Ku Bata Liseli

LAURA FERMI, musal’a Enrico Fermi, caziba wa za sayansi ya zibahala hahulu, na bulezi kuli: “Mutu ya si ka ituta ha fiti ya itutile.” Ba bañwi ba kana ba honona kuli mutu ha koni ku nyanda kabakala ku sa ziba nto ye ñwi. Kono ba bañata ba lumela kuli manzwi a Laura Fermi ao ki a niti isi fela ha ku taha ku za sayansi kono ni mwa likalulo ze ñwi za bupilo. Ku sa ziba niti ku tisize kuli batu ba bañata ba ipumane mwa lififi la munahano, la muzamao, ni la kwa moya ka lilimo-limo.—Maefese 4:18.

Kona libaka licaziba ba bañwi ha ba bata liseli. Ba bata ku ziba ze lu pilela ni ze ka lu ezahalela kwapili. Kacwalo ba likile linzila ze fitana-fitana kuli ba fumane liseli. Ha lu nyakisiseñi ze ñwi za ku zona ka bukuswani.

Kana Liseli La Fumaneha mwa Bulapeli?

Sizo sa Sibuddha si bonisa kuli Siddhārtha Gautama, yena mutomi wa bulapeli bwa Sibuddha, na utwa hahulu butuku ku bona batu ha ba nyanda ni ku shwa. Na kupile baluti ba bulapeli bwa Sihindu ku mu tusa ku fumana “nzila ya niti.” Ba bañwi ba akaleza kuli a ikenye mwa mukwa o bizwa yoga ni wa ku itima lika ko ku tulile tikanyo. Hañihañi, Gautama a iketela mukwa wa ku yeya hahulu ilikuli a kone ku fumana liseli la niti.

Ba bañwi bona mwa ku bata liseli ba itusisize milyani ye kola ye sitanisa booko. Ka mutala, ba Keleke ya Native America kacenu ba nga kuli peyote, sona simela fo ku pangiwa mulyani o tisa mandingwe ki nto ye “patulula likunutu.”

Mufilosofi wa Mufura wa mwa lilimo za ma-1700 ya bizwa Jean-Jacques Rousseau na lumela kuli Mulimu wa kona ku fa liseli la kwa moya ku mutu kaufela ya li bata ha buniti. Ka mukwa ufi? Ka ku latelela “zeo Mulimu a bulelela pilu ya mutu.” Rousseau f’o na talusa kuli haiba mu palelwa ku ziba za ku eza ka za lika ze ñwi, maikuto a mina ni lizwalo la mina—kona ze ka ba “ketelelo ye sepeha ha mu ngangehile cwalo.”—Hatiso ya History of Western Philosophy.

Kana M’ata A Luna A ku Nahana A Kona ku Lu Tusa ku Fumana Liseli?

Ba ne ba pilile mwa miteñi ya Rousseau ne ba hanile ka t’ata kuli liseli ha li koni ku fumanwa ka ku itusisa mukwa wa bulapeli o cwalo. Ka mutala, Mufura yo muñwi ya bizwa Voltaire na nga kuli bulapeli ha bu si ka tisa monyehelo kwa batu, kono mane ki bona sihulu bo bu tisize kuli batu ba mwa Yurope ba si ke ba ziba se siñwi, ba be ni tumelo ya mioya ni ketululo ka nako ye telele mwa nako ye ba biza licaziba ba litaba za kale kuli Nako ya Lififi.

Voltaire na til’o swalisana ni kopano ya Enlightenment (Monyehelo) ya mwa Yurope ye ne hasanya  mihupulo ya batu. Balateleli ba yona ni bona ne ba lumela mihupulo ya Magerike ba ikale—kuli mihupulo ya butu ni lipatisiso za sayansi ki zona lika za butokwa ze kona ku tusa kwa ku fumana liseli la niti. Yo muñwi wa mwa kopano yeo ya bizwa Bernard de Fontenelle na nga kuli mihupulo ya butu ka ili yona fela ne i ka kona ku tusa batu ku fumana “liseli hanyinyani-hanyinyani kuli mane miteñi ya ikale kaufela ha ne i ka bapanyiwa ni miteñi yeo, ne i ka bonahala ku fifala hahulu.”—Hatiso ya Encyclopædia Britannica.

Ze ki ze ñwi fela za linzila ze lwanisana za mwa ku fumanela liseli. Kono kana luli ku na ni “simbule se si sepeha” se si kona ku lu tusa ku fumana niti? Ha lu nyakisiseñi ze i bulela taba ye tatama ka za simbule sa niti se si kona ku lu tusa ku fumana liseli.

[Maswaniso a fa likepe 3]

Gautama (Buddha), Rousseau, ni Voltaire ne ba batile liseli ka ku itusisa linzila ze shutana-shutana