka mutala, hañata ki ko kunde ku no amanga kwa lika kuli “ki za luna” ku fita ku no bulelanga kuli “ki za ka,” ki ko kunde ku no bulelanga kuli “balikani ba luna,” “bana ba luna,” “ndu ya luna,” “ze lu ipumani ku zona,” ni cwalo-cwalo. Ha ku leliwa lika niha ku ezwa liketo, ibe kuli ki maino, musebezi, ku uta bana, ku itabisa, lipumulo, kamba za bulapeli, munna ni musali ba swanela ku beya maikuto ni liakalezo za yo muñwi ni yo muñwi mwa munahano.—Liproverbia 11:14; 15:22.

Busepahali bu boniswa haiba bosinyalana ba bata kuli yo muñwi ni yo muñwi a ikutwe kuli ki wa butokwa ni kuli wa latiwa. Mutu ya mwa linyalo h’a koni ku ikutwa hande haiba sinyalana ni yena u hanelela ku eza hahulu siango ni mutu ya si ka nyalana ni yena. Bibele i eleza banna kuli ba kumalele ‘musal’a bona wa mwa bunca bwa bona.’ Munna ya nyezi h’a swaneli ku tuhelela pilu ya hae ku lakaza musali yo muñwi ili ya si musal’a hae. H’a swaneli ku eza tobali ni musali u sili. Bibele i lemusa kuli: “Ya fosa ni musal’a mutu u felezwi ki ngana; ya ka eza cwalo wa ipulaya ili yena.” Sona sikuka sa busepahali seo si ama ni ku musali.—Liproverbia 5:18; 6:32.

Kana ku sepahala mwa linyalo kwa kona ku tusa? Kwa tusa. Ku bisa linyalo ku ba le li tiile ni le li zwelapili, mi munna ni musali ba fumana tuso ka butu. Ka mutala, munna h’a iyakatwa hahulu musal’a hae, musali u ikutwa ku silelezwa, ili nto ye ka mu konisa ku bonisa tulemeno twa hae to tu nde. Kucwalo ni ku munna. Buikatazo bwa hae bwa ku zwelapili ku ba ya sepahala ku musal’a hae bu mu tusa ku zwelapili ku kumalela likuka ze lukile mwa lika kaufela z’a eza mwa bupilo.

Haiba munna ni musali ba ipumana mwa muinelo o t’ata, busepahali bu ka ba tusa ku sa ikalelwa. Kono mwa linyalo mo ku si na busepahali, muta ku zuha butata, muhato o ngiwanga hañata ki ku kauhana kamba ku lelekana. Muhato o cwalo ha u tatululangi matata, kono u ekezanga fela kwa matata. Mwa ma-1980, caziba ya n’a zibahala hahulu ka za litino n’a ikauhanyize ku musal’a hae ni lubasi lwa hae. Kana n’a bile ni tabo mwa bukwasha? Lilimo ze 20 hamulaho n’a itumelezi kuli ku ikauhanya ne ku mu tahiselize “buinosi ni ku katazeha, mi n’a banga ni sikobyoti bakeñisa ku tonda bana ba hae.”

Busepahali Mwahal’a Bashemi ni Bana

Bashemi ha ba sepahala yo muñwi ku yo muñwi, bana ni bona ba kona ku likanyisa kalemeno kao. Kwapili, bana ba ba huliselizwe mwa lubasi lo lu sepahala, ni lo lu lilato ha ba na ku fumana butata ku eza hande bosinyalana ni bona mane ni bashemi ba bona ba ba supezi.—1 Timotea 5:4, 8.

 Kono haki bashemi fela ba ba kalanga ku ba lihole. Fokuñwi mwana u kana a tokwa ku babalelwa hahulu. Kona mo ne ku bezi ku bo Herbert ni bo musal’a bona bo Gertrud ili ba ba bile Lipaki za Jehova ka lilimo ze fitelela 40. Dietmar mwan’a bona wa mushimani n’a kulile butuku bwa misifa mwahal’a bupilo bwa hae kaufela. Mwahal’a lilimo ze 7 pili a si ka timela kale mwa November 2002, Dietmar n’a tokwa ku babalelwa ni ku isezwa hahulu pilu nako kaufela. Bashemi ba hae ne ba mu babalezi mo ne ku tokwahalela kaufela. Mane ne ba beile lipangaliko za ku alafisa mwa ndu ya bona mi ne ba itutile ku alafa. Ki mutala kwa bunde wa ku bonisa busepahali mwa lubasi!

Busepahali Bwa Tokwahala kwa Balikani

Musali wa libizo la Birgit n’a bulezi kuli: “Mutu wa kona ku ba ni tabo niha si na sinyalana ni yena, kono ku t’ata ku ba ni tabo mutu ha si na mulikani.” Mwendi ni mina mwa lumela cwalo. Ibe kuli mu mwa linyalo kamba mu makwasha, busepahali bwa mulikani yo munde bu kona ku mi nyakalalisa ni ku kondolokisa bupilo bwa mina. Kono haiba mu nyezi, mulikan’a mina yo mutuna u swanela ku ba sinyalana ni mina.

Mulikani hasi ndambo fela. Lwa kona ku ba ni lindamo ze ñata ili bomuyahwa ni luna, be lu kena ni bona sikolo kamba be lu beleka ni bona, ni batu be lu kopananga ni bona ka siwela. Bulikani bwa niti bu tokwa ku itombola nako, m’ata, ni maikuto. Ku ba mulikan’a mutu ki tohonolo ye tuna. Bulikani bu fumanisa lituso ze ñata, kono hape bu tahisa buikalabelo bo butuna.

Ku ambolisananga ni balikani ba luna ki kwa butokwa. Lu kana lwa eza cwalo kabakala butokwi bo buñwi. Birgit u talusa kuli: “Haiba yo muñwi wa ku luna u na ni butata, na ni mulikan’a ka lwa lizezananga luwaile hañwi kamba habeli ka sunda. Kwa susueza luli ku utwa kuli mulikan’a hao u teñi ni kuli wa lata ku teeleza.” Bulikani ha bu swaneli ku fokola ka libaka fela la kuli mulikan’a mina u ina kwahule. Gerda u pila kwahule ni Helga ka likilomita ze likiti-kiti, kono ba bile balikani ba ba utwana ka lilimo ze fitelela 35. Gerda u bulela kuli: “Lwa ñolelananga, ku talusezana ze ezahala, ni ku talusa mihupulo ya luna ibe kuli ki ye nyakalalisa kamba kutokwa. Ku amuhela liñolo le li zwa ku Helga ku ni tabisanga hahulu. Lwa utwana mwa lika kaufela.”

Busepahali bwa tokwahala kwa balikani. Ku sa sepahala ku kona ku sinya bulikani bo ne bu tiile hahulu. Hañata balikani ba kona ku elezana nihaiba fa litaba za ka butu. Balikani ba talusanga mo ba ikutwela ba sa sabi ku nyinyafazwa kamba ku ikalelwa kuli litaba za bona za ka butu li ka shongololwa. Bibele i bulela kuli: “Mulikan’a mutu wa mu lata ka nako ni nako, u pepezwi kuli a be mwanahabo mwa liziyezi za hae.”—Liproverbia 17:17.

Bakeñisa kuli balikani ba luna ba cinca mo lu nahanela, mo lu ikutwela ni mo lu ezeza lika, ki kwa butokwa ku eza silikani ni batu ba ba na ni mikwa ye swana ni ya luna. Sina ka mutala, mu bone teñi kuli mu eza silikani ni batu ba litumelo ni mizamao ye swana ni ya mina, ni ba ba kona ku keta lika ze nde ku ze maswe sina mina. Balikani ba ba cwalo ba ka mi tusa kuli mu kondise likonkwani za mina. Kakuli mane mu kona ku itama cwañi bulikani ni mutu ya eza lika ze mu sa ezi? Bibele i bonisa butokwa bwa ku no ketanga balikani ba bande ha i bulela kuli: “Ya kopana ni ba ba butali, ni yena u ka talifa; kono ya twaelana ni matanya u ka utwa butuku.”—Liproverbia 13:20.

Busepahali Bwa Konwa Ku Likanyiswa

Mwanana h’a ituta ku lamateka limboke fa libyana za yo muñwi, u ka tabela ku ezanga papali yeo. Kucwalo ni ku mutu ya sepahala. Kabakalañi?  Kakuli ha lu itwaeza ku bonisa busepahali, ku ka ba bunolo ku bu bonisanga. Haiba mutu ku zwelela kwa bwanana a ituta ku sepahala mwa lubasi, ku ka mu bela bunolo kwapili ku hulisa silikani se si tomile fa busepahali. Kwapili, silikani se si tiile seo si kona ku libisa kwa busepahali mwa linyalo. Silikani seo hape si ka mu tusa ku ba ya sepahala mwa silikani sa butokwa ka ku fitisisa.

Jesu n’a bulezi kuli mulao wa butokwa ka ku fitisisa ki ku lata Jehova Mulimu ka pilu ya luna kaufela, ka moya wa luna kaufela, ka kutwisiso ya luna kaufela, ni ka m’ata a luna kaufela. (Mareka 12:30) Seo si talusa kuli lu swanela ku sepahala hahulu ku Mulimu. Ku sepahala ku Jehova Mulimu ku tisa mipuzo ye minde. Ni kamuta h’a na ku lu swabisa, kakuli Bibele i bulela kuli: “Mulimu wa sepahala.” (1 Makorinte 1:9) Kaniti, ku sepahala ku Mulimu ku tisa limbuyoti za kamita.—1 Joani 2:17.

 [Manzwi a fa likepe 3]

Busepahali bwa mulikani yo munde bu kona ku mi nyakalalisa

[Siswaniso se si fa likepe 5]

Mabasi a sepahala a babalelana