Ze Ezahezi Mwa Bupilo

Ni Tiiseza ku Sebeleza Mubupi wa Ka

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO CONSTANCE BENANTI

Ne lu si ka libelela luli! Mwan’a luna wa musizana Camille wa likweli ze 22 a kala ku cisa mubili mi mwahal’a mazazi a silezi fela a tokwahala. Ne ni lobehile pilu luli. Ne ni ikutwa kuli kambe ni na na shwa fela. Ne ni ipuza libaka Mulimu ha n’a lumelelize taba yeo. Ne ni lyangani.

BASHEMI ba ka ne ba zwa kwa Italy mwa tolopo ya Castellammare del Golfo, ye mwa Sicily. Ne ba tutezi kwa New York ko ne ni izo pepelwa la 8 December 1908. Mwa lubasi lwa luna ne lu li ba 8, ili bashimani ba ketalizoho ni basizana ba balalu, ku beya bondate ni boma. *

Ka 1927 bondate bo Santo Catanzaro, ba kalisa ku yanga kwa mikopano ya kakwatanyana ka Lipaki za Jehova ba ne ba bizwanga Baituti ba Bibele miteñi yeo. Muzwale Giovanni De Cecca wa kwa Italy, ya n’a sebeleza kwa ofisi ye tuna ya Lipaki za Jehova (Betele) kwa Brooklyn, mwa New York, na zamaisanga mikopano mwa sibaka sa New Jersey mo ne lu pila bukaufi ni Brooklyn. Ne ku si ka fita nako bondate ba kalisa ku kutaza mi ba kala bukombwa bwa nako kaufela. Ne ba li mwa sebelezo yeo ku fitela fo ba tokwahalela ka 1953.

Boma kwa bwanana ne ba bata ku ba masisita kono bashemi ba bona ne ba si ka  ba lumelela. Kwa makalelo boma ne ba ni shongile kuli ni si ke na ituta Bibele ni bondate. Kono kapili-pili na lemuha licinceho ze ne ba ezize bondate. Ne ba cincize ku ba mutu wa muombela, ya bunolo, mi lubasi lwa ba mwa kozo. Ne ni tabezi cinceho yeo.

Zeo ha ne li li cwalo, na kopana ni mucaha wa libizo la Charles. N’a pepezwi mwa Brooklyn mi ne lu li butaka ni yena. Lubasi lwa hae ne lu zwa kwa Sicily inge luna. Ne ku si ka fita nako lwa beelezana mi bondate ha se ba kutile kwa Columbus, Ohio, kwa mukopano wa sikiliti wa Lipaki za Jehova wa 1931, lwa nyalana. Silimo si si ka kwana kale, mwan’a luna Camille a pepwa. Ne ni utwile butuku luli ha tokwahala. Zazi le liñwi bo Charles ba ni bulelela cwana, inze ba lila: “Camille ne li mwan’a luna kaufela. Kiñi ha lu sa liseli ku lila ni ku zwelapili ku tiisananga?”

Mo Ne lu Fumanezi Niti ya Bibele

Bo Charles ba ni hupulisa kuli bondate ne ba kile ba bulela za sepo ya zuho mwa ngambolo ye ne ba file fa lifu la Camille. Na ba fetula na li: “Kana luli mwa lumela kuli zuho i ka ba teñi?”

Bona kiha se ba li: “Na lumela! Kiñi ha lu sa batisisi kuli lu utwisise ze i bulela Bibele?”

Busihu bo ne ni bile ni sikobyoti. Kakusasana ka 6 kiloko, na pakelela bondate pili ba si ka ya kale kwa musebezi mi na yo ba zibisa kuli na ni bo Charles ne lu bata ku ituta Bibele. Ne ba tabile ku utwa cwalo mi ba ni kumbata. Boma ne ba sa lobezi kono ne ba lu utwa ha ne lu ambola. Ba ni buza kuli ku ezaheziñi. Se ni li: “Ha ku na. Ni tilo mi zibisa fela kuli na ni bo Charles lu ikatulezi ku ituta Bibele.”

Boma ba ni alaba kuli: “Kaufela luna lu tokwa ku ituta Bibele.” Kacwalo kaufel’a luna lwa kalisa ku ituta Bibele sina lubasi mwa bu-11 bwa luna.

Tuto ya Bibele ne i ni omba-ombile mi hanyinyani-hanyinyani mwa munahano wa ka o no fulana kwa tala sepo. Ha se ku fitile silimo, ka 1935, na ni bo Charles lwa kalisa ku bulelelanga ba bañwi niti ya mwa Bibele. Mwa February 1937 lwa man’o teeleza kwa ngambolo ye ne fezwi kwa ofisi ye tuna kwa Brooklyn, ili ngambolo ye ne tolongosha za taluso ya ku kolobezwa mwa mezi, lwa ya kwa hotela ye ne li mabapa ko ne lu izo kolobelezwa hamoho ni ba bañwi. Ne ni si ka kolobelezwa fela kuli ite ni yo bonana ni mwan’a ka kono ne ni bata ni ku sebeleza Mubupi wa luna ye ne ni fitile fa ku ziba ni ku lata.

Ni Kalisa Bukombwa bwa Nako Kaufela

Ne ni tabela hahulu ku bulelela ba bañwi litaba ze ne ni itutile, sihulu kabakala kuli mwa  miteñi yeo ba bañata ne ba amuhela lushango lwa Mubuso ni ku kalisa ku shaela ku ba bañwi ni bona. (Mateu 9:37) Ka 1941 na ni bo Charles lwa kalisa bupaina, ka ku ya ka m’o Lipaki za Jehova ba bizeza likombwa za bona za nako kaufela. Ne ku si ka fita nako ye telele ku zwa f’o, lwa leka tilela mwa ku ina, mi bo Charles ba siyela munyan’a ka Frank fakitori ya luna ya ku luka malukwe. Ne ku si ka fita nako lwa taba hahulu ku amuhela liñolo le ne li lu zibisa kuli lu ketilwe ku sebeza sina mapaina ba ba ipitezi. Ne lu kalezi ku sebeza mwa New Jersey kihona lu cincezwa kwa New York State.

Ka 1946 ha ne lu li kwa mukopano wa sikiliti mwa Baltimore mwa Maryland, lwa kupiwa kuli lu yo bonana ni bayemeli ba Lipaki za Jehova. Ha lu ya kwateñi lwa yo kopana ni bo Nathan H. Knorr ni Milton G. Henschel. Ba lu taluseza ka za musebezi wa bulumiwa, sihulu ka za bukutazi mwa Italy. Ba lu kupa ku singanyeka za ku ya kwa sikolo sa balumiwa sa Giliadi.

Ne ba ize: “Mu yo nahanisisa kihona mu ka to lu bulelela keto ya mina.” Ha lu zwa mwa ofisi, na ni bo Charles lwa talimana kwa meto, mi lwa menuha ku kutela mwa ofisi. Lwa li: “Ki kale lu nahanisisa, mi lu itukiselize ku ya kwa Giliadi.” Hamulaho wa mazazi a’ lishumi, ne se lu li mwa sitopa sa bu-7 sa Giliadi.

Ha lu na ku libala likweli zani ze ne lu tandile kwa sikolo seo. Nto ye ne lu tabisize hahulu ne li pilutelele ni lilato la baluti, ili ku lu tusa ku ziba mwa ku yo talimanela ni matata kwa linaha li sili. Ha lu kwaza sikolo seo mwa July 1946, ne lu lumilwe ku kutaleza mwa muleneñi wa New York ka nakonyana, mo ne ku pila batu ba bañata ba ba zwa kwa Italy. Ka la 25 June 1947 ne ku ezahezi nto ye tabisa hahulu! Lizazi leo ne lu tamile musipili wa ku ya kwa Italy, ko ne lu cincelizwe.

Ku Twaela Sebelezo ya Luna

Ne lu silile ka sisepe se ne si itusiswanga ki masole kwamulaho. Ne lu felize mazazi a 14 mwa liwate, kihona lu fueka fa likamba la Genoa kwa Italy. Tolopo ya Genoa ne i sinyehile hahulu kabakala ndwa ya lifasi ya bubeli ye ne sa z’o fela-fela lilimo ze peli kwamulaho. Ka mutala muyaho wa fa sitishini sa litima no si na mangilasi kabakala limbomba ze ne tunyakile. Ha lu zwa mwa Genoa lwa kwela sitima ku ya kwa Milan ko ne ku inzi ofisi ya mutai ni ndu ya balumiwa.

Ndwa ne i siile Italy mwa bunjebwe. Ne ku sweli ku yahiwa sinca kono naha ne i njebwalile. Kapili-pili na kenelwa ki butuku bo bu maswe. Dokota yo muñwi n’a ize kuli bakeñisa mukulelo wa pilu ya ka n’a hupula kuli neikaba hande ha ne ni ka kutela fela kwa United States. Kono ni tabile kuli n’a bushize. Kakuli hamulaho wa lilimo ze 58 ku zwa f’o, ki na yo ni sa sweli bukombwa bwa ka mwa Italy.

Ha ne ku fitile fela lilimo li sikai ku zwa fo lu kalela sebelezo ya luna, mizwale ba kwa United States ne ba batile ku lu fa mota. Kono bo Charles ba hana, mi ni na ne ni boni kuli ku lukile. Kakuli ka ku ya ka mo ne lu bonezi, ne ku si na Paki ya n’a luwile mota mwa Italy ka nako yeo, ki kaho bo Charles ha ne ba boni kuli neikaba hande ha ne lu ka zwelapili ku pila sina mo ne ba pilela mizwale ba luna ba Sikreste. Ne lu si na mota ku fitela ka 1961 ha lu ipumanela kamota cwana.

Ndu ya Mubuso mo ne lu kopanela sa pili mwa Milan ne i yahezwi mwa mubu mi fafasi  ne ku si ka liliwa. Ne ku si na matapelo mi mezi n’a kenanga mwahali ha ku nela pula. Hape mwahali ne ku na ni lipeba ze n’e mata-matanga. Kwa mikopano ya luna ne lu itusisanga malaiti a mabeli a magesi. Ku si na taba ni miinelo yeo, ne lu tiyanga ha lu bona batu ba lipilu za niti ba taha kwa mikopano ya luna ni ku kalisa ku kutaza ni luna hasamulaho.

Ze Lu Boni mwa Bulumiwa

Nako ye ñwi ne lu file munna yo muñwi bukanyana ya Peace—Can It Last? Ha lu li lu funduke fa ndu yeo, Santina yena musal’a munna yo, a punya inz’a shakatezi mapepa a lika za n’a izo leka. Na filikani hanyinyani kakuli kuti n’a uta bana ba hae ba basizana ba 8 mi n’a si na nako ya ku ambola. Ha ne ni kutezi ku Santina lwa bubeli na mu fumana wa kinita, mi munn’a hae n’a li siyo. A li: “Ha ni na nako ya ku teeleza ku mina. Mi mane na ha ni zibi ni ku bala.”

Na lapela mwa pilu ku Jehova kihona ni mu kupa kuli ni mu life mali a ku lukela munn’a ka sweta. Hamulaho wa lisunda ze peli na fiwa sweta yeo, mi na kalisa ku zamaisa tuto ya Bibele ku Santina ka ku itusisa buka ya “The Truth Shall Make You Free.” Santina a ituta ku bala, mi niha n’a lwaniswa ki munn’a hae, a eza zwelopili mi a kolobezwa. Kwa bana ba hae, b’a ketalizoho ba ba Lipaki, mi Santina hape u tusize batu ba bañwi ba bañata kuli ba amuhele niti ya Bibele.

Mwa March 1951 luna hamohocwalo ni balumiwa ba bañwi—bo Ruth Cannon * ni Loyce Callahan, ya n’a nyezwi ki Bill Wengert hasamulaho—lwa cincezwa kwa Brescia, ili sibaka se ne si si na Lipaki. Lwa yo fumana maino mwa muyaho wa mizuzu ye na ni liitusiso ze tokwahala, kono likweli ze peli ha se li fitile, muñi a lu tomela fela lihora ze 24 za kuli lu ipulukushe kwa ku ya. Bakeñisa kuli ne ku si na Lipaki mwa sibaka seo, ne ku si na mwa ku ezeza kwand’a ku tutela fela mwa hotela mo ne lu izo feza ibata iba likweli ze peli.

Ne ku si na lico hande. Ne lu pila fela kofi, masikono, chizi, ni litolwana. Nihakulicwalo ne lu fuyauzwi luli. Hañihañi lwa fumana maino mwa muyahonyana o muñwi, mi fa Kupuzo ya lifu la Kreste ka 1952, ne ku fumanehile batu ba 35 mwa muzuzu o munyinyani o ne lu itusisa sina Ndu ya Mubuso.

Mo Ne Lu Itiiselize

Ka nako yeo ba bahulu ba keleke ne ba sa na ni m’ata a matuna mwa sicaba. Ka mutala nako ye ñwi ha ne lu kutaza mwa Brescia, bashimani ba bañwi ne ba susuelizwe ki muprisita wa keleke kuli ba lu posake macwe. Kono ku kumbuluka lwa kala lituto za Bibele kwa batu ba 16, mi mwahal’a nakonyana batu bao ba ba Lipaki. Mu nahane fela kuli yo muñwi wa bona batu bao n’e li yo muñwi wa mitangana bani ba ne ba batile ku lu posaka macwe! Mi cwale s’a li eluda mwa puteho ye ñwi ya mwa Brescia. Ka 1955 ha lu funduka mwa Brescia, ne lu siile bahasanyi ba Mubuso ba 40 ba ne ba sweli musebezi wa ku kutaza.

Ha lu zwile mo, lwa yo sebeza lilimo ze talu kwa Leghorn (Livorno). Buñata bwa Lipaki ba kwa Leghorn n’e li basali. Kacwalo likaizeli ne ba na ni ku peta misebezi ye eziwanga ki mizwale hañata mwa liputeho. Ha lu zwile mo lwa tutela kwa Genoa, ko ne lu kalezi sebelezo ya luna lilimo ze 11 kwamulaho. Ka nako yeo ne se ku tomilwe puteho. Ndu ya Mubuso ne i li fa bulilo bwa pili bwa muyaho mo ne lu inanga.

Lwa man’o fita mwa Genoa, na kalisa ku ituta ni musali ya n’a nyezwi ku munna ya n’a banga mubapali wa liñindi kono cwale ne se li muzamaisi wa sibaka mo ku itutelwa papali ya liñindi. Musali yo a eza zwelopili kwa moya mi kapili-pili a ba yo muñwi wa likaizeli za luna za Sikreste. Kono munn’a hae ne li mulwanisi wa niti mi n’a zwezipili ku lwanisa cwalo ka nako ye telele. Kiha kala ku sindeketanga musal’a hae kwa mikopano. Kono n’a sa kenangi mwahali. Na siyalanga fande inz’a teeleza. Ha se ku fitile nako ku zwa fo lu tutela mwa Genoa, lwa utwa kuli n’a ikupezi tuto ya Bibele. Mi kwa mafelelezo ni yena a kolobezwa mi a ba muokameli  wa Sikreste ya lilato. N’a sepahalile ku isa kwa mafelelezo a bupilo bwa hae.

Hape ne ni itutile Bibele ni musali ya n’a beelelizwe ki mupokola yo muñwi. Kwa makalelo mupokola yo n’a bonahezi ku tabela kono hasamulaho wa sinawenga a cinca. A kala ku mu lwanisa mi musali a lisela ku ituta. Musal’a hae ha n’a kalisize sinca ku ituta Bibele hasamulaho, wa munna a mu bemba, ka ku bulela kuli muta a ka lu fumana inze lu ituta, n’a ka lu kunupa bubeli bwa luna. Musali a eza zwelopili kwa moya mi a ba Paki ya kolobelizwe. Kono a li ku ba a lu kunupe. Mi mane hasamulaho wa nako ha ne ni li kwa mukopano mwa Genoa, na utwa mutu ya taha kwamulaho, a to ni kwahela mazoho a hae kwa meto, mi a li ni nuhe kuli ki yena mañi. Ne ni palezwi ku itiisa ha ne ni boni kuli ki yena munn’a musali yani. Ki na ya lotisa mioko. A ni kumbata mi a ni bulelela kuli lona lizazi leo n’a bonisize buineelo bwa hae ku Jehova ka ku kolobezwa!

Ku zwa ka 1964 ku isa 1972, ne ni bile ni tohonolo ya ku sindeketanga bo Charles ha ne ba nze ba potela liputeho kuli ba li tiise kwa moya. Ne lu sebelelize ibata iba kalulo kaufela ya kwa mutulo wa Italy—mwa Piedmont, Lombardy, ni Liguria. Kiha se lu kutela mwa bupaina mwa sibaka se si li bukaufi ni Florence mi hasamulaho lwa ya kwa Vercelli. Ka 1977 ne ku na ni fela puteho i liñwi mwa Vercelli, kono ha lu funduka ka 1999, ne se ku na ni liputeho ze talu. Ka sona silimo seo na kwanisa lilimo ze 91, mi lwa lumelezwa ku yo pila mwa ndu ya balumiwa mwa Rome. Ki muyaho o munyinyani o no buheha. Hape no yahezwi mwa sibaka se si kuzize.

Masitapilu a Mañwi

Mwa March 2002, bo Charles ba ne ba iketile kamita ba tulukelwa ki butuku bwa ka sipundumukela. Butuku bo bwa ba hona ku fitela ba timela la 11 May 2002. Ka lilimo ze 71 ze ne lu nyalani ni bona ne lu nyanda ni ku taba hamoho. Ne ni ba tonda hahulu ha ne ba timezi.

Hañata ni hupulanga bo Charles inze ba apezi mwa suti ya bona ni mwa kuwani ya bona ya mwa ma-1930. Ni sa hupulanga lumenyo lwa bona, kamba mane ku ba utwa ha ba seha musehelo wa bona. Ni konile ku itiisa mwa nako ye t’ata ye kabakala tuso ya Jehova ni lilato la buñata bwa mizwale ni likaizeli ba Sikreste ba ba lateha. Ni shukezwi hahulu nako ye ni ka bona bo Charles hape.

Ni Zwelapili mwa Sebelezo

Ku sebeleza Mubupi wa ka kona nto ye ni tabisize hahulu mwa bupilo. Mwahal’a lilimo ze fitile, ‘ni lazwize mi ni boni kuli Jehova u sishemo.’ (Samu 34:8) Ni iponezi lilato la hae ni pabalelo ya hae. Mwan’a ka niha n’a shwile, Jehova u ni file bana ba bañata ba kwa moya—ba ba yambile mwa Italy—bona ba ba tabisize pilu ya ka ni ya Jehova.

Nako kaufela ni tabela ku bulelela ba bañwi ka za Mubupi wa ka. Ki lona libaka ha ni sa zwelapili ku kutaza ni ku zamaisa lituto za Bibele. Fokuñwi na bilaelanga kuli ha ni sa kona ku beleka hahulu bakeñisa mapongo. Kono na ziba kuli Jehova wa ziba fo a kuma m’ata a ka ni kuli wa ni lata mi wa itebuha lika ze ni kona ku eza. (Mareka 12:42) Ni lika ka t’ata ku latelela manzwi a Samu 146:2 a li: “Ni ka lumbeka [Muñ’a] Bupilo ha ni nze ni pila; ni ka opelela Mulimu wa ka za ku mu lumba, ha ni nze ni li teñi.” *

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Camille

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Lizazi la sinawenga sa luna ka 1931

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Boma ba ne ba sa tabeli kwa makalelo ba lumela kuli kaufel’a luna lu swanela ku ituta Bibele

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Ni Muzwale Knorr ka nako ye lu ungula sikolo sa Giliadi ka 1946

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Ni bo Charles nakonyana pili ba si ka tokwahala kale