Linzwi la Jehova L’a Yanduluka mwa “Naha Ya Mbande”

“NAHA Ya Mbande.” Ki mona mo i bizezwa naha ya Albania mwa puo ya si-Albania. Naha ye i fa munanga wa Liwate la Adriatic mwa Sikuli sa Balkan se si mwahal’a naha Greece ni naha ye n’e bizwanga Yugoslavia sa pili. Nihaike ku na ni mihupulo ye shutana-shutana ya ko ba simuluha ma-Albania, buñata bwa licaziba za litaba za kale ba lumela kuli ma-Albania ni puo ya bona ba simuluha kwa ma-Illyria ba kwaikale. Mi ka ku ya ka buka ya The Encyclopædia Britannica, ma-illyria bao ne se ba li teñi ka silimo sa 2000 B.C.E.

Ku buheha kwa Albania ku kopanyeleza sibaka sa malundu a shengile se si kwa mutulo ni makamba a matuna a lishabati la liwate la Adriatic kwa mboela. Kono nto ye nde ni ku fita ki batu ba kwateñi. Batu ba teñi ba na ni silikani ni kamuhelo ye nde, ki ba likeyakeya ni buipuleleli, mi ki batu ba ba ituta kapili mi ba ezanga liponiso za mazoho ha ba bulela maikuto a bona.

Mwa Na Potezi Mulumiwa ya Tumile

Ku si na ku kakanya, bunde bwa lipilu za batu ba teñi ni ku buheha kwa naha ne li hapile muzamai  yo muñwi ya zwile mubano wa kwaikale. Ibata iba ka 56 C.E., muapositola Paulusi ya n’a zamaile hahulu n’a ñozi kuli: “Na feza ku isa Evangeli ya Kreste, . . ku y’o fita mane mwa Iliriko.” (Maroma 15:19) Kacenu le kalulo ya mboela wa sibaka se ne si bizwanga Iliriko i ngelela sibaka sa fahal’a Albania ku yo fita ni kwa mutulo wa yona. Paulusi ha n’a ñola n’a li mwa Korinte, mona mwa Greece ye kwa mboela wa Iliriko. Manzwi a kuli n’a kutalize “ku y’o fita mane mwa Iliriko” a bonisa kuli n’a iz’o kena luli mwa Iliriko ka sibili. Ibe he n’a kutalize mwa kalulo ya mboela wa naha ya Albania wa kacenu. Kona kuli Paulusi ki yena mutu wa pili ya zibahala ya n’a kutalize Mubuso mwa Albania.

Kwa fita lilimo ze mianda-nda. Mibuso ya tomwa mi ya fita fa ku wa. Linaha na linaha li busize mwa sibaka se si nyinyani seo se si kwa museto wa Yurope ku fitela Albania i fumana tukuluho ka 1912. Ibat’o ba lilimo ze lishumi ku zwa f’o, taba ya Mubuso wa Jehova ya kala ku kutazwa hape mwa Albania.

Ku Kutaza ku Kalisa Sinca

Mwa ma-1920, ma-Albania ba sikai ba ne ba pila kwa America ili ba ne ba swalisana ni Lipaki za Jehova, ba ne ba bizwa kuli Baituti ba Bibele ba mwa Macaba miteñi yeo, ba kutela kwa Albania ku yo taluseza ba bañwi ze ne ba itutile. Ba bañwi ba ku bona n’e li bo Nasho Idrizi. Batu ba bañwi ne ba tabezi taba ye nde. Mi ka 1924 ofisi ya Romania ya kupiwa ku talima za musebezi wa ku kutaza mwa Albania ili ku tusa palo ye n’e ekezeha ya ba ba tabela.

Ba bañwi ba ne ba itutile za Jehova mwa Albania miteñi yeo n’e li bo Thanas Duli (Athan Doulis). Ne ba kandekile kuli: “Ka 1925 mwa Albania ne ku na ni liputeho ze talu ze ne tomilwe, mi ne ku na ni Baituti ba Bibele ni batu ba sili ba ba tabela mwa libaka za kwahule ze shutana-shutana mwa naha kaufela. Lilato le ne li li mwahal’a bona ne li fitela kwahule . . . batu ba bañwi ba ne ba pila ni bona!” *

Ku zamaya ne ku li t’ata kabakala kutokwa mikwakwa ye minde. Kono bahasanyi ba ne ba tukufalezwi ne ba zamayanga nihakulicwalo. Sina ka mutala, bo Areti Pina ne ba kolobelizwe ka 1928 ha ne ba na ni lilimo ze 18 mwa tauni ya Vlorë kwa likamba la kwa mboela. Ne ba kambamanga ni ku shetumuka fa matulungundu a malundu inge ba kutaza ni Bibele ya bona mwa lizoho. Ne ba kopana mwa puteho ye tiile ya mwa Vlorë kwa makalelo a ma-1930.

 Silimo sa 1930 ha si kwana musebezi wa ku kutaza mwa Albania ne se u etelelwa ki ofisi ya mutai wa Athens, mwa Greece. Ka 1932 ne ku tile muokameli wa maeto wa kwa Greece ya n’a til’o susueza ni ku tiisa mizwale mwa Albania. Buñata bwa ba ne ba ituta niti ya Bibele miteñi yeo n’e li ba sepo ya lihalimu. Kai ni kai batu ne ba ba fa likute le lituna bakeñisa libubo la bona la ku ba batu ba muzamao o munde o kutekeha. Musebezi wa mizwale bao ba ba sepahala ne u beile siselo luli. Mwa Albania ne ku abezwi libuka za litaba za Bibele ze bat’o kuma fa 6,500 ka 1935 mi ni ka 1936 n’e li palo ye swana.

Zazi le liñwi fahal’a tauni ya Vlorë, bo Nasho Idrizi ba bapala ye ñwi ya lingambolo za J. F. Rutherford fa mushini wa matapa. Batu ba kwala lipisinisi ni ku t’o teeleza ku Muzwale Idrizi ha nz’a toloka mwa si-Albania. Tukufalelo ya baluti ba Bibele bani ba kwa makalelo, ba ne ba sa katali, ne i fuyauzwi. Mwaha wa 1940 ha u t’o eshanga ne se ku na ni Lipaki ba 50 mwa Albania.

Naha ya Bosilatula Mulimu

Ka 1939 ba sipani sa Fascist mwa Italy ba t’o koma naha. Liswanelo ze ne ba filwe Lipaki za Jehova ka mulao za kaulezwa, mi musebezi wa bona wa ku kutaza wa kwaliwa. Kapili-pili likuta za masole ba German za t’o ambeka naha. Ndwa ya lifasi ya bubeli ha i felile, kwa taha mubusi ya m’ata wa sisole ya bizwa Enver Hoxha. Sipani sa hae sa Komyunizimu ne si winile mwa liketisa za 1946, mi kiha s’a ba mueteleli. Mi lilimo ze n’e tatami ku zwa f’o ne li bizwa linako za tukuluho, kono batu ba Jehova ne ba sa i boni yona tukuluho yeo.

Hanyinyani-hanyinyani muuso wa kalisa ku fa bulapeli tukuluho. Ku likana ni tumelo ya bona ya ku ikambusa ku za lifasi, Lipaki za Jehova mwa Albania ne ba hanile ku ituta ndwa ni ku kena mwa lipolitiki. (Isaya 2:2-4; Joani 15:17-19) Buñata ne ba lengilwe mwa litolongo mi ne ba sa fiwi lico kamba lika ze n’e tokwahala mwa bupilo. Hañata ne ba tapisezwa ni ku apehelwa ki likaizeli za bona za kwa moya ze ne si ka tamiwa.

Bundume ka Nako ya Twaniso

Kwa makalelo a ma-1940 musizana ya bizwa Frosina Xheka wa mwa munzi o muñwi o n’o li bukaufi ni Përmet, n’a utwile ze ne ba sweli ku ituta bahulwani ba hae ku Paki ya n’a lukanga makatulo ya bizwa Nasho Dori. * Muuso ne u lwanisa ka t’ata Lipaki za Jehova kono bashemi ba Frosina ba filikana ku bona kuli tumelo ya mwan’a bona yona mane kihona i tiya ka t’ata. “Fokuñwi ne ba patanga makatulo a ka ni ku ni nata haiba ne ni ile kwa mikopano. Ne ba likile kuli ni nyalwe ki mutu ya si mulumeli. Ha ni hana se ba ni leleka fa lapa. Zazi leo litwa ne li nelile ka buñata. Bo Nasho Dori ba ni kupela tuso ku Muzwale Gole Flloko wa kwa Gjirokastër. Ne ba utwani kuli ni yo pila ni lubasi lwa muzwale y’o. Bahulwani ba ka bona ne ba pika lilimo ze peli kabakala ku ikambusa kwa bona ku za lifasi. Ha ba lukululwa ne ni tutezi kwa Vlorë ku yo pila ni bona.

 “Mapokola ba lika ku ni hapeleza ku ikenya mwa lipolitiki. Kono na hana. Se ba ni tama, ni ku ni isa mwa muzuzu cwana, mi ba zela kwa matuko. Yo muñwi wa ku bona a ni bemba a li: ‘Kuli wa ziba ze lu kona ku ku eza wena?’ Ibe na na li: ‘Ze mu kona fela ku eza ki z’a mi lumelelize Jehova ku eza.’ A ni fetula a li: ‘Ni wena wa pulumuka! Ha ku zwe!’”

Mizwale ba Albania miteñi yeo ne ba zibahala ka moya wa busepahali bo bu cwalo. Ha lu t’o fitanga mwa 1957, palo ya bahasanyi ba Mubuso ne se i pahami ku fita fa 75. Kwa makalelo a ma-1960 ofisi ye tuna ka ku fitisisa ya Lipaki za Jehova ya luma bo John Marks, ma-Albania ba ne ba pila mwa America, kuli ba ye kwa Tiranë ku yo onga-onga za musebezi wa bukutazi. * Kono kapili-pili bo Luçi Xheka, Mihal Sveci, Leonidha Pope, ni mizwale ba bañwi ba ne ba na ni buikalabelo ba iswa kwa minganda ya misebezi ya ku sulaetwa.

Nyandiso ya Fela

Bulapeli kaufela ne bu nyefulwa mwa Albania haisi ha lu to fita ka 1967. Mi ku zwa ka sona silimo seo bulapeli kaufela bwa kwaliwa. Ne ku si na Mukatolika, wa Orthodox, kamba muprisita wa Mumuzilimu ya n’a kona ku eza mikiti ya bulapeli. Likeleke ne li kwalilwe kamba ku fetulwa mabapalelo, limiziyamu, kamba misika. Ha ku na ya n’a lumelezwa ku ba ni Bibele. Mane ne ku sa konahali nihaiba fela ku bulela za ku lumela ku Mulimu.

Ku kutaza ni ku kopana hamoho ne ku li t’ata hahulu-hulu. Nihaike kuli Lipaki ne ba hasani, yo muñwi ni yo muñwi n’a ikatalize ku eza mwa konela kaufela kuli a sebeleze Jehova. Ku kala mwa ma-1960 ku tisa mwa ma-1980 palo ya Lipaki ne i fukuzehile hahulu. Kono ne ba tiile kwa moya.

Kwa mafelelezo a lilimo za ma-1980 lipolitiki mwa naha Albania za kala ku ipa m’ata hanyinyani-hanyinyani. Lico ni liapalo ne li taela. Batu ne ba filikani. Licinceho ze ne ezahala kwa upa wa Yurope ne li fitile mwa Albania kwa makalelo a lilimo za ma-1990. Hasamulaho wa lilimo ze 45 za puso ya bukoba, kwa tomiwa puso ye nca ye ne kutiselize batu liswanelo za bona za bulapeli.

Liofisi za mitai ya Austria ni Greece ne li amuhezi litaelo ze zwa kwa Sitopa Se Si Etelela sa Lipaki za Jehova, mi kapili-pili za kalisa ku ambolisana ni mizwale ba mwa Albania. Mizwale ba Magerike ba ne ba ziba si-Albania ba lwala libuka za litaba za Bibele ze n’e sa z’o tolokiwa ku li isa kwa Tiranë ni Berat. Mizwale ba ne ba hasani ba wabelwa hahulu ha ba bonana ni Lipaki ba kwa linaha li sili, lwa pili hamulaho wa lilimo-limo.

Mapaina Ba ku Sili Ba Ba Tukufalezwi ba Etelela Musebezi

Kwa makalelo a 1992 Sitopa Se Si Etelela sa lukisa kuli bo Michael ni Linda DiGregorio, bosinyalana ba ne ba simuluha mwa Albania, ba tutele kwa Albania. Ne ba izo ambola ni basupali ba ne ba sepahalile ka nako ye telele ili ku ba tusa ku swalisana hamoho hape sina lubasi lwa kwa moya lwa batu ba macaba a fitana-fitana. Kwa Italy kwa zwa sikwata sa mapaina ba 16 ba ba ipitezi, kamba bona bakutazi ba ka nako kaufela, ili ba ne ba beleka ka t’ata. Ne ba punyize mwa November hamohocwalo ni mapaina ba bane ba Magerike. Ne ku lukisizwe kosi ya ku ba tusa ku ziba puo ya mwa naha.

Bupilo ne bu tatafalezi mapaina bao ba ne ba zwa kwa naha i sili. Magesi n’e li a  lunjomwa-njomwa. Mi maliha ne ku bata mi ne ku na ni mukamo. Batu ne ba yemanga mwa mulaini kuli ba fumane lico ni lika ze n’e tokwahala mwa bupilo. Kono butata bo butuna n’e li bwa ku fumana miyaho ye mituna ya ku kopanela ni likwata za batu ba ne ba tabela niti ya Bibele.

Mapaina ba ne ba ikataza ku ziba si-Albania ne ba lemuhile kuli puo ki nzila fela ya ku peta ka yona nto ye ñwi. Muluti yo muñwi ya cukile wa za Bibele n’a ba bulelezi kuli: “Ha lu tokwi ku bulela manzwi ka ku petahala kuli lu menyeze batu kamba kuli lu kumbate mizwale ba luna. Ma-Albania ba ka tabela lilato le li zwelela kwa pilu, isiñi zibo ya puo. Mu si ke mwa bilaela, ba ka utwa ze mu bulela.”

Kosi ya pili ha se i felile, mapaina ba yo kalisa ku kutaza kwa Berat, Durres, Gjirokastër, Shkodër, Tiranë, ni Vlorë. Liputeho za tomiwa kapili-pili mwa litolopo zeo. Bo Areti Pina ne ba sa pila mwa Vlorë, mi ka nako yeo ne se ba matela ku bo ma-80 mi ne ba sa zuhi hande. Mapaina ba ba ipitezi ba babeli ne ba lumilwe ku yo kutaza ni bo Areti. Batu ba komoka ku bona bazwahule ha ba bulela si-Albania, ba li: “Balumiwa ba likeleke ze ñwi ba lu hapelezanga ku ituta Sikuwa kamba si-Italy haiba lu tokwa ku ituta se siñwi. Mina mwa lu lata luli mi mu bata ku lu bulelela lika za butokwa, kakuli mane mu itutile si-Albania!” Bo Areti ne ba sepahalile ku isa kwa mafelelezo a bupilo bwa bona bwa fa lifasi-mubu mwa January 1994; ne ba tukufalezwi ku kutaza ku isa luli mwa kweli ya bona ya mafelelezo. Tukufalelo ya bona hamohocwalo ni ya mapaina ne i fuyauzwi. Puteho ya mwa Vlorë ne i tomilwe-sinca ka 1995. Kacenu le se ku na ni liputeho ze talu ze tiile ili ze patehile ku kutaza fa likamba leo.

Batu ne ba lapile kwa moya mwa naha kaufela mi ne ba sa ketululi hahulu likeleke. Ne ba balanga libuka kaufela za litaba za Bibele ze ne ba fiwa ki Lipaki. Buñata bwa mikulwani ba kala ku ituta mi ba eza kapili zwelopili.

Mwa naha kaufela ku na ni liputeho ni likwata ze fitelela 90 ze zwelapili ku ‘tiiseza mwa tumelo; balumeli inze ba ekezeha ka zazi ni zazi.’ (Likezo 16:5) Lipaki ba 3,513 ba ba mwa Albania ba sa na ni musebezi o mutuna. Kakuli kwa Kupuzo ya lifu la Kreste ye n’e ezizwe mwa March 2005 ne ku fumanehile batu ba ba eza 10,144. Ha ba nze ba kutaza kwa batu ba kamuhelo ye nde, ba konile ku toma lituto za Bibele ze fitelela 6,000. Kaniti likiti-kiti za batu li ka tusiwa ki Bibele ya New World Translation ye sa z’o zwisiwa mwa si-Albania. Ki niti linzwi la Jehova l’a yanduluka mwa “Naha Ya Mbande” mi tumbo i ya ku Jehova.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 20]

MISUNGA YA MUKOWA MWA KOSOVO yA FELA!

Libizo la Kosovo ne li fetuhile munembo mwa ma-1990 muta mizeko ya mubu ni sitoyo sa mishobo ne si tumbuzi ndwa ye ne kaliketwa ku timunwa ki linaha ze ñwi.

Ka nako ya ndwa yeo ya linaha za sikuli sa Balkan, Lipaki ba bañata ne ba sabezi mwa linaha ze ne ipumela museto ni linaha zeo. Ndwa ha se i felile, kashawanyana ka bona ka kutela mwa Kosovo, ku yo kalisa ku kutaza. Mapaina ba ba ipitezi ba ba bulela si-Albania ni si-Italy ba ikupela ku ya kwa Kosovo ku yo tusa batu ba ba eza 2,350,000 ba ba pila kwateñi. Ka nako ye mwa Kosovo se ku na ni liputeho z’e ne ni likwata ze silezi ze tukufalezwi ku sebeleza Jehova, mi palo kaufela ya bahasanyi ki 130.

Mwa tolopo ya Priština ne ku bile ni mukopano o ipitezi wa lizazi li li liñwi mwa maliha a 2003 mi ne ku fumanehile batu ba 252. Ku bona bao ne ku na ni ma-Albania, Majelemani, ma-Gypsy, ma-Italy, ni ma-Serbia. Kwa mafelelezo a ngambolo ya kolobezo, mubuleli n’a buzize lipuzo ze peli. Batu ba balalu ne ba yemi ni ku alaba ka ku tiisa: yo muñwi n’a li mu-Albania, yo muñwi ne li mu-Gypsy, mi yo muñwi yena ne li mu-Serbia.

Ba ne ba putehani ne ba kwashezi ka m’ata ha ba utwa muhuwo wa linumwana za kolobezo ze talu zeo ha li yelela ku alaba kuli: “Va!,” “Da!,” “Po!” Linumwana zeo za kumbatana. Li fumani tatululo kwa matata a ketululo ya mushobo a’ shandauzi naha ya zona.

[Mapa ye fa likepe 17]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Liwate la Mediteranea

ITALY

ALBANIA

GREECE

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Lipaki ba mikulwani ba likanyisa tukufalelo ya ba bahulu

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Bo Areti Pina ne ba sebelize ka busepahali ku zwa ka 1928 ku tisa ka 1994 ha ba timela

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Sikwata sa pili sa mapaina ba ba zwa kwa linaha li sili ba ituta puo

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 16]

Mbande: © Brian K. Wheeler/VIREO