“Litimana Za Kale ka ku Fitisisa Za Bibele”

LILIMO ze 25 kwamulaho, batatubi ba ze pumbuzwi ba kwa Israel ne ba fumani nto ye ñwi ye komokisa. Mwa libita le li fa njetumuko ya Musindi wa Hinomu ili mwa Jerusalema, ne ba fumani miputo-nyana ya silivera ye mibeli ye ne ñozwi litimana za Bibele. Miputo yeo ne i ñozwi pili muleneñi wa Babilona wa Jerusalema u si ka shandaulwa kale, ka 607 B.C.E. Mañolo ao n’a kutezi ku bulela ze ñwi za limbuyoti ze ñozwi kwa Numere 6:24-26. Libizo la Mulimu la Jehova ne li ñozwi hañata-ñata mwa miputo ye mibeli yeo. Miputo yeo se i bulezwi kuli ki “miputo ya kale ye ne ñozwi litimana za Bibele ya Siheberu.”

Kono bocaziba ba bañwi ne ba na ni mihupulo ye shutana ka za nako ye ne i ñozwi miputo, mi ne ba file mabaka a n’a bonisa kuli miputo yeo ne i ñozwi mwa lilimo za bo ma 100 B.C.E. Libaka le ne li tisize kuli ba be ni mihupulo ye shutana ki la kuli maswaniso a pili a miputo yeo ne li a manyinyani hahulu mi n’a sa koni ku tatubiwa hande. Ka ku bata ku ziba fo ne i ñolezwi miputo yeo, sikwata sa licaziba ba eza lipatisiso ka za teñi hape. Ne ba itusisize mishini ye hulisa maswaniso ni likompyuta za cwale ilikuli ba eze maswaniso a miputo yeo a matuna ni a’ bonahala hande. Piho ya lipatisiso zeo ne i hatisizwe sa cwanoñu fa. Sikwata sa bocaziba bao ne ba fumani kuli miputo yeo ne i ñozwi lili?

Sa pili, licaziba bao ba koñomeka kuli litaba ze talusa ko ne ku fumanwi miputo yeo li bonisa kuli ne i ñozwi pili batu ba si ka iswa kale mwa butanga kwa Babilona. Hape mubonahalelo wa manzwi a’ mwa miputo yeo u bonisa kuli manzwi ao n’a ñozwi ka nako ye swana, ili kwa mafelelezo a bo ma 600 B.C.E. Mi sa mafelelezo, sikwata seo ha ne si nyakisisize taba ya muñolelo wa manzwi, ne si fitile fa ku bulela kuli: “Litaba ze talusa muñolelo wa manzwi a’ mwa miputo yeo li lumelelana ni bupaki bwa fo ne i ñolezwi miputo ni bupaki bwa mubonahalelo wa manzwi a’ ñozwi mwateñi.”

Hatiso ye bizwa Bulletin of the American Schools of Oriental Research i feza taba ya ku batisisa miputo ya silivera, yona hape ye twi ki Ketef Hinnom, ka ku bulela kuli: “Kacwalo lwa kona ku bulela sina mo ba bulelezi bocaziba ba bañata kuli manzwi a n’a ñozwi fa miputo yeo a bukeleza litimana za kale ka ku fitisisa za Bibele.”

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 32]

Libita: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; Manzwi a’ cakuzwi: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; ka tumelezo ya Israel Antiquities Authority