Litaba Ze Sa Zwi mwa Bibele za Sicaba sa Isilaele

MWA MIZIYAMU ye mwa Cairo kwa Egypt, ku na ni licwe le li cakuzwi le li hupulisanga batu za lindwa za n’a tulile Pharaoh Merneptah. Ka ku ya ka lipatisiso ze ba ezize bocaziba, mwan’a Ramses II wa bu 13 yo n’a busize ibat’o ba mwahal’a 1212 ni 1202 B.C.E.—bukaufi ni mafelelezo a nako ya Baatuli ba mwa Isilaele wa ikale. Milaini ye mibeli ya mafelelezo ye cakuzwi fa licwe la Merneptah i bala kuli: “Naha ya Kanana i kenezwi ki malengwami. Ashikeloni i hapilwe, Gezeri i tuzwi, [mi] Yano‘am i shandauzwi. Isilaele se li matota, bana ba hae se ba li siyo.”

Linzwi la “Isilaele” li yemelañi mwa taba ye? Mwa muñolo wa maswaniso o no itusiswanga, kwa manzwi ne ku ekezwanga maswaniso a mañwi ilikuli a bonise taluso ya manzwi a ñozwi. Hatiso ye bizwa The Rise of Ancient Israel i talusa kuli: ‘Kwa manzwi a mane ao, a malalu ku ona—Ashikeloni, Gezeri ni Yanoam—a na ni miñolo ya maswaniso ye lu taluseza kuli ki mileneñi. Kono Isilaele yona i na ni muñolo wa maswaniso o yemela sicaba.’

Taba ye i talusañi? Muñoli wa libuka ya bizwa Hershel Shanks u alaba kuli: “Licwe la Merneptah li bonisa kuli sicaba se ne si bizwa Isilaele ne si li teñi ka 1212 B.C.E. ni kuli Faro wa Egepita n’a ziba batu ba sicaba seo, mi hape n’a ikutwile kuli n’a swanela ku itumba bakeñisa ku ba tula mwa ndwa.” Caziba wa litaba za kale za batu ba kwa Middle East ya bizwa William G. Dever u talusa kuli: “Licwe la Merneptah li lu bonisa fo ku sweu kuli: Mwa Kanana ku na ni sicaba sa batu ba ba ipiza ‘Maisilaele,’ mi ili ba ba bizwa ‘Isilaele’ ki Maegepita ba ne ba si na taba ni buniti bwa Bibele, mi ne ba si ke ba kona ku ikupulela za sicaba se si ipitezi sa ‘Isilaele’ ka mulelo fela wa ku tumisa litaba za bona za buhata.”

Isilaele i pundilwe lwa pili mwa Bibele sina libizo la n’a filwe ñulukundi Jakobo. Lusika lwa bana ba Jakobo ba 12 ne lu fitile fa ku bizwa sina “bana ba Isilaele.” (Genese 32:22-28, 32; 35:9, 10) Lilimo-limo hamulaho, mupolofita Mushe ni Faro wa Egepita ne ba itusisize linzwi la “Isilaele” ha ne ba bulela za lusika lwa Jakobo l’o. (Exoda 5:1, 2) Licwe la Merneptah kona la kale ka ku fitisisa le li talusa litaba ze sa zwi mwa Bibele za sicaba sa Isilaele.

[Maswaniso a fa likepe 24]

Licwe la Merneptah

Maswaniso a mafelelezo a malalu (ku zwa kwa bulyo ku ya kwa nzohoto), ili mulamu, ni munna ni musali ba ba inzi, a bonisa kuli Isilaele ne li sicaba sa mazwahule

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Egyptian National Museum, Cairo, Egypt/Giraudon/The Bridgeman Art Library