Basupali Ha Ba Babalelwi mi Ba Nyandiswa

MULIBELELI ha na nz’a londa ka nako ya busihu, n’a komokisizwe ki za n’a boni. Ha latela meto kwande a muyaho o mutuna o buheha, a bona litupu ze peli ze tunumani, ili za bosinyalana ba basupali ba ne ba tulile mwa lihaulo la ndu ya bona ya bu 8 fa muyaho o lundatami. Nihaike kuli ku ipulaya kwa bona ne ku komokisize hahulu, ze ne komokisize hahulu ni ku fita ne li ze ne ba ipulaezi. Kañolo ka ne ka fumanwi mwa pokoto ya ba banna ne ka bala kuli: “Lwa ipulaya bakeñisa kuli mwan’a luna wa munna ni mukwenyan’a luna ba lu nyandisa ni ku lu komela ka nako kaufela.”

Mwendi buñata bwa litaba ze fumaneha mwa likande le haki hañata li ezahalanga, kono butata bo ne bu tisize kuli ba ipulaye bu atile hahulu. Kaniti, ku nyandisa basupali ku atile hahulu mwa lifasi kaufela. Mu nyakisise mitala ye latelela:

• Mwa patisiso ye ñwi, 4 pesenti ya basupali ba ba pila kwa Canada ne ba bihile kuli ba nyandiswanga kamba ku bukulwa, mi hañata ba ezwanga cwalo ki wa lubasi lwa bona. Kono basupali ba bañata ha ba talusangi manyando a bona kabakala ku ikutwa hahulu maswabi kamba sabo. Bocaziba ba li mwendi palo luli ya basupali ba ba nyandiswa kwa Canada ibat’o eza 10 pesenti.

• Mutende o bizwa India Today u biha kuli: “Nihaike kuli naha ya India kwande i bonahala ku ba ni mabasi a tiile ni a swalisani, ya fokola bakeñisa kuli buñata bwa basupali ha ba latiwi ki bana ba bona.”

• Ka ku ya ka lipatisiso ze itingwa ze ezizwe cwanoñu fa, kopano ya National Center on Elder Abuse i talusa kuli “basupali ba kwa naha ya America ba ba eza palo ye mwahal’a 1 milioni ni 2 milioni ili ba lilimo za buhulu ze 65 kamba ku fitelela, ba holofalizwe, ku bukulwa kamba ku nyandiswa ka nzila ye ñwi ki mutu ya n’a swanela ku ba babalela kamba ku ba sileleza.” Ya tatama caziba wa mulao mwa sikiliti sa San Diego kwa California, u li ku nyandisa basupali ki “o muñwi wa milatu ye mituna ye ba tamelwa batu kacenu.” U ekeza kuli: “Ni bona kuli butata b’o bu ka zwelapili mwa lilimonyana ze taha.”

• Mwa Canterbury kwa New Zealand, batu ba sweli ku ikalelwa hahulu kakuli basupali ba sweli ba fumbelwa ku nyandiswa ki bahabo bona—sihulu ba ba itusisa hahulu milyani ye kola, litakwa, kamba ba lipapali za likwinano za mali. Palo ya litaba ze bihilwe za ku nyandisa basupali mwa muleneñi wa Canterbury ne i pahami hahulu ku zwa fa 65 ka silimo sa 2002 ku ya fa 107 mwa silimo sa 2003. Yo muhulu wa kopano ye tomilwe ka mulelo wa ku tibela ku nyandisa basupali u talusa kuli palo yeo i kona ku ba ye “nyinyani hahulu ha i bapiswa ni basupali ba bañata ba ba sweli ku nyandiswa.”

 • Mutende wa The Japan Times u biha kuli kopano ya Japan Federation of Bar Associations ne i akalelize kuli “basupali ba ba nyandiswa ba swanela ku isezwa hahulu pilu ku fita banana ba ba nyandiswa kamba batu ba ba nyandiswa ki be ba pila ni bona mwa lapa.” Libaka? Mutende wa Times u talusa kuli libaka le liñwi kikuli “ha ku bapiswa ni ku nyandiswa kwa banana ni kwa bosinyalana, ku nyandiswa kwa basupali ku nganga nako ye telele kuli batu ba zibe, fokuñwi bakeñisa kuli basupali ba ikutwanga kuli ha ku na ku sili ko ba swanela ku ya haiba ba nyandiswa ki bana ba bona, mi hape bakeñisa kuli muuso ni bazamaisi ba lilalanda se ba palezwi ku tatulula butata b’o.”

Mitala i sikai yeo ya ze sweli ku ezahala mwa lifasi kaufela i lu tahiseza ku buza kuli: Ki kabakalañi basupali ba bañata ha ba sa babalelwi ni ha ba nyandiswa? Kana ku na ni sepo ya kuli lika li ka cinca? Basupali ba omba-ombiwa cwañi?