Mukoloko wa Kale wa Libuka za Bibele

“KU BONAHALA kuli mulaini ni mulaini u ñolezwi ku hoha mamelelo ya ba ba bata ku ziba ze ne ezahezi kwa Bakreste ba kwa makalelo.” Ki mona mo ne i taluselizwe pampili ye ñwi ya kale. Kana pampili yeo mwa i ziba?

Mwendi mwa i ziba kamba mwendi ha mu si ka utwa kale za yona—i bizwa Muratorian Fragment. Ibe kuli mwa i ziba kamba kutokwa, mu kana mwa ipuza kuli, ‘Kanti pampili ya Muratorian Fragment ki ya butokwa cwañi?’ Ki ya butokwa kakuli ki wona mukoloko wa kale ka ku fitisisa o bonisa ka ku nepahala libuka za Mañolo a Sigerike a Sikreste.

Mwendi ha mu na butata bwa ku kakanya libuka ze ñwi za mwa Bibele. Kono kana ne mu ka komoka ku ziba kuli ku kile kwa ba ni nako muta batu ba bañwi ne ba kakanyize libuka ze ñwi za mwa Bibele? Pampili ya Muratorian Fragment i bonisa libuka ze lumelwa kuli ki zona ze buyelezwi. Sina mo mu zibela ki kwa butokwa hahulu ku ziba libuka tenyene ze panga Bibele. Kacwalo pampili ye i patuluziñi ka za libuka ze li teñi cwale mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste? Pili, ha lu nyakisiseñi litaba ze ñwi ka za yona pampili yeo.

Mo Ne I Fumanezwi

Pampili ya Muratorian Fragment ki kalulo ya muputo wa codex o na ni makepe a 76; likepe ni likepe la codex li eza lisentimita ze 27 mwa butelele ni ze 17 mwa bukuswani. Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), caziba ya kutekeha wa litaba za kwaikale wa kwa Italy, n’a i fumani mwa sifalana sa libuka sa Ambrosian Library, kwa Milan, ili kwa Italy. Muratori n’a hatisize pampili yeo ka 1740, mi kacwalo ya fiwa libizo la Muratorian Fragment. Ku bonahala kuli muputo mo ne i zwisizwe, ona wa codex, n’o ñozwi mwa lilimo za ma-700 mwa ndu ya kale ya bulapeli ya Bobbio, bukaufi ni Piacenza, ili kwa mutulo wa Italy. Mi ne u shimbululezwi mwa sifalana sa libuka sa Ambrosian Library kwa makalelo a ma-1600.

Pampili ya Muratorian Fragment i na ni milaini ya litaba ye 85 ye fumaneha fa makepe 10 ni 11 a muputo wo wa codex. Litaba zeo ne li ñozwi mwa Silatini mi ku bonahala kuli ne li  kopisizwe ki muñoli ya n’a si ka tokomela hahulu. Kono mafosisa a mañwi a n’a ezize se a lemuhilwe ka ku bapisa manzwi a pampili yeo ni manzwi a swana ni ona a mwa miputo ye mine ya mwa lilimo za mwanda wa bu-11 ni wa bu-12.

Ne I Ñozwi Lili?

Niteñi mu kana mwa ipuza kuli pampili ya Muratorian Fragment ne i ñozwi lili luli? Ku bonahala kuli pampili ya pili ne i ñozwi mwa Sigerike lilimo-limo pili pampili ya Muratorian Fragment ya Silatini i si ka tolokwa kale ku zwa mwa puo ya Sigerike. Ha lu nyakisiseñi taba ye ka lu tusa ku ziba kuli pampili ya pili ne i ñozwi lili. Mwa pampili ya Muratorian Fragment ku pundilwe buka ye si ka toma fa Bibele, ye bizwa Shepherd [Mulisana], mi ku bulezwi kuli buka yeo ne i ñozwi “hona cwale-cwale fa, mwa linako za luna, ili mwa muleneñi wa Roma” ki munna wa libizo la Hermas. Licaziba ba bulela kuli Hermas n’a felize ku ñola buka ya Shepherd mwahal’a 140 ni 155 C.E. Kacwalo, mwa kona ku bona libaka ha ku bulelwa kuli pampili ya pili ya Sigerike ya Muratorian Fragment, yona ye tolokilwe mwa Silatini, ne i ñozwi mwahal’a lilimo za ma-170 ni 200 C.E.

Ku bonahala kuli pampili ye mwendi ne i ñolezwi mwa Roma kakuli i bulela hahulu za muleneñi wo. Kono ha ku zibahali hande kuli muñoli wa yona luli ki mañi. Ba bañwi ba li ki Clement wa kwa Alexandria, ba bañwi ba li ki Melito wa kwa Sarde, mi ba bañwi bona ba li ki Polycrates wa kwa Efese. Kono licaziba ba bañata ba bulela kuli ya n’a i ñozi ne li Hippolytus, ya n’a li muñoli yo mutuna ya n’a ñola litaba mwa Sigerike ili ya n’a pilile mwa Roma ka nako ye akalezwa kuli ki yona ye ne i ñozwi pampili ya Muratorian Fragment. Mwendi ha mu na hahulu taba ni lika zeo, kono cwale mwendi mu tabela ku ziba litaba ze ñozwi luli mwa pampili yeo ili ze i bisa ya butokwa hahulu.

Litaba Ze Ku Yona

Pampili ye ha i bonisi fela mukoloko wa libuka za Mañolo a Sigerike a Sikreste. Hape i talusa libuka ni bañoli ba zona. Ha mu ka i bala, mu ka fumana kuli milaini ya pili ya yona ya tondahala, mi hape i bonahala ku sa felelela hande. I kala ka ku punda buka ya Luka, kihona i bonisa kuli muñoli wa buka ya Bibele yeo ki mualafi. (Makolose 4:14) I bulela kuli buka ya Luka ki Buka ya Evangeli ya bulalu, ili nto ye bonisa kuli mwa milaini ya pili ye tondahala mwendi ku pundilwe Libuka za Evangeli za Mateu ni Mareka. Haiba mwa lumela cwalo, u zibe mu na ni bupaki bo bu mi yemela mwa pampili ya  Muratorian Fragment, kakuli i bulela kuli buka ya Joani ki Buka ya Evangeli ya bune.

Pampili ya Muratorian Fragment i paka kuli buka ya Likezo za Baapositola ne i ñozwi ki Luka mi n’a i ñolezi “Teofile ya kutekeha.” (Luka 1:3; Likezo 1:1) Ku zwaf’o kihona i punda mañolo a muapositola Paulusi a n’a ñolezi ba kwa Korinte (a mabeli), ba kwa Efese, ba kwa Filipi, ba kwa Kolose, ba kwa Galatia, ba kwa Tesalonika (a mabeli), ba kwa Roma, ku Filemoni, ku Tite, ni ku Timotea (a mabeli). Liñolo la Juda ni mañolo a mabeli a Joani ni ona a bonisizwe kuli ki mañolo a buyelezwi. Liñolo la pili la Joani li amilwe kale mwa pampili ye, ku beya cwalo ni buka ya hae ya Evangeli. Buka ya Apocalypse, kamba Sinulo ki yona ya mafelelezo fa mukoloko wa libuka ze buyelezwi.

Pampili ya Muratorian Fragment hape i bulela za buka ya Sinulo ya Pitrosi kono i bonisa kuli ba bañwi ne ba ikutwile kuli buka yeo ha i swaneli ku baliwa ki Bakreste. Muñoli wa pampili ye u lemusa kuli mwa miteñi ya hae, ne se ku na ni libuka za buhata. Pampili ya Muratorian Fragment i talusa kuli libuka zeo ha li swaneli ku amuhelwa, “kakuli haki swanelo kuli nyoko i zwakiwe ni linosi.” Pampili yeo hape i bonisa litaba ze ñwi ze ne sa swaneli ku beiwa fa mukoloko wa mañolo a kenile. Libaka kikuli litaba zeo ne li ñozwi hamulaho wa miteñi ya baapositola, inge cwalo buka ya Hermas ya Shepherd, kamba kakuli ne li ñozwi ka mulelo wa ku hulisa lituto za buhata.

Mwendi mu lemuhile kuli fa mukoloko wo wa libuka za niti za Bibele ha ku si ka pundiwa buka ya Maheberu, mañolo a mabeli a Pitrosi, ni liñolo la Jakobo. Nihakulicwalo, Dokota Geoffrey Mark Hahneman ha s’a bulezi za kutokwa tokomelo kwa mutu ya n’a kopisize mukoloko wo, n’a ize “ku bonahala kuli mukoloko wo ne u kopanyeleza ni litaba ze ñwi ze se latehile, mi libuka za Jakobo ni Maheberu (ni 1 Pitrosi) n’e li ze ñwi za ku zona litaba zeo.”—The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.

Kacwalo pampili ya Muratorian Fragment i paka fo ku sweu kuli mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E., buñata bwa libuka ze fumaneha cwale mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste ne se li ngiwa kuli ki libuka luli ze buyelezwi. Nihakulicwalo lwa ziba kuli, kuli libuka li ngiwe kuli ki ze buyelezwi, ha li tokwiwi kuli konji ha li ka beiwa fa mukoloko o muñwi cwalo wa kale. Se si paka kuli libuka za Bibele li tahile ka moya o kenile ki litaba ze ñozwi ku zona. Kaufel’a zona li paka kuli muñoli wa zona ki Jehova Mulimu mi za lumelelana kaufel’a zona. Ku lumelelana kwa litaba za mwa libuka za Bibele ze 66 ku bonisa kuli li bulela za nto i liñwi fela mi li panga Bibele ye kwanile. Kacwalo, ki hande ku li amuhela sina ka mo li inezi luli—kuli ki Linzwi la Jehova le li tahile ka moya wa hae ili le li bukelelizwe ku t’o fita ni la kacenu le.—1 Matesalonika 2:13; 2 Timotea 3:16, 17.

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Sifalana sa libuka sa Ambrosian Library

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Pampili ya Muratorian Fragment

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 13]

Fragments: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers