Bibele Ya Si-Italia—Mo Ne I Tolokezwi ka Manyando

“BIBELE ki ye ñwi ya libuka ze atile hahulu mwa naha ya luna [Italy], kono mwendi hape ki ye ñwi ya libuka ze sa baliwi hahulu. Balumeli ba ba sepahala ba keleke ba sa susuezwanga hanyinyani kuli ba tekelele Bibele ni ku i balanga sina Linzwi la Mulimu. Ku na ni ba ba tabela ku ziba Bibele, kono hañata ba tokwile ya ka ba shashululela yona.”

Taba ye, ne i bulezwi ka 1995 ki sitopa sa Mabishopu ba Italy se ne si kopani. Mi yona taba ye i zusa lipuzo li sikai. Ki ba ba kai ba ne ba bala Bibele mwa Italy mwa lilimo-limo za kwamulaho? Ki kabakalañi ha ne i si ka hasanyiwa hahulu sina mwa linaha ze ñwi? Ki kabakalañi ha i sa li ye ñwi ya libuka ze sa baliwi hahulu mwa Italy? Lu kona ku fumana likalabo ka ku nyakisisa litoloko za Bibele za makalelo mwa Italy.

Ne ku fitile nako ye telele kuli lipuo ze cwale ka Sifura, si-Italia, Siputukisi, si-Spanish, ni ze ñwi cwalo, li simuluhe ku zwelela mwa puo ya Silatini ye ne bulelwa. Hanyinyani-hanyinyani, mwa linaha ze fitana-fitana za Yurope ze ne itusisa Silatini, lipuo za batu-tu fela za kala ku itusiswa mi mane za kala ku ñolwa mwa libuka za tuto. Ku itusiswa kwa lipuo za batu-tu fela ne ku amile hahulu musebezi wa ku toloka Bibele. Ka nzila ifi? Ka nako ye ñwi kwamulaho ko, lipuo za batu-tu fela ne li bulelwa hahulu ku fita Silatini, se ne si itusiswa mwa keleke, kuli mane batu ba ba si ka ituta ne ba sa koni ku utwa Silatini.

Ha ku to fitwanga ka silimo sa bu-1000, buñata bwa bayahi ba mwa siko sa Italy ne ba sa koni ku bala Bibele ya Silatini ye bizwa Vulgate, niha ne ba ka ba ni yona. Ka lilimo na lilimo baeteleli ba keleke ki bona ba ne ba zamaisa za lituto, ku kopanyeleza cwalo ni lituto ze ne i tutiwa kwa liyunivesiti li sikai ze ne li teñi. Ki ba sikai fela ba ne ba bile ni tohonolo ya ku ituta. Kacwalo Bibele ya fita fa ku ba “buka ye sa zibahali.” Kono ba bañata ne ba tabela ku ba ni Linzwi la Mulimu ni ku li utwisisa mwa puo ya habo bona.

Ka bukuswani, ba bahulu ba keleke ne ba lwanisa taba ya ku toloka Bibele kakuli ne ba saba kuli kuti ha ne i ka tolokiwa kipeto bulwanisi bwa lituto za keleke ne bu ka ata. Caziba wa za ikale ya bizwa Massimo Firpo na ize “ku itusiswa kwa lipuo za batu-tu fela [ne ku ka] felisa butata bwa puo [bwa ku sa utwa Silatini] bo ne bu fa baeteleli ba keleke m’ata a ku zamaisa litaba kaufela za bulapeli.” Kacwalo ze tisize kuli buñata ba tokwe zibo ya Bibele mwa  Italy ku fitela ni la kacenu le ki sizo, keleke, ni mupilelo wa sicaba.

Likalulo za Bibele Ze Ne Tolokilwe Pili

Libuka za Bibele za pili ku tolokiwa ku zwa mwa Silatini ku isa mwa si-Italia ne li tolokilwe mwa ma-1200. Libuka zeo ze ne tolokilwe ne li kopiswa ka mazoho mi ku eza cwalo ne ku tula hahulu. Mwa ma-1300 ne se ku tolokilwe libuka ze ñata. Mi ibata iba Bibele mutumbi ne se i fumaneha mwa si-Italia, nihaike kuli libuka zeo ne li tolokilwe ki batu ba ba fapahana-fapahana, ka linako ze shutana-shutana ili mwa libaka ze fitana-fitana. Buñata bwa zona libuka zeo, ze ne tolokilwe ki batoloki ba ne ba si ka punyiwa fa mabizo, ne li lekiwa fela ki bafumi kamba batu ba ba itutile, kakuli ki bona fela ba ne ba na ni pene ya ku kona ku ipumanela zona. Ku likana ni caziba wa litaba za kale, Gigliola Fragnito, nihaiba fo ne i kutezi teko ya libuka mwatasi kabakala ku itusiswa kwa mishini ye hatisa, Libibele zona ne li “fumanwa fela ki ba sikai.”

Ne ku fitile lilimo na lilimo buñata ba sa zibi ku bala. Nihaiba ka 1861 Italy ha i kalisa ku ba mwa puso i liñwi, palo ye tuna ya batu ne ba sa zibi ku bala. Kwa ezahala kuli mubuso o munca mwa Italy ha ne u tomile mulao wa kuli mutu kaufela a fiwe kolo ya ku ituta mahala kwa likolo, Papa ya bizwa Pius IX a ñolela mulena ka 1870. Mwa liñolo leo papa na susueza mulena ku hana mulao wo, ili wona mulao wa na talusize papa kuli ki “ncwa” ye lukiselizwe ku “fwanjingela likolo za Katolika.”

Bibele ya Pili ya Si-Italia

Bibele ya pili ye kwanile ya si-Italia ne i hatiselizwe mwa Venice ka 1471, ha ne se ku fitile lilimo ze 16 ku zwa silimo se u kala ku itusiswa mutaipelo o muñwi wa kwaikale mwa Yurope. Mulapeli wa kwa Camaldoli wa njilulume ya bizwa Nicolò Malerbi, na felize ku toloka Bibele ya hae mwa likweli ze 8. Na itusisize hahulu litoloko ze ne li teñi ni kale, a li bolosola ka ku itusisa Vulgate ya Silatini, ni ku yolisa manzwi a mañwi ka manzwi a na zibahala mwa Venetia mwa na pila. Toloko ya hae ne li yona Bibele ya pili ya si-Italia ye ne hatisizwe ni ku hasanyiwa hahulu.

Munna yo muñwi ya na hatisize Bibele ye ñwi mwa Venice ne li Antonio Brucioli. Ne li mutu ya lata hahulu sizo mi na na ni mihupulo ya Siprotestanti, kono a li ku ba a kauhane ni Keleke ya Katolika. Ka 1532 Brucioli a toloka Bibele ku zwa mwa Siheberu ni Sigerike se ne si itusisizwe kwa makalelo. Yeo ne li yona Bibele ya pili ya si-Italia ye ne tolokilwe ku zwa mwa lipuo za makalelo. Nihaike ne i si ka tolokiwa ka si-Italia se ne si lutiwa mwa likolo, Bibele yeo ne i tolokilwe ka ku nepahala, ka ku beya mwa munahano kuli ba bañata miteñi yeo ne ba sa zibi lipuo za ikale. Mwa libaka ze ñwi za Bibele yeo ni mwa Libibele ze ñwi za na ñololozi sinca, Brucioli na yolisize libizo la Mulimu ka ku li ñola kuli “Ieova.” Ka lilimo ze bat’o eza 100, Bibele ya hae ne i itusisizwe hahulu ki Maprotestanti ni balapeli ba ne ba lwanisa keleke mwa italy.

Ne ku na ni litoloko ze ñwi ze ne hatisizwe, mi ze ñwi za ku zona ne li hatisizwe ki Makatolika. Kono niti kikuli litoloko zeo ne li za ku lundulula fela ku zwa mwa Bibele ya Brucioli. Mi ku zona kaufela ha ku na ye ne hasanyizwe hahulu. Giovanni Diodati ne li pasita wa muprotestanti mi bashemi ba hae ne ba balehezi kwa Switzerland ku saba ku nyandiswa kabakala litaba za bulapeli. Ka 1607 Diodati a hatisa toloko ye ñwi mwa Geneva ye ne tolokilwe mwa si-Italia ku zwa mwa lipuo za kwa makalelo. Toloko ya hae ya itusiswa hahulu ki Maprotestanti mwa Italy ka mianda-nda ya lilimo. Ka ku beya mwa munahano nako ye ne i tolokilwe, Bibele yeo i ngiwa ku ba toloko ye nde hahulu ya si-Italia. Toloko ya Diodati ne i tusize batu ba mwa Italy ku utwisisa ze i luta Bibele. Kono baluti ba keleke ba kwalela ku hatiswa kwa Bibele yeo ni litoloko ze ñwi.

Bibele—“Buka Ye Sa Zibahali”

Buka ye bizwa Enciclopedia Cattolica i bulela kuli: “Keleke kamita i konile ku peta musebezi wa yona wa ku seleza libuka, mi konji ha se ku  tile mishini ye hatisa libuka, keleke ne i sa boni butokwa bwa ku lukisa mukoloko wa libuka ze ne haniswa kakuli libuka ze ne ngiwa kuli li ka tisa kozi ne li cisiwanga.” Nihaiba hasamulaho wa nako ye ne ba fetuhezi keleke Maprotestanti, baluti ba keleke mwa linaha li sikai za Yurope ne ba ezize mo ba konela kaufela kuli ba fukuze ku hasanyiwa kwa libuka ze ne ba nga kuli ki za bukeluhi. Ne ku bile ni cinceho ye tuna hasamulaho wa Mukopano wa kwa Trent ka 1546, ha ne ku nyakisisizwe taba ya ku toloka Bibele mwa lipuo za batu-tu fela. Ne ku fumanehile mihupulo ye mibeli ye fapahana. Ba bañwi ne ba lwanisa Libibele za mwa lipuo za batu-tu fela kuli kuti ki zona ze ne “simulula bufetuheli kaufela.” Ba bañwi bona ne ba yemela litoloko za Bibele kakuli ne ba li, “lila” za bona, ili Maprotestanti, ne ba ka li keleke i hanisa litoloko za Bibele kabakala kuli i bata ku pata “bupumi ni bukwasheki” bwa yona.

Kabakala ku sa lumelelana, fa mukopano wo ne ku palile ku fita fa katulo ye nongile, kono ne ku lumelelizwe fela Bibele ya Vulgate, ye ne tilo itusiswa hahulu ki Keleke ya Katolika. Kono Carlo Buzzetti, ticele wa fa sikolo sa Pontifical University Salesianum, mwa Rome, u bulela kuli ku “lumelezwa” kwa Bibele ya Vulgate “ka ku ya ka niti ya taba ne ku talusa kuli ki yona fela Bibele ye ne lumelelizwe ku itusiswa.” Ze ne ezahezi hasamulaho ne li pakile taba yeo.

Ka 1559 Pope Paul IV a hatisa mukoloko wa pili wa libuka ze n’e hanisizwe, ili mukoloko wa libuka zeo Makatolika ne ba sa lumelezwi ku bala, ku lekisa, ku toloka, kamba ku luwa. Libuka zeo ne li ngiwa kuli li ka tisa kozi ni kuli ne li kona ku sinya tumelo ni mizamao ya batu. Mukoloko wo ne u hanisa ku bala litoloko za Libibele za mwa lipuo za batu-tu fela, ku kopanyeleza cwalo ni Bibele ya Brucioli. Ba ne ba tula mulao wo ne ba lundulwa mwa keleke. Mukoloko o n’o ñozwi ka 1596 ona mane ne u na ni libuka ze ñata ze ne haniswa. Ne se ku atuzwi kuli ha ku konahali ku lumeleza mutu yo muñwi kuli a toloke kamba ku hatisa Libibele za lipuo za batu-tu fela. Libibele zeo ne li na ni ku sinyiwa.

Kabakaleo ne ku na ni Libibele ze ñata hahulu ze ne cisizwe hasamulaho wa lilimo za ma-1500. Kwa batu ba bañata, Bibele ne i bonahala inge kuli ki buka ya bafetuheli, mi buñata ba sa nga cwalo. Ne ku sinyizwe ibat’o ba Libibele kaufela ni libuka ze talusa za Bibele ze ne li mwa lifalana za ka butu kamba za nyangela, mi mwahal’a lilimo ze 200 ze ne latelezi, ha ku na Mukatolika ya na lumelelizwe ku toloka Bibele mwa si-Italia. Libibele ze ne hasanyiwa fela mwa sikuli sa Italy ki zani ze ne tolokilwe ki  Maprotestanti ba licaziba, ili ze ne hasanyiwa kwa mukunda kabakala ku saba ku li amuhiwa. Kona libaka Mario Cignoni caziba wa litaba za kale u li: “Ka ku ya ka niti, balateleli ba Keleke ne ba tuhezi ku bala Bibele ka lilimo ze mianda-nda. Bibele ne i bata iba buka ye sa zibahali, mi batu ba mwa Italy ba ba eza bolule-lule ne ba shwile cwalo ba sa bali nihaiba likepe li liñwi la yona.”

Ku Fokola kwa Mulao wa Kaniso

Hasamulaho Pope Benedict XIV mwa taelo ye ne ñozwi la 13 June 1757, ya za mukoloko wa libuka ze ne hanisizwe, a hakulula mulao wa kale, ili ku “lumeleza ku balwa kwa Libibele za lipuo za batu-tu fela ze lumelelizwe ki Kuta ya Papa ni ku hatiswa ka ketelelo ya mabishopu.” Kabakaleo Antonio Martini ya na tilo ba yo muhulu wa mabishopu mwa Florence, a itukiseza ku toloka Bibele ya Vulgate. Kalulo ya pili ne i hatisizwe ka 1769, mi musebezi kaufela ne u felile ka 1781. Ka ku ya ka hatiso ye ñwi ya Katolika, toloko ya Martini ne li hatiso “ya pili ye ne babalizwe luli.” Makatolika ba ne ba sa zibi Silatini ne ba sa balangi Bibele ye ne lumelelizwe ki keleke konji ka nako yeo. Ka lilimo ze 150 ze ne latelezi toloko ya Martini ne li yona fela Bibele ye ne lumelelizwe ku itusiswa ki Makatolika mwa Italy.

Ne ku bile ni cinceho ye tuna kwa mukopano o mutuna wa lifasi wa Vatican II. Ka 1965 pampili ye bizwa Dei Verbum lwa pili luli ne i susuelize ku itusiswa kwa “litoloko ze nde ili ze nepahezi . . . za mwa lipuo ze fitana-fitana, sihulu ku zwelela mwa litaba za makalelo za Mañolo a kenile.” Lilimo li sikai fela kwamulaho, ka 1958, ba Pontificio istituto biblico ne ba hatisize “toloko ya Katolika ya pili ye kwanile ye ne tolokilwe ku zwa mwa litaba za makalelo.” Toloko yeo ne i kutisize sinca libizo la Mulimu mwa libaka li sikai ka ku li ñola kuli “Jahve.”

Ku haniswa kwa Bibele ya mwa lipuo ze ba ziba batu ku tisize butata, mi ze ne zwile mwateñi ni nako ye li sa li teñi. Sina mwa na bulelezi Gigliola Fragnito, yona kaniso yeo i tisize kuli “balumeli ba kakanye buikoneli bwa bona bwa ku nahana ni ku sepa mazwalo a bona.” Hape i tisize kuli ku tomiwe lizo za bulapeli, ze ba nga Makatolika ba bañata kuli ki za butokwa ku fita Bibele. Zeo kaufela li yauluzi batu kwa Mañolo, nihaike ba bañata se ba ziba ku bala cwale.

Kono musebezi wa ku kutaza wa Lipaki za Jehova u tisize kuli ba bañata ba tabele Bibele ya si-Italia. Lipaki ka 1963 ne ba hatisize Bibele ya New World Translation ya Mañolo a Sigerike mwa si-Italia. Ka 1967 ba hatisa Bibele ye kwanile. Mwa Italy fela se ku abezwi Libibele ze fitelela 4,000,000 za toloko yeo. Bibele ya New World Translation ye kutisize sinca libizo la Mulimu, la Jehova, i kumalezi hahulu kwa litaba za makalelo za Mañolo.

Lipaki za Jehova ba potanga fa ndu ni ndu inze ba bala ni ku talusa lushango lwa Mañolo lwa sepo kwa batu kaufela ba ba utwa. (Likezo 20:20) Muta mu katana Lipaki za Jehova ka nako ye tatama, mwa kona ku ba kupa kuli ba mi bonise ze i bulela Bibele ya mina ka za sepiso ya Mulimu ye tabisa ya kuli u tuha a tisa “lifasi le linca, mo ku yahile Ku Luka.”—2 Pitrosi 3:13.

[Mapa ye fa likepe 13]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Venice

ROME

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Mwa toloko ya Brucioli ne ku fumaneha libizo la Mulimu la Ieova

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Mukoloko wa libuka ze ne hanisizwe ne u kolohanya Libibele ze ne tolokilwe mwa lipuo za batu-tu fela kakuli kuti Libibele zeo ne li ka tisa kozi

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali