‘U Lekule Simu Ye’!

LITWELA ze 12 ne li twezi Naha ya Sepiso kaufela yona. Mushe na li bulelezi kuli li yo talimisisa bayahi ba naha yeo ni ku yo tisa kwa lico ze limiwa mwateñi. Ki lico mañi ze ne tabezwi hahulu ki litwela zeo? Kaufinyana ni Hebroni, litwela za fumana simu ya likota za veine ye ne beile sisansa se si kima kuli mane sikoyowela si li siñwi fela haisi ko ne si kulekilwe ki litwela ze peli. Litwela zeo ne li tabezi hahulu bukima bwa sisansa seo kuli mane za beya sibaka se si na ni mununo seo libizo la “musindi wa Eshikoli.”—Numere 13:21-24.

Mwa lilimo za ma-1800, mupoti yo muñwi kwa Palestine na file piho ye li: “Eshikoli, kamba musindi wa Sisansa, . . . u sa titihani ka likota za veine, mi sisansa sa mwateñi kona se si tabusa hahulu mi ki sona se si kima ka ku fitisisa mwa Palestine.” Nihaike kuli likota za veine za mwa Eshikoli ne li ipitezi, mwa Palestine kaufela ne ku limiwa sisansa se sinde mwa linako za litaba za mwa Bibele. Ze ñozwi za Maegepita li bonisa kuli Malena ba Egepita ne ba lekanga veine kwa naha ya Kanana.

Buka ye bizwa The Natural History of the Bible i talusa kuli: “Ze tisa kuli Palestine i lumelwe ki likota za veine ki malundu a yona a mubu wa lucwe lo lu natiwa ki kalengelenge ka lizazi, ni mufutumala wa mbumbi, ni mukamo o tiswa ki mezi a pula ya maliha.” Isaya na talusize kuli libaka ze ñwi ne li cezwi likota za veine ze 1,000.—Isaya 7:23.

Naha ya Likota za Veine

Mushe na taluselize Maisilaele kuli ne ba ka yaha mwa naha ya “likota za veine ni za lifeiga ni za garaneti.” (Deuteronoma 8:8) Buka ya Baker Encyclopedia of Bible Plants i bonisa kuli: “Likota za veine ne li ze ñata hahulu mwa naha ya Palestine wa kwaikale kuli  mane lipeu za sisansa se li fumanwi ibata iba mwa libaka kaufela ze pumbuzwi.” Likota za veine mwa Naha ya Sepiso ne li beyanga luli kuli mane nihaiba limpi za Nebukadenezare ha ne li sinyize Juda ka silimo sa 607 B.C.E., batu ba ne ba siyezi mwa naha ba “kutula veine ni ze beiwa ki likota ka buñata bo butuna.”—Jeremia 40:12; 52:16.

Kuli veine i be teñi ka buñata, balimi ba Maisilaele ne ba tokwa ku babalela hande likota za bona za veine. Buka ya Isaya i talusa mo mulimi sakata wa likota za veine wa Muisilaele na limelanga simu ye fa kalundu ni ku pumbula mwateñi macwe a matuna kaufela a si ka cala kale “likota ze munati.” Kihona cwale a yaha lukwakwa lwa macwe ka ku itusisa macwe a na pumbuzi mwa simu yeo. Lukwakwa l’o ne lu sileleza simu ya likota za hae za veine kuli i si ke ya lyatingelwa ki likomu, ni ku silelezwa kwa mawawa, likulube za mwa mushitu, ni masholi. Hape na kana a lukisa silubelo ni ku yaha tawalanyana mwa ku pumulelanga ka nako ya kutulo likota za veine ha ne li tokwa ku babalelwa hahulu. Ha sa petile musebezi wo kwa makalelo, mulimi cwale na kona ku libelela kutulo ye tuna.—Isaiah 5:1, 2. *

Kuli ku be ni kutulo ye tuna, mulimi na kola mitai ya likota za veine kuli kota i beye hahulu, ni ku lima-lima mwa simu kuli ku si ke kwa mela bucwañi, macacani, ni mikona. Na kona ku selaelanga simu ya likota za veine ka nako ya mbumbi haiba pula ya maliha ne i si ka siya mukamo o likani.—Isaya 5:6; 18:5; 27:2-4.

Nako ya ku kutula sisansa kwa mafelelezo a mbumbi ne i banga nako ya tabo luli. (Isaya 16:10) Mwa Libibele ze ñata za Sikuwa, ku na ni lisamu ze talu ze na ni tutoho twa litaba to tu na ni manzwi a li “upon the Gittith.” (Lisamu 8, 81, ni 84) Mwa Bibele ya Septuagint pulelo yeo ye sa zibahali hande i tolokilwe kuli “silubelo” mi mwendi i bonisa kuli Maisilaele ne ba opelanga lisamu zeo ka nako ya ku kutula sisansa sa veine. Nihaike kuli hañata fa sisansa ne ku pangiwanga veine, Maisilaele hape ne ba canga sisansa se si mezi kamba ku si omisa ni ku si eza mañende.—2 Samuele 6:19; 1 Makolonika 16:3.

Kota ya Veine ya Isilaele

Hañata-ñata, Bibele i swaniselize batu ba Mulimu kwa kota ya veine—ili swanisezo ye swanela kabakala kuli likota za veine ne li za butokwa hahulu kwa Maisilaele. Mwa Samu 80, Asafi na swaniselize sicaba sa Isilaele kwa kota ya veine ya na cezi Jehova mwa naha ya Kanana. Naha yeo ne i kenisizwe ilikuli kota ya veine ya Isilaele i tome mibisi ni kuli i tiye.  Kono kwa nalule-lule, lukwakwa lwa yona se lu wa. Sicaba sa lisela ku sepa Jehova, mi ni yena a lisela ku si sileleza. Sina kulube ya mwa mushitu ye pundungela simu ya likota za veine, lila za Isilaele za zwelapili ku sinya sifumu sa Isilaele. Asafi na lapezi ku Jehova kuli a tuse sicaba ku kutelwa ki kanya ya sona ya sapili. Na lapezi ka t’ata kuli: ‘U lekule simu ye.’—Samu 80:8-15.

Isaya na swaniselize “ba ndu ya Isilaele” kwa simu ya likota za veine ye ne beile ‘sisansa se si baba,’ kamba sa mwa mushitu. (Isaya 5:2, 7) Sisansa se si baba kamba sa mwa mushitu ki se si sisani hahulu ha si bapanywa kwa sisansa sa ku itimela kakuli minjeke ya sisansa sa mwa mushitu ne li ye mikima hahulu ku fita sisansa sona ka sibili. Sisansa sa mwa mushitu ha si koni ku pangiwa veine kamba ku ciwa, ili swanisezo ye swanela ye yemela sicaba sa bakwenuheli se si beya miselo ya ku loba mulao isi ya ku luka. Mulimi wa likota za veine ne si yena ya na tisa kuli sisansa si babe. Jehova na ezize buikatazo kaufela kuli sicaba si beye miselo ye minde. Na buzize kuli: “Se ne ni swanezi ku ezeza simu ya ka ya veine ki sifi kwand’a se ni ezize?”—Isaya 5:4.

Bakeñisa kuli kota ya veine ya Isilaele ne i si ka beya miselo ye munati, Jehova na ba lemusize kuli na ka kumula lukwakwa lwa na yahile kuli lu ba sileleze ka ku ba batu ba hae. Na si ke a kola mitai ya kota ya hae ya veine kamba ku i lima-limela. Pula ya maliha ye ne swanela ku kolobisa licalo ne i si ke ya nela, mi mikona ni mikakani ne li ka yamba mwa simu ya likota za veine.—Isaya 5:5, 6.

Mushe na polofitile kuli bukwenuheli bwa Isilaele ne bu ka tisa kuli nihaiba masimu a bona a likota za veine a ome. “U ka shendeka masimu a likota za veine, u li cale; kono ha u na ku nwa veine ya zona kamba ku kutula sisansa sa zona; kakuli sisansa si ka ciwa ki mabuku.” (Deuteronoma 28:39) Kota ya veine ya kona ku oma mwa mazazi a sikai fela haiba libuku li kena mwa kota ni ku kala ku ca mwahali.—Isaya 24:7.

“Kota Luli ya Veine”

Sina Jehova ha na swaniselize sicaba sa Isilaele kwa kota ya veine, Jesu ni yena na itusisize swanisezo ye swana. Ka nako ye zibahala kuli ki Mulalelo wa Mulena, Jesu na bulelezi balutiwa ba hae kuli: “Ki na kota luli ya veine, mi mulimi ki Ndate.” (Joani 15:1) Jesu na swaniselize balutiwa ba hae kwa mitai ya kota ya veine. Sina mitai ya veine ha i tiyezi fa kota luli, balutiwa ba Kreste ni bona ba swanela ku zwelapili ku swalisana ni yena. Jesu na bulezi kuli: “Kwande ku na ha mu koni ku eza se siñwi.” (Joani 15:5) Balimi ba calanga kota ya veine kuli ba fumane kwateñi miselo, mi Jehova ni yena u tokwa batu ba hae kuli ba beye miselo ya kwa moya. Ku eza cwalo ku tabisa Mulimu mi ku mu fa tumbo ka ku ba yena Mulimi wa kota ya veine.—Joani 15:8.

Kuli kota tenyene ya veine i beye miselo, i tokwa ku kola mitai ni ku kolelwa, mi Jesu na amile kwa lika ze peli  zeo. Mulimi wa likota za veine u kona ku kola mitai ya kota ya veine habeli ka silimo ilikuli kota i beye hahulu. Ka nako ya maliha, mitai ye miñata ya kota ya veine i kana ya pumakiwa hahulu. Mi mulimi a kana a pumaka buñata bwa mitai ye ne melile silimo se si felile. A kana a siya mitai ye mituna ye milalu kamba ye mine kwa kota ya veine, ni ku siya lituhela li li liñwi kamba ze peli fa mutai ni mutai. Zona lituhela ze sa zo shoshela zeo li nganga sibaka sa mitai ye ne melile silimo se si felile mi kona ze ka hula ku ba mitai ye ka beya sisansa mbumbi ye latelela. Kwa mafelelezo, mitai ya kota ha se i kolilwe, mulimi u cisa mitai yeo ye pumilwe.

Jesu ha na bulela za ku shaba ko kutuna k’o, na i ze: “Mutu h’a sa ini ku na, u nepelwa kwande sina mutai. Wa oma mi wa nopwa; u nepelwa mwa mulilo, mi wa ca.” (Joani 15:6) Nihaike kuli ka nako ye kota ya veine i kana ya bonahala kutokwa mitai, i ka shabiwa hape ka nako ya matabula a ya kwa maliha.

Jesu na ize: “Mutai kaufela o ku na, o sa beyi muselo, wa u kola.” (Joani 15:2) Ku kola k’o ku kana kwa eziwa ha se ku shoshezi lituhela ze nca kwa kota ya veine mi tukoyowela twa sisansa se tu bonahala. Mulimi wa likota za veine u tatubisisa mutai ni mutai o munca kuli a bone mitai ye beya sisansa ni ye sa beyi. Haiba mitai ye sa beyi sisansa i sa koliwi, i ka zwelapeli ku anya mununo ni mezi mwa kota. Kabakaleo mulimi u kola mitai yeo ye sa beyi se siñwi ilikuli mununo o mwa kota ya veine u anyiwe fela ki mitai ye beya sisansa.

Kwa mafelelezo, Jesu cwale u bulela za musebezi wa ku kolela. U talusa kuli: “Mutai kaufela o beya muselo, wa u kolela kuli u beye hahulu.” (Joani 15:2) Mitai kaufela ye sa beyi sisansa ha se i kolilwe, mulimi u tatuba hande mutai ni mutai o beya sisansa. Bukaufi ni lisina la mutai o beya miselo, hañata mulimi u fumananga lituhela ze sa zo shoshela ze tokwa ku pumiwa ni zona. Haiba lituhela zeo li tuhelelwa ku hula, li ka anya mezi a butokwa a’ mwa kota ya veine, ona mezi a kona ku tusa miselo ku fumana mukamo. Matali a mañwi a matuna a kona ku koyolwa ilikuli litolwana ze sa zo beiwa li kone ku natiwa ki liseli la lizazi. Mihato ye kaufela i tusa mitai ye beya miselo kuli i kone ku beya hahulu.

‘Mu Beye Muselo Hahulu’

Mitai ya swanisezo ya “kota luli ya veine” i yemela Bakreste ba ba tozizwe. Kono “lingu ze ñwi” ni bona ba swanela ku bonisa kuli ki balutiwa ba Kreste ba ba beya muselo. (Joani 10:16) Ni bona b’a kona ku “beya muselo hahulu” ni ku kanyisa Ndat’a bona wa kwa lihalimu. (Joani 15:5, 8) Swanisezo ya Jesu ya kota luli ya veine i lu hupulisa kuli ku puluswa ku itingile fa ku swalisana ni Kreste ni ku beya miselo ye minde ya kwa moya. Jesu na bulezi kuli: “Ha mu mamela litaelo za ka, mu ka ina mwa lilato la ka, sina na, ha ni mamezi litaelo za Ndate, mi ni inzi mwa lilato la hae.”—Joani 15:10.

Mwa miteñi ya Zakaria, Mulimu na sepisize bomasiyaleti ba ne ba sepahala ba Maisilaele kuli naha ne i ka kutela ku ba ni ‘peu ya kozo; mi kota ya veine ne i ka beya sisansa sa yona, mi mubu ne u ka beya lico za ona.’ (Zakaria 8:12) Hape kota ya veine i itusisizwe kwa ku talusa kozo ye ba ka ba ni yona batu ba Mulimu mwahal’a Puso ya Kreste ya Lilimo ze Sikiti. Mika na polofitile kuli: “Kono ba ka ina, mutu ni mutu mwa kota ya hae ya veine ni mwa kota ya hae ya feiga, ku si na ya ba sabisa; kakuli ki s’o bulezi mulomo wa [Muñ’a] Bupilo wa limpi.”—Mika 4:4.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Kota ya veine ye sa zo nyana

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Ku shabiwa kwa mwa maliha

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Ku cisa mitai ye pumilwe