“Ya Utwa ku Nyaziwa wa Talifa”

LIÑOLO la Liproverbia 23:12 li li: “U ise pilu ya hao kwa ku ituta, mi lizebe za hao li teeleze litaba za butali.” Mwa liñolo le, “ku ituta,” kamba ku lutiwa likuka ze lukile, ku kopanyeleza ku ikalimela ni ku kalimelwa ki ba bañwi. Tuto ye cwalo, i tokwa kuli mutu ya i fa a be ni zibo ya kuli ki kalimelo ye cwañi ye tokwahala ni mwa kona ku i fela. Kacwalo “litaba za butali” ze fumanwa mwa simbule se si sepeha ki zona ze tokwahala kwa ku lu luta.

Buka ya Bibele ya Liproverbia ki simbule tota sa manzwi a butali. Mashitanguti a ñozwi mwateñi a ‘luta mutu butali ni tuto, ku talifisa mizamao ye na ni ngana, ye na ni niti, ye lukile, ni ye sepahala.’ (Liproverbia 1:1-3) Lu eza hande haiba ‘lizebe za luna li teeleza’ kwa manzwi a butali ao. Liproverbia kauhanyo 15 i fa ketelelo ye swanela ya mwa ku tibela buhali, mwa ku itusiseza lilimi, ni mwa ku lutela ba bañwi zibo. Ha lu nyakisiseñi litimana ze ñwi za mwa kauhanyo yeo.

Ki Nto Mañi ye Kona ku “Kuyula Buhali”?

Ha na talusa ka m’o manzwi a kona ku ombaliseza buhali, Mulena Salumoni wa Isilaele wa kwaikale u bulela kuli: “Kalabo ye bunolo i kuyula buhali; kono linzwi le li utwisa butuku li zusa buhali.” (Liproverbia 15:1) Linzwi le li itusisizwe la “buhali,” li talusa maikuto a matuna kamba ku nyema hahulu-hulu. Lishitanguti le, li kona ku lu tusa cwañi kuli lu kuyule buhali bwa mutu yo muñwi ni ku tibela kuli luna beñi lu si ke lwa halifa?

Manzwi a bulelwa ka ku pumaka fela a utwisa butuku, a’ kona ku ekeza kwa butata. Kono hañata kalabo ye bunolo yona i kuyulanga buhali. Nihakulicwalo, ku fa kalabo ye bunolo ku mutu ya halifile fokuñwi ku t’ata. Kono lwa kona ku fa kalabo ye bunolo haiba lu eza buikatazo bwa ku utwisisa libaka mutu yo ha halifile. Bibele i bulela kuli, “ngana ya mutu i mu tibela ku halifa kapili, mi h’a swalela ba ba mu foselize, u ka bubana.” (Liproverbia 19:11) Esi mwendi mutu ya halifile y’o ha i sepi kamba mwendi u bata ku isezwa pilu? Mane mwendi ze lu bulezi kamba ze lu ezize hasi zona ze mu halifisize. Haiba lu fumana muñ’a ndu ya lu halifela mwa bukombwa bwa Sikreste, kana kamita hasi  kabakala kuli u kwashekilwe ka za litumelo za luna kamba mwendi u yaululwa ki lituto ze ñwi za sa utwisisi? Ha lu swaneli ku halifela muñ’a ndu ka ku nahana kuli mwendi wa lu lwanisa. Niha lu sa koni ku utwisisa libaka le li tisa kuli mutu yo muñwi a halife, ku mu alaba ka buhali ku ka bonisa kuli ha lu ikalimeli. Lu tokwa ku ambuka ku no alabanga ka buhali.

Hape kelezo ya ku no fanga kalabo ye bunolo ya kona ku lu tusa hahulu kwa ku tibela buhali bwa luna. Lwa kona ku sebelisa kelezo yeo ka ku ituta ku no bulelanga maikuto a luna ka nzila ye sa fosezi ba ba lu teeleza. Muta lu sebelisana ni ba mwa lubasi, lu tokwa ku lika ku bulela maikuto a luna ka ku iketa hande isiñi ka buhali kamba ka ku itusisa mashendo. Mayuku a kona ku tisa kuli ba bañwi ni bona ba lu yukaukelange. Ku taluseza yo muñwi maikuto a luna ka ku iketa hande ha ku na ku mu bonisa kuli lu mu tama mulatu mi mane ku kona ku mu tusa kuli a eze licinceho.

“Lilimi la Mutu ya Butali Li Utwisa Zibo ye Nde”

Ku ikalimela ku susumeza mubulelelo wa luna ni lipulelo za luna. Salumoni u li: ‘Lilimi la mutu ya butali li utwisa zibo ye nde; kono milomo ya matanya i tahisa butanya.’ (Liproverbia 15:2) ‘Lilimi la luna le li butali li utwisa zibo ye nde’ muta lu hulisa cisehelo ya ku tusa ba bañwi ni ku ambola ni bona za mulelo wa Mulimu ni litukiso za hae ze lilato. Litanya lona ha li koni ku eza cwalo kakuli ha li na zibo.

Pili a si ka fa kale ketelelo ya mwa ku itusiseza lilimi, Salumoni u bonisa shutano ye swanela ku nahanisiswa. U li: “Meto a [Muñ’a] Bupilo a mwa mabaka kaufela. Inz’a talima ba ba maswe ni ba bande.” (Liproverbia 15:3) Lwa nyakalala luli ku utwa cwalo kakuli lu sepiswa kuli: “Meto a [Muñ’a] Bupilo a talimisisa lifasi kaufela, kuli a tahise mata a hae ku tusa ba ba mu file lipilu za bona, kaufela zona.” (2 Makolonika 16:9) Jehova wa ziba haiba lu eza lika ze nde. Hape wa ziba ba ba sweli ku eza bumaswe, mi u ta ba atula.

Salumoni u zwelapili ku koñomeka butokwa bwa lilimi le linde ka ku bulela kuli: “Lilimi le linde ki kota ya bupilo; kono lilimi le li lunya li taba kwa pilu.” (Liproverbia 15:4) Pulelo ya “kota ya bupilo” i tisa muhupulo wa tulemeno to tu kona ku folisa ni ku tiisa mutu. (Sinulo 22:2) Manzwi a bulelwa ka ku shiama a mutu ya butali a katulusa moya wa ba b’a teeleza. A susumeza tulemeno twa bona to tunde. Kono lilimi le li lunya lona li filikanya moya wa bateelezi.

Ku Amuhela Tuto ni ku “Hasanya Manzwi a Zibo”

Mulena ya butali u zwelapili ku bulela kuli: “Litanya li shwaula tuto ya ndat’ahe; kono ya utwa ku nyaziwa wa talifa.” (Liproverbia 15:5) Kono mutu u ‘utwa cwañi ku nyaziwa’ haiba ha si ka kalimelwa? Liñolo le, li bonisa kuli kalimelo i swanela ku fiwa ha i tokwahala. Mwa lubasi, ki bashemi, sihulu bondate, ba na ni buikalabelo bwa ku fa kalimelo, mi mwana u na ni buikalabelo bwa ku i amuhela. (Maefese 6:1-3) Kono batanga ba Jehova kaufela ba amuhelanga kalimelo ka ku fitana-fitana. Maheberu 12:6, i li: “Kakuli Mulena u kalimela ya latwa ki Yena, mi u nata mwana yo muñwi ni yo muñwi yo a amuhela.” Mo lu ngela kalimelo ku bonisa haiba kuli lu talifile kamba lu matanya.

Hape kuli a bonise shutano ye ñwi, Salumoni u li: “Mulomo wa ya talifile u hasanya manzwi a zibo; kono pilu ya litanya ha i ezi cwalo.” (Liproverbia 15:7) Ku abela zibo ku swana inge ku hasanya peu. Kwaikale, mulimi na sa calangi peu ya hae mwa sibaka si li siñwi fela. Kono n’a hasanyanga peu ka bunyinyani mwa simu kaufela ka linako ze shutana-shutana. Ku cwalo ni kwa ku hasanya  zibo. Ka mutala, ha lu kopana ni mutu mwa bukombwa, ikaba ku sa bonisa lilato haiba lu mu bulelela litaba kaufela za Bibele ka nako iliñwi. Kono mutu ya butali yena wa ikalimela mwa manzwi a hae. U ‘hasanya’ zibo hanyinyani-hanyinyani ka ku bonisa tuto iliñwi ya mwa Bibele ka nako ni nako ni ku i talusa hande, mi u ka eza cwalo ku likana ni mo muteelezi wa hae a amuhelela tuto yeo. Jesu Kreste, yena Mutala wa luna na kile a eza cwalo ha na ambolisani ni musali wa Musamaria.—Joani 4:7-26.

Ku luta zibo ku kopanyeleza ku bulela nto ye ñwi ye luta ni ye tusa. Buitukiso bwa tokwahala kuli mutu a bulele manzwi a luta ni a susueza. Kacwalo, “pilu ya mutu ya na ni niti i ikupula kalabo.” (Liproverbia 15:28) Kabakaleo ki kwa butokwa kuli manzwi a luna a swane sina lufafazani lo lu kolobisa mubu ni ku tusa, isiñi inge ñundupula ye kukulukisa lika kaufela ze mwa nzila!

‘Ku Ba Ba Ba Kenile Mwa Mizamao’

Ku hasanya zibo ya Jehova ni ya za mulelo wa hae ni ku mu fa “sitabelo sa milumbeko” ya ‘milomo ya luna’ ki nzila ye butali luli. (Maheberu 13:15) Kono kuli sitabelo seo si amuhelwe ki Jehova, lu tokwa ku ba ‘ba ba kenile mwa mizamao.’ (1 Pitrosi 1:14-16) Ka ku itusisa mashitanguti a mabeli a shutana, Salumoni ka buikolwiso u lu bonisa taba ya butokwa ye. U li: “Sitabelo sa ba ba maswe ki nto ye masila ku [Muñ’a] Bupilo; kono u tabela tapelo ya ya na ni niti. Nzila ya ya maswe, ku [Muñ’a] Bupilo, ki nto ye masila; kono ya tundamena mwa niti u latwa ki Yena.”—Liproverbia 15:8, 9.

Ba ba keluha mwa nzila ye libisa kwa bupilo ba nga cwañi ku nyaziwa, mi mupuzo wa bona ki ufi? (Mateu 7:13, 14) “Ku na ni koto ye butuku ku ya ka siya nzila, mi ya toile ku nyaziwa u ka shwa.” (Liproverbia 15:10) Ku fita ku amuhela kelezo ye swanela ya ba ba na ni buikalabelo mwa puteho ya Sikreste ni ku baka ha buniti, ba bañwi ba ba ikenyanga mwa mizamao ye maswe ba iketelanga ku keluha mwa nzila ye lukile. Ku eza cwalo ki butanya luli!

Kono ku cwañi ka za mutu ya ipumisa kuli u amuhezi nyazo kono haili fo niti ki ya kuli u i toile? B’o ni bona ki butanya. Mulena wa Isilaele u li: “Mbali libita ni sikoti li fa nalela ku [Muñ’a] Bupilo, hahulu lipilu za bana ba batu!” (Liproverbia 15:11) Libita, sona sibaka sa ba ba shwile, ki lona le li kona ku swaniseza hande ku ba kwahule ni Mulimu ya pila. Nihakulicwalo, ku Mulimu libita li sa li fa nalela. Wa ziba ponahalo ni mikwa ya  batu kaufela ba ba shwile mi wa kona ku ba zusa. (Samu 139:8; Joani 5:28, 29) Jehova luli wa kona ku ziba ka bunolo lika kaufela ze mwa lipilu za batu! Muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Lika kaufela li inzi fande, mi li atami, mwa meto a hae Yena ye lu na ni ku ikalabela ku Yena.” (Maheberu 4:13) Ku ipumisa kwa kona ku kwasheka batu kono isiñi Mulimu.

Mutu ya hana kalimelo ha toyi fela nyazo kono mane u toile ni ya i fa. Salumoni u bulela kuli: “Musomi h’a lati ku nyaziwa.” Kuli a koñomeke sisupo seo, u ekeza kuli: “H’a lati ku kopana ni ba ba butali.” (Liproverbia 15:12) Sepo ya kuli mutu ya cwalo wa kona ku hakulula linzila za hae ki ye nyinyani fela!

Ku Ba ni Tabo

Linzwi la “pilu” li nyalisana ni mashitanguti a malalu a Salumoni. Ka ku talusa mo maikuto a luna a kona ku cinceza ponahalo ya fa sifateho sa luna, mulena ya butali u li: “Pilu ye tabile i benyisa pata; kono pilu ye inzi mwa maswabi, i loba mutu fahali.”—Liproverbia 15:13.

Ki lika mañi ze kona ku bisa pilu mwa maswabi? Bibele i bonisa kuli, “pilu ye tezi lipilaelo i inamisa mutu; kono linzwi le li bulelwa ka musa la mu tabisa.” (Liproverbia 12:25) Lu ka eza cwañi kuli lu si ke lwa bilaezwa ki miinelo ye maswe ya mwa bupilo? Ku fita ku no nahananga hahulu za miinelo ye lu sa koni ku felisa, lwa kona ku yeyanga za limbuyoti za kwa moya ze ñata z’a lu kapwekile Jehova cwale ni za lika za ka lu ezeza kwapili. Ku eza cwalo ku ka lu suteleza ku yena. Kaniti, ku sutelela ku “Mulimu ya tabile,” ku ka tabisa lipilu za luna ze lobehile.—1 Timotea 1:11, NW.

Hape lushango lo lu mwa Bibele lwa omba-omba ni ku tabisa luli. Walisamu na bulezi kuli mutu ya tabile ki, “ya tabela mulao wa [Muñ’a] Bupilo; mi wa u nahana musihali ni busihu.” (Samu 1:1, 2) Niha lu lobehile pilu, ku bala Bibele ni ku yeya ze i luta ku ka lu tiisa. Hape lu na ni bukombwa bwa lu file Mulimu. Lu sepisizwe kuli “ba ba cala ka myoko, ba ka kutula ka lipina za tabo.”—Samu 126:5.

Salumoni u bulela kuli, “pilu ya mutu ya butali i bata zibo; kono mulomo wa litanya u pila ka butanya.” (Liproverbia 15:14) Lishitanguti le, li lu hupuza za shutano ye mwahal’a kelezo ya mutu ya butali ni mutu wa litanya. Pili a si ka fa kale kelezo, mutu ya na ni kutwisiso u batisisa zibo. U teeleza ka tokomelo ni ku fa buniti bwa taba. U batisisa mwa Mañolo kuli a fumane milao ni likuka ze kona ku tusa mwa muinelo wa li ku ona. Kelezo ya hae i tomilwe hahulu fa Linzwi la Mulimu. Kono litanya lona ha li ikatazangi ku batisisa buniti bwa taba mi li mbwasauka fela ze li nahana. Kacwalo muta lu bata kelezo, lu ka eza hande haiba lu atumela ba ba na ni zibo, ba ba hulile, ku fita ku atumela batu ba ba kona ku lu bulelela fela ze lu bata. Kwa tabisa luli ku ba ni “batu [ba ba li limpo, NW]” mwa puteho ya Sikreste, ba ba ‘batisisa zibo’ ba si ka fa kale kelezo!—Maefese 4:8.

Lishitanguti le li tatama li bonisa tuso ye tiswa ki ku ba ni tabo. Mulena wa Isilaele u li: “Ku ya inzi mwa maswabi, mazazi kaufela a maswe; kono mwa pilu ya ya tabile ki mukiti wa kamita.” (Liproverbia 15:15) Mwa bupilo ku na ni linako za tabo ni za maswabi, linako za matata, tabo ni ku lila. Haiba lu bilaela hahulu za miinelo ye maswe, lu ta ba mwa maswabi nako kaufela, mi ha lu na ku ba ni sepo. Kono haiba lu nahana hahulu za limbuyoti za luna ni sepo ya luna ye lu filwe ki Mulimu, ha lu na ku iyakatwa hahulu za matata a luna mi lu ka ba ni mwangalwa. Ku ba ni tabo ku lu konisa ku ikola “mukiti wa kamita.”

Kacwalo, haike lu ezeñi buikatazo bwa ku amuhela tuto. Haike tuto i susumeze maikuto, lipulelo, likezo, ni ponahalo ya luna.

[Siswaniso se si fa likepe 13]

“Kalabo ye bunolo i kuyula buhali”

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Bashemi ba na ni buikalabelo bwa ku fa kalimelo

[Siswaniso se si fa likepe 15]

“Mulomo wa ya talifile u hasanya manzwi a zibo”