Munna ya Bundume U Tusa Batu ku Bala Bibele

Na shwezi mwa libala le li bata hahulu le li kwa upa wa Siberia mi ka nako ya na shwa, ne li mutu ya na shubuzwi maswe. Ki ba sikai fela ba ba hupula kuli munna yo ne li yo muñwi wa batu ba ne ba ile nkuwa mwa litaba za ku tusa Magerike bahabo yena kuli ba tiye mwa tumelo. Libizo la mutwaleti yo ya libezwi ki Seraphim. Na ngile muhato o bundume wa ku tusa batu ku bala Bibele mi muhato wo ki o muñwi wa lika ze ne tisize lifu la hae.

SERAPHIM na pilile ka nako yeo naha ya Greece ne i busiwa ki Mubuso wa ba Turkey. Caziba wa keleke ya Greek Orthodox ya bizwa George Metallinos na ize ka nako yeo “ne ku si na hande likolo ze nde” mi “batu ba bañata ne ba si ka ituta,” ku kopanyeleza cwalo ni ba bahulu ba keleke.

Ne ku na ni shutano ye tuna hahulu mwahal’a mufuta wa Sigerike se ne si li t’ata se si bizwa Sikoine ni Sigerike se ne si bulelwa miteñi yeo mwa malimi a sona kaufela. Shutano yeo ne i zwezipili ku hula kuli mane Sikoine, yona puo ye ne i itusisizwe ha ne ku ñoliwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, ne si kona fela ku utwisiswa ki batu ba ne ba keni sikolo. Nto yeo ne i labuzi butata, mi keleke ya keta ku itusisa sona Sigerike seo se ne si sa utwisisehi se si bizwa Sikoine.

N’e li fo ku ezahalela zeo, ha ku pepwa Stephanos loannis Pogonatus, mwa lubasi lo ne lu tumile mwa sooli sa Lesbos mwa Greece ibato ba ka 1670. Batu ba mwa sooli seo ne ba shebile luli mi ne ba si ka ituta. Bakeñisa kuli ne ku si na hande likolo, Stephanos na izo itutela lituto za hae za matatekelo kwa sikolo sa ba keleke sa mwa silalanda mwa na pila. A ketiwa ku ba dikoni mwa Keleke ya Greek Orthodox inge a sa li yo munyinyani mi a fiwa libizo la Seraphim.

Bakeñisa kuli na tabela ku ituta, Seraphim a ya kwa Constantinople (ye se bizwa Istanbul mwa Turkey cwale) ibato ba ka 1693. Hañihañi banna ba ba tumile hahulu mwa Greece ba fita fa ku mu kuteka ba mano bona buikoneli bwa hae. Mi kapili-pili, kopano ya Magerike ba ba lata hahulu naha ya bona ya mu luma sina numwana ku Czar Peter the Great, ya na li mubusi wa Russia. Musipili wo wa na tamile Seraphim wa ku ya kwa Moscow ni ku kuta, ne u mu tusize ku ziba libaka ze ñata za Yurope, mi na konile ku bona licinceho mwa litaba za bulapeli ni mwa mihupulo ya batu. Ka 1698, Seraphim a tama musipili wa ku liba kwa England mi a yo zibana ni batu ba ba tumile kwa London ni kwa Oxford. Na izo zibana ni yo muhulu wa mabishopu wa kwa Canterbury, yena mueteleli wa Keleke ya Anglican, ya na mu tusize hahulu hasamulahonyana wa fo.

U Hatisa Bibele

Seraphim ha na li kwa England, a lemuha kuli Magerike ne ba tokwa hahulu Bibele ye nca ye bunolo ya “Testamente ye Nca” (Mañolo a Sigerike a Sikreste). Ka ku itusisa Bibele ye ne tolokilwe ka 1630 ki njilulume wa keleke ya bizwa Maximus, Seraphim a eza litukiso za ku hatisa Bibele ye nca, ye si na mafosisa, ili ye utwisiseha ka bunolo. Mi a kalisa musebezi wa hae ka mafulofulo kono hañihañi a felelwa ki pene. Nihakulicwalo lika za bonahala kuli ne li ka mu zamaela hande bakeñisa kuli yo muhulu wa mabishopu  wa kwa Canterbury na sepisize ku mu tusa. Sepiso ye ya ku fiwa tuso ne i susuelize hahulu Seraphim kuli mane a leka mapepa fa ku hatiseza Bibele ya hae mi a lumelelana ni bahatisi.

Kono mali a na filwe na konile fela ku hatisa libuka za Evangeli ya Mateu ni Mareka, ku beya licika la buka ya Luka. Mi kabakala licinceho mwa litaba za puso ya naha ze ne zuhile mwa England, yo muhulu wa mabishopu wa kwa Canterbury a tuhela ku sula mali. Seraphim na si ka zwafa mi a kupa tuso kwa bafumi ba bañwi mi ka 1703 Bibele ye nca ya hatiswa. Mali a mañwi ne a sulilwe ki kopano ye ñwi ye ne talima za ku shaela Evangeli mwa lipuo za ku sili.

Bibele ya Maximus ne i li ya livolyumu ze peli mi ne i na ni litaba za pili za Sigerike. Yeo ne li Bibele ye tuna ili ye bukiti. Kono Bibele ya na bolosozi Seraphim yona ne i ñozwi ka muñolo o munyinyani, mi ne i ñozwi fela mwa Sigerike sa miteñi ye, mi ne li ye nyinyani ili ye cipile.

Se Ne Si Ekelize kwa Butata

Caziba ya bizwa George Metallinos na ize: “Kaniti Bibele ye nca ya Seraphim ki yona Bibele ye ne ba tokwa batu luli. Kono Seraphim na fumanezi fateñi kolo ya ku lwanisa sikwata sa ba bahulu ba bulapeli ba ne ba sa tabeli kuli Bibele i tolokiwe.” Ba bahulu ba keleke ne ba bifisizwe ki manzwi a na ñozi Seraphim kwa makalelo a Bibele ya hae, a kuli na i ñolezi ‘sihulu-hulu baprisita ni baeteleli ba bañwi ba ne ba sa zibi Sikoine, kuli ka tuso ya Moya o Kenile Hahulu ba kone ku bala ni ku utwisisa se siñwi kwa litaba ze ne ñozwi kwa makalelo ilikuli ba kone ku li taluseza Bakreste ba ba mwatas’a bona.’ (Hatiso ya The Translation of the Bible Into Modern Greek—During the 19th Century) Seraphim ka ku eza cwalo na ikenyize mwa kañi ya ku toloka Bibele ye ne li teñi ni kale mwa Keleke ya Greek Orthodox.

Ba bañwi ne ba lemuhile kuli batu ba tokwa ku utwisisa Bibele kuli ba kone ku hula kwa moya ni ku ba ni muzamao o munde. Hape ne ba ikutwa kuli ba bahulu ba keleke ba bañwi ne ba tokwa ku ekeza kwa zibo ya bona ya Mañolo. Mi mane batu ba ne ba tabela kuli Bibele i tolokiwe ne ba lumela kuli niti ya Mañolo ya kona ku taluswa mwa puo ifi kamba ifi.—Sinulo 7:9.

Kono ba ne ba lwanisa taba ya ku toloka Bibele ne ba ipata fa kuli ku toloka Bibele ne ku ka sampula litaba za yona mi ne ku ka tokwisa kaleke m’ata a yona a ku talusa Mañolo ni ku fa tuto ya yona. Kono taba luli ye ne ba saba ki ya kuli Maprotestanti ne ba itusisa toloko ya Bibele kuli ba fokolise m’ata a Keleke ya Greek Orthodox. Ba bahulu ba keleke ba bañata ne ba nga kuli ne ba na ni buikalabelo bwa ku lwanisa lika kaufela ze ne yemela Maprotestanti hamohocwalo ni ku kwalela buikatazo bwa ku tusa batu-tu fela ku utwisisa Bibele. Kacwalo taba ya ku toloka Bibele ya labula mukwangalakanyi mwahal’a ba keleke ya Protestanti ni ba keleke ya Orthodox.

Nihaike Seraphim na sa leli ku zwa mwa Keleke ya Orthodox, na si ka saba ku nyaza ba bahulu ba keleke ka za kutokwa zibo kwa bona ni buñañeli bwa bona. Mwa litaba za na ñozi kwa makalelo a “Testamente ye Nca,” na ize: “Mukreste kaufela ya saba Mulimu u tokwa ku bala Bibele ye Kenile” kuli a kone “ku likanyisa Kreste ni ku utwa tuto ya [hae].” Seraphim na lumela kuli moya wa ku hanisa batu ku ituta Mañolo ne u zwa ku Diabulosi.

Wa Lwaniswa

Toloko ya Seraphim ha ne i zo punya mwa Greece, ya filikanya ba Keleke ya Greek Orthodox. Toloko yeo ya haniswa. Likopi za yona za cisiwa mi kwa fumbiwa kuli mutu kaufela ya na luwile Bibele yeo kamba ya na i bala na ka lundulwa mwa keleke. Ñulukundi ya bizwa Gabriel III a hanisa ku hasanyiwa kwa toloko yeo kakuli na i nga kuli ha i swaneli mi ha i na tuso.

Nihaike Seraphim na si ka zwafa, a lemuha kuli na tokwa ku tokomela. Muuso niha ne u kwalezi toloko ya hae, ba bahulu ba bañata ba bulapeli ni batu-tu fela ba i amuhela ka mazoho a mabeli. Kacwalo na konile ku hasanya toloko ya hae. Kono ndwa ya hae ni balwanisi ba hae ba batuna kihona ha ne i sa zo kalisa.

Ku Wa kwa Hae

Seraphim na si ka iyakatwa fela za ku hasanya Bibele kono hape a ikenya ni mwa lipetuhelo ni  mwa litaba za naha. Mi bakeñisa kuli na bata ku ndongwama lika ze, a kutela kwa Moscow ka 1704 mwa mbumbi. A fita fa ku ba mulikani yo mutuna wa Peter the Great mi a ba muluti ya pahami fa sikolo sa Russian Royal Academy ka nakonyana. Kono ka 1705, Seraphim a kutela kwa Constantinople kuli a yo bona mo ne i ezezwa Bibele ya hae.

Ka silimo se si swana seo, Seraphim a hatisa sinca Bibele ya hae mi a zwisa manzwi a makalelo a na li mwa Bibele ya hae ya pili, ona manzwi a na labuzi butata. A yolisa manzwi ao ka lipulelo ze bunolo ze ne susueza batu ku bala Bibele. Hatiso yeo ya bubeli ya hasanyiwa hahulu, mi ha ku na bupaki bo bu bonisa kuli ne i lwanisizwe ki ba bahulu ba keleke.

Nihakulicwalo, ka 1714 Seraphim a ipumana mwa butata bo butuna ha na lwanisizwe ki Alexander Helladius, muzamai wa Mugerike ya na lwanisa kuli Bibele i tolokiwe. Mwa buka ya hae ye bizwa Præsens Ecclesiæ Græcæ (Mo Se I Inezi Keleke ya Sigerike Cwale), na nyazize hahulu litoloko za Bibele ni batoloki. Mwa kauhanyo ye ñwi mutumbi, Helladius na ñozi fela za Seraphim, mi n’a mu talusa kuli kuti ki lilendele, hape ki muputeleli, mi ki munna ya si ka ituta wa mizamao ye fosahalile. Kana litaba zeo ne li za niti? Muñoli wa libizo la Stylianos Bairaktaris u bonisa ka mo licaziba ba bañata ne ba ngela Seraphim ka ku mu talusa kuli na li ‘mubeleki yo mutuna ni mutwaleti ya na yeziseli,’ ya na lwanisizwe bakeñisa kuli zibo ya hae ne i fitela kwahule ya batu ba mwa miteñi yeo. Niteñi buka ya Helladius ne i tisize kuli Seraphim a we muwelo o maswe.

Wa Kakanyiwa

Seraphim ha na kutezi kwa Russia ka 1731, Peter the Great na sa shwile. Kacwalo njilulume wa Mugerike yo na se a si na silelezo ya muuso. Anna Ivanovna ya na li Mubusi ka nako yeo na ikalezwi hahulu nto ifi kamba ifi ye ne bonahala kuli ya kona ku tisa kozi mwa mubuso wa hae. Ka January 1732, kwa utwahala mabulatwi mwa St. Petersburg a kuli ku na ni litwela la Mugerike le ne li lwanisa mubuso. Litwela leo kuti ne li Seraphim. Kacwalo a tamiwa ni ku iswa kwa ku tosangiswa kwa ndu ya ba bulapeli ye kwa Nevsky. Teñi ko ne ku na ni buka ya na ñozi Helladius, ye ne tamile Seraphim milatu ye fitana-fitana. Seraphim a lika ku ikalabela kwa milatu ye milalu ye ne ñozwi mwa buka yeo. Seraphim a tosangiswa ka likweli ze ketalizoho mi ne ku li t’ata kuli a itukulule kwa litaba zeo kakuli ba bañwi ne ba mu kakanya.

Bakeñisa kuli ne ku si na hande bupaki bo ne bu bonisa kuli na ezize lika zeo, Seraphim na si ka atulelwa lifu. Kono bakeñisa litamilikezo za Helladius, muuso ne u kata-kata ku lukulula Seraphim. Njilulume wa Mugerike yo a lundulelwa kwa Siberia mi na si ka kuta habo yena hape. Katulo ya hae ne i bulezwi kuli ne i tomile fa milatu ye ne li “mwa liñolo la Muñoli wa Sigerike ya bizwa Helladius.” Kacwalo ka July 1732, Seraphim a fita kwa upa wa Siberia inze a tamilwe ka mawenge a sipi mi a beiwa mwa tolongo ye maswe hahulu ya Okhotsk.

Ne ku fitile fela lilimo ze talu mi Seraphim a timela ha sa yubekilwe ni ku libalwa cwalo. Fokuñwi na sa ezangi liketo ze nde mi fokuñwi miezezo ya hae ya lika ne si ye lukile mi na sa ezangi lika ka maseme, kono fa toloko ya hae kona fo ku tomile ze ñwi za litoloko za Bibele ze fumaneha cwale mwa Sigerike sa miteñi ye. * Ye ñwi ya litoloko zeo ki toloko ye bunolo ya New World Translation of the Holy Scriptures, ili ye fumaneha ni mwa lipuo ze ñwi ze ñata. Lwa itumela luli ku Jehova Mulimu kwa ku bukeleza Linzwi la hae kuli batu kai ni kai ba fumane kolo ya ku ‘fita fa zibo ya ku ziba niti’!—1 Timotea 2:3, 4.

[Litaluso za kwatasi

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Peter the Great

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 10]

Photos: Courtesy American Bible Society