Bukreste Mwahal’a Majuda Ba Mwa Linako Za Baapositola

KA 49 C.E., ne ku ezizwe mukopano wa butokwa mwa Jerusalema. Bo Joani, Pitrosi, ni Jakobo munyan’a Jesu, ba ne ba “talimwa kuli ki misumo” mwa puteho ya Sikreste miteñi yeo, ne ba li teñi kwa mukopano wo. Ba babeli ba bañwi ba ne ba fumanehile ku ona mukopano wo ne li muapositola Paulusi ni mulikan’a hae Barnabasi. Kwa mukopano wo ne ku buhisanwi za ku alula kalulo ye tuna ya ku kutaleza teñi. Paulusi n’a talusize kuli: “Ba iswala ni luna, na ni Barnabasi, mazoho a silyo a bulikani, kuli lu ye kwa bahedeni, mi bona ba ye ku ba mupato.”—Magalata 2:1, 9 *

Tumelelano yeo lu kona ku i utwisisa cwañi? Kana f’o ne ku talusa kuli ba bañwi ne ba ka kutaza fela kwa Majuda ni baproselite mi ba bañwi bona ne ba ka kutaza fela ku Balicaba? Kamba kana tumelelano yeo ne i ama ku alula likalulo za ku kutaleza teñi? Kuli lu fite fa kalabo ye swanela, lu tokwa ku ziba litaba ze ñwi za kwamulaho ka za Majuda ba ne ba pila kwande a Isilaele.

Majuda mwa Miteñi ya Baapositola

Ki ba bakai Majuda ba ne ba pila kwande a Isilaele mwa miteñi ya baapositola? Bocaziba ba bañata ba bonahala ku lumelelana ni hatiso ya Atlas of the Jewish World ye li: “Ku t’ata ku ziba kuli n’e li ba bakai luli, kono ku kulubelwa kuli nakonyana pili 70 C.E. i si ka fita kale, ne ku na ni Majuda ba 2.5 milioni mwa Judea mi haili mwa Roma mona ne ku na ni ba ba fitelala 4 milioni. . . . Mwendi Majuda ne ba eza 10 pesenti ya bayahi kaufela ba naha, mi mwa libaka mo ne ba pila hahulu, ili mwa minzi ya lilalo za kwa upa, mwendi ne ba fita fa 25 pesenti kamba ku fitelela f’o.”

Ne ba fumaneha hahulu mwa Siria, Asia Minor, Babilona, ni Egepita, ili kwa Upa, mi ba bañwi ba sikai ne ba fumaneha mwa Yurope. Ba bañwi kwa Bakreste ba Majuda ba kwamulaho ne ba pila kwande a Isilaele mi bao ki ba ba cwale ka bo Barnabasi ba kwa Sipera, bo Prisila ni Akila ba kwa Ponto ili ba ne ba tutezi kwa Roma, bo Apolosi ba kwa Alexandria, ni bo Paulusi ba kwa Tarese.—Likezo 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Majuda ba ne ba pila kwande a Isilaele ne ba si ka libala habo bona. Libaka kikuli ka silimo ni silimo ne ba lifanga mutelo kwa tempele mwa Jerusalema, kuli ba abane mwa litukiso za kwa tempele. Ka ku ama ku ona mukwa wo, caziba John Barclay n’a talusize kuli: “Ku bonahala kuli Majuda ba ne ba pila kwande a Isilaele ne ba lifanga luli mitelo yeo, mi bafumi mwahal’a bona ne ba zwisanga linubu kuli li ekezwe kwa mali a mitelo yeo.”

Ku zwa f’o Majuda b’a likiti-kiti ka silimo ni silimo ne ba yanga kwa Jerusalema kwa mikiti. Taba ye kwa Likezo 2:9-11 ye bulela za Pentekonta ya 33 C.E. i bonisa cwalo. Majuda ba ne ba fumanehile kwa mukiti wo ne ba zwelela  kwa Parta, Media, Elami, Mesopotamia, Kapadosia, Ponto, Asia, Frigia, Pamfilia, Egepita, Libia, Roma, Kreta, ni Arabia.

Bazamaisi ba tempele mwa Jerusalema ne ba ñolelanga Majuda ba ne ba pila kwande a Isilaele. Kuti Gamaliele muluti wa mulao ya bulezwi kwa Likezo 5:34, n’a lumezi mañolo kwa Babilona ni kwa linaha ze ñwi za lifasi. Muapositola Paulusi ha n’a fitile mwa Roma inz’a li mutamiwa ka 59 C.E., “ba bahulu ba Majuda” ne ba mu taluselize kuli: “Ha lu si ka amuhela mañolo a’ zwa kwa Judea a’ bulela litaba za hao; ni banabahabo luna, ku tokwa ya til’o ku bulela, kamba ku tisa taba ya hao ye nyazahala.” Seo si bonisa kuli mañolo ni lipiho ze zwa kwa Jerusalema ne li lumelwanga kwa Roma.—Likezo 28:17, 21.

Bibele ye ne ba itusisa Majuda bao ne li Bibele ya Mañolo a Siheberu ye bizwa Septuagint ye ne tolokilwe mwa Sigerike. Hatiso ye ñwi i li: “Ku bonahala kuli Bibele ya [Septuagint] ne i baliwanga ni ku amuhelwa ki Majuda kaufela ba ne ba pila kwande a Isilaele mi ne i ngiwa kuli ki Bibele ya Majuda kamba ‘mañolo a kenile.’” Yona Bibele yeo ne i itusisizwe hahulu ki Bakreste ba kwa makalelo mwa lituto za bona.

Sitopa se si etelela sa Bakreste mwa Jerusalema ne si ziba hande yona miinelo yeo. Taba ye nde ne se i kutalizwe kale kwa Majuda ba mwa Siria ni ba kwa libaka ze cwale ka Damaseka ni Antioke. (Likezo 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Magalata 1:21) Kacwalo kwa mukopano wa mwa 49 C.E., ba ne ba li teñi kwateñi ne ba buhisani za musebezi o ne ba ka eza kwapili. Ha lu boneñi seo Bibele i bulela ka za yanduluko ya musebezi mwahal’a Majuda ni baproselite.

Misipili ya Paulusi Mo Ne I Amezi Majuda

Musebezi wa n’a filwe pili muapositola Paulusi ne li wa ‘ku isa libizo la Jesu Kreste kwa macaba, ni kwa malena, ni kwa bana ba Isilaele.’ * (Likezo 9:15) Hamulaho wa mukopano wani wa mwa Jerusalema, Paulusi n’a zwezipili ku kutazanga kwa Majuda kai ni kai kwa n’a ya. (Mu bone sikwenda fa likepe 14.) Seo si bonisa kuli tumelelano yani mwendi ne li tumelelano ya kuli ba bañwi ba libe kwa wiko, mi ba bañwi bona ba ye kwa upa. Paulusi ni Barnabasi ne ba yanduluzi musebezi wa bona wa bulumiwa ku yo fita kwa wiko, mi ba bañwi bona ne ba kutalelize mwa minzi ni lilalo za Majuda ba kwa Upa.

Paulusi ni mizwale ba hae ha ne ba kalile musipili wa bona wa bubeli wa bulumiwa mwa Antioke wa mwa Siria, ne ba susumelizwe ki moya kuli ba ye kwa wiko, ni ku pululeza Asia Minor ku yo fita kwa Troase. Ha ba zwa k’o, ba silela kwa Masedonia ha ne ba boni kuli ‘Mulimu u ba bizelize teñi ku y’o bulela Evangeli.’ Hamulaho, liputeho za Sikreste ne li tomilwe mwa minzi ye miñwi ya mwa Yurope, ye cwale ka Atene ni Korinte.—Likezo 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Ibat’o ba ka 56 C.E., ili kwa mafelelezo a musipili wa hae wa bulalu wa bulumiwa, Paulusi n’a lelile ku ya ko kuñwi hape ili kwa wiko ku yo kutaleza mwa kalulo ya n’a filwe kwa mukopano wani wa mwa Jerusalema. N’a ñozi kuli: ‘Ni itukiselize ku y’o bulela Evangeli ni ku mina ba ba mwa Roma,’ mi hape n’a ize ‘ni ka fita ku mina ha ni ya kwa Spain.’ (Maroma 1:15; 15:24, 28) Kono ku cwañi ka za Majuda ba bañata ba ne ba pila kwa Upa?

Majuda ba kwa Upa

Mwa miteñi yeo, Egepita ne i na ni Majuda ba bañata ka ku fitisisa, sihulu mwa muleneñi wa yona wa Alexandria. Mwa muleneñi m’o mo ne ku tezi za lipisinisi ni za lizo, ne ku tezi Majuda b’a likiti-kiti, mi masinagoge n’a fumaneha kai ni kai mwa muleneñi. Philo, Mujuda ya n’a simuluha kwa Alexandria, n’a  bulezi kuli mwa Egepita kaufela, ne ku na ni Majuda ba ba eza lule ka nako yeo. Ba bañwi ba bañata ne ba yahile bukaufi ni Alexandria mwa Libia, mwa munzi wa Sirene ni lifukambanda za ona.

Majuda ba bañwi ba ne ba bile Bakreste ne ba zwelela mwa minzi yeo. Lu balanga ka za “Apolosi, ya n’a pepezwi mwa Alexandria,” za “banna ba kwa Sipera ni ba kwa Sirene,” ni za “Lusiusi wa kwa Sirene,” ya n’a tusize puteho ya mwa Antioke wa Siria. (Likezo 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Kwand’a zeo fela ni za kuli mukutazi Filipi n’a kutalize ku nduna wa Muetopia, Bibele ha i buleli ze ñwi hape ka za musebezi wa Bakreste ba pili mwa Egepita ni libaka ze li mabapa ni yona.—Likezo 8:26-39.

Majuda hape ne li ba bañata mwa Babilona, Parta, Media, ni Elami. Caziba yo muñwi u bulela kuli mwa “minzi kaufela ya mwa libala la Tigris ni Eufrati, ku zwa Armenia ku yo fita kwa siko sa Peresia, mane ku yo fita cwalo ni kwa mutulo-wiko wa liwate la Caspian, ni kwa upa ku liba Media, ne ku fumaneha Majuda.” Hatiso ya Encyclopaedia Judaica i akaleza kuli ne ba fita fa 800,000 kamba ku fitelela f’o. Josephus caziba wa litaba za kwaikale za Majuda u lu taluseza kuli Majuda b’a likiti-kiti ba kwa Babilona ne ba yanga kwa Jerusalema kwa mikiti ya ka silimo.

Kana ba bañwi kwa Majuda ba ne ba zwelela kwa Babilona ne ba kolobelizwe fa Pentekonta ya 33 C.E.? Ha lu zibi, kono ku ba ne ba teelelize ku muapositola Pitrosi lizazi leo, ne ku na ni ba ne ba zwelela kwa Mesopotamia. (Likezo 2:9) Se lu ziba kikuli muapositola Pitrosi n’a kile a ba mwa Babilona ibat’o ba ka 62 ku isa 64 C.E. Mi teñi k’o, n’a ñozi liñolo la hae la pili mwendi mane ni la bubeli. (1 Pitrosi 5:13) Mi Babilona mo ne ku tezi Majuda ba bañata ne i ngiwa kuli ki kalulo ye ne filwe ku Pitrosi, Joani, ni Jakobo kwa mukopano wani o bulezwi mwa liñolo la Magalata.

Puteho ya Jerusalema Mo Ne I Tuselize Majuda Bao

Jakobo ya n’a fumanehile kwa mukopano wani, ne li muokameli mwa puteho ya mwa Jerusalema. (Likezo 12:12, 17; 15:13; Magalata  1:18, 19) N’a li teñi fa Pentekonta ya 33 C.E. muta Majuda ba ne ba zwelela kwa linaha li sili ne ba amuhezi taba ye nde ni ku kolobezwa.—Likezo 1:14; 2:1, 41.

Ka nako yeo ni hamulaho wa f’o, Majuda b’a likiti-kiti ne ba tahanga kwa mikiti ya ka silimo. Munzi ne u talanga, mi bapoti konji ko ne ba tibelelanga mwa minzi ye ne li bukaufi kamba mwa litende. Encyclopaedia Judaica i bulela kuli kwand’a ku kopananga ni balikani ba bona, ba ne ba tahanga ne ba kenanga mwa tempele ku lapela, ku fa matabelo, ni ku ituta Mulao.

Ku si na kakanyo, Jakobo ni ba bañwi ba mwa puteho ya mwa Jerusalema ne ba itusisanga kolo yeo ku kutaza kwa Majuda ba ne ba zwelela kwande a Isilaele. Mwendi baapositola ne ba ezanga cwalo ka maseme luli muta ‘manyando a matuna ne a tahezi keleke mwa Jerusalema’ hamulaho wa pulao ya Setefani. (Likezo 8:1) Pili ni hamulaho wa kezahalo yeo, ze ñozwi li bonisa kuli tukufalelo ya Bakreste bao ya ku kutaza ne i tahisize kekezeho ye tuna.—Likezo 5:42; 8:4; 9:31.

Lu Kona ku Itutañi?

Lu boni kuli Bakreste ba kwa makalelo ne ba ikatalize hahulu ku kutaza kwa Majuda kai ni kai ko ne ba pila. Hape Paulusi ni mizwale ba bañwi ne ba ile ku Balicaba kwa Yurope. Ne ba mamezi taelo ya Jesu ya n’a file balateleli ba hae ha n’a fundukile ya kuli ba tahise balutiwa ba “macaba kaufela.”—Mateu 28:19, 20.

Mutala wa bona u lu luta butokwa bwa ku kutaza ka nzila ye lukisizwe hande ilikuli lu kone ku tusiwa ki moya wa Jehova. Hape lu bona bunde bwa ku kutaza ku ba ba kuteka Linzwi la Mulimu, sihulu mwa libaka mo ku na ni Lipaki za Jehova ba sikai fela. Kana ku na ni likalulo za puteho ya mina mo ku na ni batu ba ba tabela hahulu ku fita ze ñwi? Neikaba hande ha ne mu ka kutazanga hahulu mwa likalulo zeo. Haiba mwa silalanda sa mina ku ezwanga mikiti ye miñwi, kana mwa kona ku eza litukiso za ku kutazanga ka ku tandalelwa ni ku kutaza mwa makululu?

Lu banga ni liseli luli muta lu bala mwa Bibele ka za Bakreste ba kwa makalelo ni ku ziba linaha ni litaba za kwaikale. Hatiso ye kona ku lu tusa ku ekeza kwa kutwisiso ya luna ki broshuwa ye li “Bona Naha ye Nde,” ye na ni limapa ni maswaniso a mañata.

[Litaluso za kwatasi]

[Chati fa likepe 14]

MUAPOSITOLA PAULUSI N’A IYAKATITWE MAJUDA BA KWANDE A ISILAELE

KU SI KA EZWA KALE MUKOPANO MWA JERUSALEMA KA 49 C.E.

Likezo 9:19, 20 Damaseka — “a bulela Jesu mwa masinagoge”

Likezo 9:29 Jerusalema — “a fetulana ni Majuda ba Magerike”

Likezo 13:5 Salamisi, Sipera — “ba bulela Linzwi la Mulimu

mwa masinagoge a Majuda”

Likezo 13:14 Antioke wa mwa Pisidia — “ba kena mwa sinagoge”

Likezo 14:1 Ikone — “ba kena . . . mwa sinagoge ya Majuda”

HAMULAHO WA MUKOPANO WA MWA JERUSALEMA KA 49 C.E.

Likezo 16:14 Filipi — “Lidia, . . . ya saba Mulimu”

Likezo 17:1 Tesalonika — “sinagoge ya Majuda”

Likezo 17:10 Berea — “sinagoge ya Majuda”

Likezo 17:17 Atene — “n’a bulela mwa sinagoge ni Majuda”

Likezo 18:4 Korinte — “n’a bulela litaba mwa masinagoge”

Likezo 18:19 Efese — “a yo kena mwa sinagoge, mi a bulela

ni Majuda”

Likezo 19:8 Efese — “a kena mwa sinagoge, mi a bulela a

sa sabi ka likweli ze talu”

Likezo 28:17 Roma — “a biza ba bahulu ba Majuda”

[Mapa ye fa likepe 15]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Ba ne ba utwile taba ye nde fa Pentekonta ya 33 C.E. ne ba zwelela kwa linaha ze ñata

ILIRIKO

ITALY

Roma

MASEDONIA

GREECE

Atene

KRETA

Sirene

LIBIA

BITINIA

GALATIA

ASIA

FRIGIA

PAMFILIA

SIPERA

EGEPITA

ETOPIA

PONTO

KAPADOSIA

SILISIA

MESOPOTAMIA

SIRIA

SAMARIA

Jerusalema

JUDEA

MEDIA

Babilona

ELAMI

ARABIA

PARTA

[Masa]

Liwate la Mediteranea

Liwate Le Linsu

Liwate Le Li Fubelu

Siko sa Peresia