Ngilisimusi I Ezezwañi Luli?

KU BA bañata, Ngilisimusi ni Nyuyele ki mikiti ye kopanya lubasi ni balikani, ki nako ya ku tiisa lilato ni silikani. Ba bañwi ba bañata bona ba nga kuli ki nako ya ku nahana za ku pepwa kwa Jesu Kreste ni musebezi wa ezize wa ku liulula batu. Mwa Russia, ka ku shutana ni mwa linaha ze ñwi, batu ne ba sa ikutwi ku lukuluha kamita ku ca Ngilisimusi. Nihaike kuli ka lilimo-limo ba Keleke ya Orthodox ba kwa Russia ne ba canga Ngilisimusi patalaza, ne ba hanisizwe ku eza cwalo mwahal’a buñata bwa lilimo za ma-1900. Kiñi se ne si tisize cwalo?

Hamulaho fela wa petuho ya kopano ya Bolshevik Communist ka 1917, baeteleli ba Soviet ne ba shaezi ka t’ata mwa naha kaufela kuli Mulimu ha yo. Batu ne ba tuhezi mikiti ya Ngilisimusi ni Nyuyele ni milapelo ye banga teñi ka nako yeo. Muuso ne u kalile mungendenge wa ku lwanisa mikiti yeo. Mane nihaiba zona lika ze itusiswanga fa mikiti yeo, ze cwale ka likota za Ngilisimusi ni Ded Moroz, kamba Grandfather Frost, yena ya twi ki Father Christmas mwa linaha ze ñwi, ne li hanisizwe patalaza.

Kono ka 1935, mubonelo wa ba kwa Russia wa za mikiti yeo ne u cincize. Muuso ne u lumelelize batu ku kalisa sinca ku itusisa Grandfather Frost, kota ya Ngilisimusi, ni ku ezanga mukiti wa Nyuyele—nihaike cwale n’e li ka nzila ye fapahana luli. Ne ku bulezwi kuli Grandfather Frost u ka fanga batu limpo fa lizazi la Nyuyele isiñi fa Ngilisimusi. Kota ya Ngilisimusi ni yona ne i ka biziwanga kota ya Nyuyele cwale! Kacwalo mikiti yeo ne i cincize luli mwa Soviet Union. N’e li fela inge kuli mukiti wa Nyuyele ne u yolile mukiti wa Ngilisimusi.

Ngilisimusi ne i fetuhile mukiti fela wa silifasi o n’o sa ami za bulapeli ni hanyinyani. Ku fita ku kabiswa ka likabiso za bulapeli, kota ya Nyuyele ne i kabiswa ka likabiso za silifasi ze bonisa zwelopili ya Soviet Union. Koranta ya kwa Russia ye bizwa Vokrug Sveta (Ze Ezahala mwa Bupala bwa Lifasi) i bulela kuli: “Ku bunolo ku ziba simuluho ya Komyunizimu ka ku talimisisa likabiso za likota ze ne ba kabisa ka zona mukiti wa Nyuyele mwa miteñi ya puso ya Soviet. Ne ku itusiswa likabiso ze cwale ka tushakame, tusila, ni linkwa, ku beya cwalo ni likabiso ze swana inge licekesi, lisando, ni matilakita. Hamulaho likabiso zeo ne li yolilwe ki tukatiso twa balafi ba butale, bafufisi ba maungamuwilu a mwa mbyumbyulu, liyepiso za oli, litobolo, ni limota ze zamaya fa kweli.”

Lizazi la Ngilisimusi lona bo? Lizazi leo lona ne li libezwi. Mane baeteleli ba Soviet ne ba nyinyafalize lizazi leo kuli li be fela sina mazazi a mañwi kaufela. Ba ne ba ezanga mukiti wa bulapeli wa Ngilisimusi ne ba ezanga cwalo ka ku ipata, ku saba ku fiwa mulatu ki Muuso. Kacwalo kwa Russia mwa ma-1900, mikiti ya Ngilisimusi ni Nyuyele ne i cincize; ku fita ku ba ya bulapeli, ne i fetuhile mikiti ya silifasi.

 Cinceho ya Cwanoñu Fa

Ka 1991, Soviet Union ne i wile mi batu ne ba fumani tukuluho cwale. Ne se ku si na mulao o lwanisa ku lapela Mulimu. Buñata bwa milonga ye ne tomilwe ne i talima fela za lipuso za yona, mi Muuso ni Keleke ne li ikemezi. Balapeli ba bañata ne ba ikutwile kuli ne ba kona ku lapela ka mo ne ba latela cwale. Ne ba lemuhile kuli nzila ye ñwi ye ne ba ka lapela ka yona ki ka mikiti ya bulapeli ya Ngilisimusi. Nihakulicwalo, buñata bwa bona kapili-pili ba fita fa ku swaba maswe. Kabakalañi?

Silimo ni silimo, nako ya Ngilisimusi i bile nako ya lipisinisi luli. Sina mo ku belanga mwa linaha za Yurope ni America, nako ya Ngilisimusi se i fetuhile nako ye fumisa kwa bapangi ba lika ni balekisi. Likabiso za Ngilisimusi li tantekiwanga fande a lintolo. Mwa lintolo ku lizwanga lipina za Ngilisimusi za kwa Yurope ni America, ze ne sa zibwi mwa Russia kale. Balekisi ba libyana za Ngilisimusi ba kenanga mwa litima ni limbasi inze ba fundota libyana za bona. Zeo ki zona ze ezahala miteñi ye.

Kono ku na ni nto ye ñwi hape ye kataza nihaiba ku ba ba sa bilaezwi ki lipisinisi za fa Ngilisimusi—ki bucakolwa ni ze maswe ze bu tisanga. Mualafi yo muñwi wa mwa sipatela sa mwa Moscow n’a ize: “Madokota ba ziba kuli fa mukiti kaufela wa Nyuyele ku banga ni ba ba holofalanga, ba litombo za liñindi, za ku tabiwa litipa ni za malumo a tobolo ili ba ba holofazwanga ki bahabo bona, kamba mwa mipanda, kamba mwa likozi za fa mukwakwa.” Caziba yo muñwi wa mwa liluko le li bizwa Russian Academy of Sciences n’a ize: “Palo ya batu ba ba shwanga kabakala bucakolwa ya yuyulukanga luli. Palo yeo sihulu ne li ye tuna mwa silimo sa 2000. Palo ya ba ne ba ipulaile ni ba ne ba bulailwe ne i ekezehile ni yona.”

Ka bumai, ku na ni mukwa o muñwi o atile o ekezanga kwa butata ka nako ya mikiti yeo mwa Russia. Mutende o bizwa Izvestiya mwatas’a toho ya taba ye li “Ba Kwa Russia Ba Canga Ngilisimusi Habeli,” ne u bihile kuli: “Ba bañwi kwa Russia ba canga mukiti wa Ngilisimusi habeli. Ka ku ya ka patisiso ya ba kopano ya Russian Public Opinion and Market Research, ba bañwi ne ba itumelezi kuli ba canga Ngilisimusi la 25 December, ku likana ni kalenda ya Katolika, mi ba ezanga mukiti o muñwi hape la 7 January, ku likana ni kalenda ya Orthodox . . . Kacwalo ku bonahala kuli ku ba bañwi, se ba tabela luli ki ku ca ni ku nwa kwa fa Ngilisimusi isiñi milapelo.” *

 Kana Muezezo wa Cwale U Kutekisa Kreste Luli?

Kwa bonahala hande kuli fa mikiti ya Ngilisimusi ni Nyuyele ku ezwanga lika ze maswe. Kono zeo niha li kana li bilaeza, ba bañwi ba kana ba ikutwa kuli ba lukela ku ezanga mikiti yeo ka mulelo wa ku kuteka Mulimu ni Kreste. Takazo ya ku tabisa Mulimu ki ye nde luli. Kono kana yena Mulimu ni Kreste ba tabiswa ki mukiti wa Ngilisimusi? Ha mu nyakisise simuluho ya yona.

Ka mutala, ku si na taba ni ka m’o mutu a ngela muhato wa Soviet kwa neku la Ngilisimusi, ku t’ata ku hana taba ye mwa hatiso ya Great Soviet Encyclopedia, ye li: “Ngilisimusi . . . i simuluha kwa bulapeli bwa kale bwa balimu ‘ba ne ba shwanga ni ku zuhanga,’ ili bo ne bu tumile hahulu mwahal’a balimi ba ne ba ezanga mukiti wo la 21-25 December ili ku tabela ku ‘pepwa’ kwa Mulimu-Mupulusi, ya melisanga licalo.”

Mwendi mu ka komoka hahulu ku bala mwa hatiso yeo manzwi a nepahezi a’ li: “Bakreste ba kwa makalelo ne ba sa ezangi mukiti wa Ngilisimusi. . . . Ku zwa mwa lilimo za bo ma-300, Bakreste ne ba kalile ku latelela lizo za bulapeli bwa Mithra mulimu wa lizazi za ku ezanga mukiti mwa December, ili ku fetula mukiti wo ku ba Ngilisimusi. Ba ne ba kalile Ngilisimusi ne li balapeli ba kwa Roma. Mwa lilimo za bo ma-900, Ngilisimusi ni Bukreste ne li keni mwa Russia, mi za yo zwakana ni lizo za mikiti ya mwa December za ma-Slav ba kwaikale, za ku lapela mioya ya bokukululu.”

Mu kana mwa ipuza kuli, ‘Linzwi la Mulimu, yona Bibele, li bulelañi ka za kuli Jesu n’a pepilwe la 25 December?’ Niti kikuli Bibele mane ha i buleli lizazi la n’a pepilwe Jesu, mi ha ku na se si bonisa kuli Jesu ka sibili n’a bulezi za teñi, kamba mane ku laela kuli ku eziwange mukiti wa ku hupula lizazi leo. Nihakulicwalo, Bibele i lu tusa ku ziba nako ya silimo ya n’a pepilwe Jesu.

Ka ku ya ka buka ya Mateu, likauhanyo 26 ni 27, Jesu n’a bulailwe la Nisani 14, ili manzibwana a lizazi la Paseka ya Sijuda ye ne kalile ka la March 31, 33 C.E. Buka ya Luka i lu taluseza kuli Jesu n’a na ni lilimo ze bat’o ba 30 ha n’a kolobelizwe ni ku kala bukombwa bwa hae. (Luka 3:21-23) N’a ezize bukombwa bwa hae ka lilimo ze talu ni licika. Kacwalo Jesu n’a na ni lilimo ze bat’o eza 33 ni licika ha shwa. N’a kabe a kwanisize lilimo ze 34 la October 1, 33 C.E. Luka u biha kuli ka nako ya n’a pepilwe Jesu, balisana ne ba “tonela mitapi ya bona busihu.” (Luka 2:8) Balisana ne ba si ke ba tonela mitapi ya bona busihu mwa December kakuli mwa Betelehema, yeo ki nako ya silami mane fokuñwi ni litwa. Kono ne ba kona ku eza cwalo la 1 October, mi bupaki luli bu bonisa kuli Jesu n’a pepilwe ka yona nako yeo.

Kono ku cwañi ka za mukiti wa Nyuyele? Sina mo se lu bonezi, ku ezwanga lika ze maswe  fa mukiti wo. Ku si na taba kuli se u ngiwa kuli ki mukiti fela wa silifasi, ni wona u na ni simuluho ye kakanyeha.

Kacwalohe, ha lu nahana lika ze ezwanga ka nako ya Ngilisimusi ni Nyuyele, lipulelo ze cwale ka za kuli ‘wo ki mukiti o lu ezeza Jesu’ li ba za mbango. Haiba mu bilaezwa ki lipisinisi ni lika ze maswe ze ezwanga ka nako ya Ngilisimusi, hamohocwalo ni simuluho ya yona ye kakanyeha, mu si ke mwa zwafa. Ku na ni nzila ye swanela ye lu kona ku  kuteka ka yona Mulimu ni Kreste, mane ni ku tiisa mabasi a luna.

Nzila Ye Nde ya ku Kuteka Mulimu ni Kreste

Bibele i lu taluseza kuli Jesu Kreste n’a tile ku to fa “bupilo bwa hae, kuli a liulule ba bañata.” (Mateu 20:28) N’a itatezi ku bulaiwa, ili ku shwela libi za luna. Ba bañwi ba kana ba bata ku kuteka Kreste, mi mwendi ba ikutwa kuli ba kona ku eza cwalo ka nako ya Ngilisimusi. Kono sina mo lu bonezi, mikiti ya Ngilisimusi ni Nyuyele ha i ezezwangi Kreste mi i simuluha kwa mikiti ya bahedeni. Mi hape, mukiti wa Ngilisimusi nihaikaba kuli ba bañwi ba ikolanga wona, u tezi za lipisinisi ni za litekisano. Mi mane lu lukela ku lemuha kuli kwa mukiti wa Ngilisimusi ku ezwanga lika ze maswe ze sa tabisi Mulimu ni Kreste.

Mutu ya bata ku tabisa Mulimu u swanela ku ezañi? Ku fita ku latelela fela lizo za batu ze sa lumelelani ni Mañolo, mutu ya sepahala u ka bata nzila ye swanela ya ku kuteka ka yona Mulimu ni Kreste. Nzila ye swanela yeo ki ifi, mi lu swanela ku ezañi?

Kreste ka sibili u lu taluseza kuli: “Bupilo bo bu sa feli, kikuli ba ku zibe, Wena, Mulimu a nosi wa niti, ni y’o lumile, yena Jesu Kreste.” (Joani 17:3) Kacwalo, mutu ya sepahala luli u ka bata nzila ye lukile ya ku kuteka ka yona Mulimu ni Kreste. Ku zwa f’o u ka itusisa zibo yeo, isi fela ka nako ye ñwi ya silimo, kono ka zazi ni zazi mwa bupilo bwa hae kaufela. Mulimu u tabiswa ki buikatazo bo bu cwalo bo bu kona ku libisa kwa bupilo bo bu sa feli.

Kana ne mu ka tabela kuli lubasi lwa mina ni lona lu kuteke Mulimu ni Kreste ha buniti ku likana ni mo ku boniselizwe mwa Mañolo? Lipaki za Jehova ba tusize mabasi a mañata mwa lifasi kaufela ku ba ni zibo ya butokwa ya mwa Bibele. Lu mi mema kuli mu bonane ni Lipaki za Jehova ba mwa silalanda sa mina kamba ku ba ñolela ka ku itusisa keyala ye swanela ye bonisizwe fa likepe 2 la magazini ye.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 7]

Simuluho ya Mukiti wa Nyuyele

Njilulume wa Keleke ya Orthodox kwa Georgia U Bulela Maikuto a Hae

“Mukiti wa Nyuyele u simuluha kwa mikiti ya bahadeni ba mwa Roma ya kwaikale. Lizazi la 1 January ne li lizazi la mukiti wa Janus mulimu wa sihedeni, mi libizo la kweli yeo li simuluha ku yena. Maswaniso a Janus n’a na ni lipata ze peli ze talimezi kafa ni kafa, ili nto ye ne talusa kuli n’a ziba za kwamulaho ni za kwapili. Ne ku lumelwa kuli mutu ya tabile, ku seha, ni ya na ni lico ze ñata la 1 January, n’a ka ba mwa buiketo ni mbombolelwa silimo seo mutumbi. Banabahabo luna ba bañata kacenu ba ezanga mukiti wo ka mabaka a swana ao . . . Kwa mikiti ye miñwi ya lipumulo za bahedeni, batu ne ba kana ba tisa matabelo ku mulimu wa siswaniso. Ba bañwi ne ba ezanga mikiti ya buhule, bubuki, ni buozwa bo bu fitelezi. Ka linako ze ñwi, ka mutala fa pumulo ya mukiti wa Janus, batu ne ba itupwaela macwala ni lico, mi ne ba ikenyanga mwa buozwa bwa mufuta kaufela. Haiba lu sa hupula mo ne lu kile lwa ezeza mukiti wa Nyuyele, fohe lu lukela ku itumelela kuli kaufel’a luna ne lu abanile mwa mukiti wo wa sihedeni.”—Ka ku ya ka mutende o muñwi wa kwa Georgia.

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Krestendomu ne i ikenyize mwa bulapeli bwa Mithra

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Museum Wiesbaden

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Balisana ne ba si ke ba tonela mitapi busihu mwa December ka nako ya silami