Baruki—Muñoli Ya Sepahala wa Jeremia

KANA mwa mu ziba “Baruki mwan’a Neria”? (Jeremia 36:4) Nihaike u bulezwi fela mwa likauhanyo ze ne za Bibele, babali ba Bibele ba mu ziba hande kuli ne li muñoli ni mulikani yo mutuna wa mupolofita Jeremia. Bubeli bwa bona ne ba ipumani mwa likayamana la ku pila mwa lilimo za mafelelezo ze 18 ze ne li za mikwangalakanyi mwa mubuso wa Juda, ku sinyiwa kwa Jerusalema ki Mababilona ka 607 B.C.E., mi ku zwa fo ni ku iswa mwa butanga kwa Egepita.

Mwa lilimo za cwanoñu fa, ku fumanwa kwa libulla * ze peli za mwa lilimo za ma 600 B.C.E. fo ne ku nozwi kuli: “Ki wa lusika lwa Berekhyahu [lona libizo la Baruki la Siheberu], mwan’a Neriyahu [lona libizo la Neria la Siheberu], Muñoli,” ku tahisize kuli bocaziba ba kale ku batisisa hahulu za yena munna yo ya bulezwi mwa Bibele. Baruki ne li mañi? Na simuluha mwa lubasi mañi, na itutile tuto mañi, mi na ngiwa cwañi ki nyangela? Ku itiisa kwa hae ka bundume hamoho ni Jeremia ku bonisañi ka za hae? Ki lika mañi ze lu kona ku ituta ku yena? Ha lu batisiseñi likalabo kwa lipuzo ze ka ku nangela mwa Bibele ni kwa limbule ze liteñi za litaba za kwamulaho.

Simuluho ni Mayemo a Baruki

Bocaziba ba bañata kacenu ba lumela kuli Baruki na simuluha kwa lubasi lwa bañoli lo ne lu tumile mwa Juda. Ba fitile fa ku lumela taba yeo ka mabaka a mañata. Ka mutala, taba ya mwa Bibele i biza Baruki ka mabizo a matuna a cwale ka, “muñoli,” kamba “kalaliki” mwa litoloko ze ñwi. Hape Mañolo a bulela kuli Seraya, yena muhabo Baruki, n’a li sikombwa se situna mwa kwandu ya Mulena Zedekia.—Jeremia 36:32; 51:59.

Mutatubi wa ze pumbuzwi za kwakale wa libizo la Philip J. King ha na ñola za bañoli ba mwa miteñi ya Jeremia, na ize: “Bañoli ba ne ba zwa mwa sikwata sa bocaziba ne li batu ba ne ba tumile mwa Juda mwa lilimo za kwa mafelelezo a ma 600 B.C.E. ni kwa makalelo a lilimo za ma 500 B.C.E. . . . Bañoli ne li likombwa ze tuna za mwa kuta ya mulena.”

Ku zwa fo, likande la kwa Jeremia kauhanyo 36, ili le lu ka nyakisisa ka butungi, li bonisa kuli Baruki na ambolanga ni baelezi ba mulena mi na lumelelizwe ku cela mwa licelo, kamba ku ina mwa kashandi ka Gemariya, ya na li mwan’a mulena kamba sikombwa. Caziba wa litaba za Bibele James Muilenberg u fa mabaka a paka taba yeo kuli: “Baruki na kona ku kena mwa kashandi ka bañoli bakenisa kuli ni yena na na ni sibaka mwa kashandi kao mi ni yena ka sibili na li yo muñwi wa likombwa za mulena ze ne kopani hamoho ka nako ye ipitezi yeo kuli ba balele nyangela litaba za mwa muputo. Na li yo muñwi wa manduna.”

Buka ye bizwa Corpus of West Semitic Stamp Seals i ekeza ku talusa libaka le liñwi le li bonisa kuli Baruki na li muñoli, i li: “Bakeñisa kuli bulla ya kwa Berekhyahu ne i fumañwi mwa sikopekope sa libulla ze ñwi ze ñata za likombwa ze tuna, ki taba ye utwahala ye bonisa kuli Baruki kamba yena Berekhyahu yo ni yena na beleka musebezi o swana ni o ne li eza likombwa ze ñwi.” Litaba ze li teñi li bonisa kuli Baruki ni muhabo yena Seraya ne li likombwa ze tuna ze ne tusize mupolofita ya sepahala Jeremia mwa lilimo ze komokisa hahulu ze ne bile teñi pili Jerusalema i si ka shandaulwa kale.

 Baruki U Tusa Jeremia

Ka ku ya ka linako, Baruki u bulelwa lwa pili kwa Jeremia kauhanyo 36, ili “ka mwaha wa bune wa puso ya Jojakimi,” kamba ibata iba ka 625 B.C.E. Ha ku to fitwanga ka nako yeo, Jeremia na sa sebelize kale sina mupolofita ka lilimo ze 23.—Jeremia 25:1-3; 36:1, 4.

Jehova cwale a taluseza Jeremia kuli: “U nge buka ye minilwe, u ñole mwateñi manzwi kaufela e ni ku bulelezi bakeñisa Isilaele, ni Juda, ni macaba kaufela, . . . [ku zwa mwa] mazazi a Josiasi, ku fitela la kacenu.” Taba yeo i zwelapili kuli: “Jeremia kih’a biza Baruki mwan’a Neria, mi Baruki a ñola mwa buka ka mulomo wa Jeremia, manzwi kamukana a n’a bulelezwi ki [Mun’a] Bupilo.”—Jeremia 36:2-4.

Baruki na bizelizweñi? Jeremia na bulelezi Baruki kuli: “Na, ni kwalezwi, ha ni koni ku ya mwa Ndu ya [Mun’a] Bupilo.” (Jeremia 36:5) Ku bonahala kuli Jeremia na hanisizwe ku yanga kwa sibaka sa tempele kona ko ne ku ka yo balelwa lushango lwa Jehova, mwendi kabakala kuli lushango lo ne lu zwa ku Jehova lwa na shaezi kwa makalelo ne lu filikanyize manduna ba sicaba. (Jeremia 26:1-9) Ku sina kuliñi Baruki ne li mulapeli wa Jehova ya sepahala, mi “a eza kaufela mw’a n’a laelezwi ki mupolofita Jeremia.”—Jeremia 36:8.

Ku ñola litemuso ze ne filwe mwa lilimo ze fitelela 23 za kwamulaho ki mungendenge o ne u ka nga nako, mi hape Jeremia mwendi na litela nako ye swanela. Kono ka November kamba ka December ya silimo sa 624 B.C.E., Baruki ka bundume a kala ku “bala manzwi a Jeremia mwa buka, mwa Ndu ya [Mun’a] Bupilo, a li mwa ndu ya Gemariya . . . , ba sicaba kamukana ba nze ba ikutwela.”—Jeremia 36:8-10.

Mikaya mwan’a Gemariya a taluseza bondat’ahe ni likombwa li sikai ze ne ezahezi, mi kacwalo ba biza Baruki kuli a bale buka yeo hape lwa bubeli ka ku tiisa. Taba yeo i li: “Ha ba feza ku utwa manzwi ao kaufela, ba talimana mutu ni mutu, ba sabile, mi ba li ku Baruki: Luli, lu ka zibisa mulena manzwi ao kaufela. . . . Zamaya, u y’o ipata wena ni Jeremia, ku si ke kwa ba ni mutu ya ka ziba mo mu ka ina.”—Jeremia 36:11-19.

Mulena Jojakimi ha sa utwile manzwi a na ñozi Baruki ka mulomo wa Jeremia, ka bunyemi a pazula buka yeo ni ku i latela mwa mulilo, mi a laela batanga ba hae kuli ba yo swala Jeremia ni Baruki. Ka ku laelwa ki Jehova, banna ba babeli bao bo Jeremia ni Baruki, ha ne ba li mwa maipato a bona ba kopisa litaba kaufela ze ne li mwa buka ya pili.—Jeremia 36:21-22.

Baruki na izibela hande luli kozi ye ne ka ba tela ka ku eza musebezi wo. Mwendi mane na izibela hande za mifumbo ye ne ba fumbezi ka yona Jeremia lilimo li sikai kwamulaho. Mi hape mwendi na utwile za pulao ya Uria, ya na polofitile “ka ku swana hande-nde ni manzwi a Jeremia” kono ili ya na bulailwe ki Mulena Jojakimi. Nihakulicwalo, Baruki na itatezi ku itusisa musebezi wa hae wa buñoli ni ku zibahala kwa hae kwa manduna ba mulonga kuli a tuse Jeremia mwa musebezi wa hae.—Jeremia 26:1-9, 20-24.

U Si Ke Wa Ipatela “Linto Ze Tuna”

Ha na nze a ñola buka ya pili Baruki na konile ku zwafa. Na lilokile, a li: “Na, ni na ni bumai, kakuli [Muñ’a] Bupilo u ekelize maswabi kwa butuku bwa ka; ni katezi ku tonga, ha ni boni pumulo.” Ki nto mani ye ne mu tahiselize mbambitwa ye? (Jeremia 45:1-3)

Ha ku na kalabo luli ye filwe. Kono mu like ku nahana muinelo wa na li ku ona Baruki. Ku talusa litemuso za lilimo ze 23 ze ne filwe kwa Maisilaele ni Majuda mwendi ne ku beile fa nalela bukwenuheli bwa bona ni ku bonisa hande kuli Jehova na ba hanile. Katulo ya Jehova ya ku yundisa Jerusalema ni Juda ni ku isa sicaba kaufela mwa butanga kwa Babilona ka lilimo ze 70—ili taba ya na patuluzi Jehova ka silimo sa pili sa na kalile Baruki ku ñola buka ya pili, ili taba yeo mwendi ne i ñozwi ni mwa buka ya pili—ku bonahala kuli ne i mbwetukisize hahulu Baruki. (Jeremia 25:1-11) Hape ne ku na ni kozi ya kuli bakeñisa ku tusa hahulu cwalo Jeremia ka nako ye t’ata yeo, na ka sinyehelwa ki situlo sa hae ni musebezi wa hae wa buñoli.

Ibe kuli ku cwalo kamba kutokwa, Jehova yena ka sibili na konile ku tusa Baruki kuli a hupulange za katulo ye ne atumela. Jehova na ize: “Se si  yahilwe ki na, ni ka si wisa; se ni calile, ni ka si kumula; ku ka ezwa cwalo mwa naha ye kaufela.” Mi cwale a eleza Baruki a li: “[Kono] wena u ka ipatela linto ze tuna? U si ke wa ipatela zona.”—Jeremia 45:4, 5.

Jehova na si ka tungunyuna kuli zona “linto ze tuna” zeo ne liñi, kono Baruki yena na swanela ku izibela hande zona linto zeo, ibe kuli ne li ku bata libubo ka buitati, butumo, kamba buonyoki. Jehova na mu elelize kuli a nge lika hande ni kuli a hupule ze ne tuha li ezahala: “Ni ka tiseza batu kaufela bumaswe, . . . kono ni ka ku fa bupilo bwa hao, ibe mbuya ya hao, mwa mabaka kaufela m’o ka ya.” Liluwo la Baruki la butokwa hahulu, bona bupilo bwa hae, ne li ka bukelezwa kwa na ka ya kaufela.—Jeremia 45:5.

Hamulaho wa zona likezahalo ze ze bulezwi mwa likauhanyo 36 ni 45 za Jeremia, ili ze ne ezahezi ku zwa ka 625 ku isa ka 624 B.C.E., Bibele ya kutumana ka za Baruki konji ha se ku fitile likweli li sikai pili Mababilona ba si ka sinya kale Jerusalema ni Juda ka 607 B.C.E. Kono ne ku ezaheziñi ka 607 B.C.E.?

Baruki Wa Tusa Jeremia Hape

Baruki hape u to bulelwa mwa litaba za Bibele Mababilona ha ne ba ambekile Jerusalema. Jeremia na “kwalezwi mwa lapa la balibeleli” Jehova ha na mu bulelezi kuli a leke simu ya muhabo yena kwa Anatota kuli i be poniso ya kuli Maisilaele ne ba ka kutiswa sinca mwa naha ya bona. Baruki na bizizwe kuli a talime fa litaba za mulao mwa tekisano yeo.—Jeremia 32:1, 2, 6, 7.

Jeremia u talusa kuli: “Na ñola liñolo la muleko, na li tiisa; na biza lipaki, na likanya silivera fa sikala. Na nga liñolo la muleko le li tiisizwe . . . mi na nga ni liñolo le li apuzwi. Liñolo la muleko na li fa Baruki.” Ku tuha fo a laela Baruki kuli a tiise mañolo ao a muleko ni kuli a’ beye mwa nkwana ya lizupa ilikuli a silelezwe. Bocaziba ba bañwi ba lumela kuli Jeremia ha na bulezi kuli na ‘ñozi’ liñolo la muleko, ku bonahala kuli na ñozi ka ku itusisa Baruki, muñoli wa caziba, ili ya na ñola manzwi ao luli.—Jeremia 32:10-14; 36:4, 17, 18; 45:1.

Baruki ni Jeremia ne ba latelezi lizo za mulao za mwa miteñi ya bona. Kalulo ye ñwi ya mulao  wa miteñi yeo ne li ku eza likopi ze peli za mañolo a muleko. Buka ye bizwa Corpus of West Semitic Stamp Seals i talusa kuli: “Liñolo la pili la muleko ne li bizwa ‘liñolo la muleko le li tiisizwe’ bakeñisa kuli ne li putiwanga ni ku tiiswa ka bulla kamba libulla; mi liñolo leo kona fo ne ku ñolwanga manzwi tenyene a kutwano ye ne ezizwe. . . . Liñolo la bubeli lona le ne li bizwa ‘liñolo le li apuzwi’ ne li kopi ya liñolo la pili le li tiisizwe ni ku putiwa, mi mulelo wa lona ne li wa kuli li no baliwanga. Kona kuli ne ku na ni mañolo a mabeli, ili lona liñolo ka sibili ni kopi ya lona, mañolo ao na ñozwi fa lipampili ze peli za kuma ye itusiswa kwa ku ñola.” Ze shituzwi ki batatubi ba ze pumbuzwi za kwakale li bonisa buniti bwa kuli ne ku na ni lizo za ku bulukanga libuka mwa nkwana ya lizupa.

Kwa nalule-lule, Mababilona ba taeka Jerusalema, ba cisa muleneñi, mi ba nga batu kaufela ku ba isa mwa butanga, ba siya fela babotana ba sikai. Nebukadenezare a keta Gedalya ku ba Mubusisi, kono hamulaho wa likweli ze peli a bulawa ki Majuda. Ka ku sa lata ku latelela kelezo ye ne zwa ku Mulimu ye ne bulezwi ki Jeremia, bomasiyaleti ba Majuda ba lela ku tutela kwa Egepita, mi ona fa taba ye kona hape fa to pundelwa Baruki.—Jeremia 39:2, 8; 40:5; 41:1, 2; 42:13-17.

Baeteleli ba Majuda ba taluseza Jeremia kuli: “U bulela buhata! [Mun’a] Bupilo Mulimu wa luna h’a si ka ku luma ku lu bulelela kuli: Mu si ke mwa ya kwa Egepita ku y’o yaha kwateñi. Kono u shamiliketwa ki Baruki mwan’a Neria, kabakala luna, kuli lu fiwe mwa mazoho a Makalade, kuli ba lu bulaye, kamba ba lu ise mwa butanga kwa Babilona.” (Jeremia 43:2, 3) Ku bonahala kuli tamilikezo yeo i patulula tumelo ye ne li kwa baeteleli ba Majuda ya kuli Baruki na konile ku kukueza hahulu Jeremia. Kana kikuli ne ba lumela kuli bakeñisa situlo sa Baruki kamba silikani sa hae ni Jeremia se ne si tandile nako ye telele, na sa eza lika ze fita ku ba fela muñoli wa mupolofita? Mwendi, kono ibe kuli ki cwalo kamba kutokwa, lushango lo ne lu zwa ku Jehova.

Nihaike ne ba hanisizwe ki Mulimu, bomasiyaleti ba Majuda ba tama musipili mi ba bitula “mupolofita Jeremia, ni Baruki mwan’a Neria” ba ya ni bona. Jeremia a ñola kuli: “Ba ya ni [luna] mwa naha ya Egepita; kakuli ne ba si ka utwa linzwi la [Mun’a] Bupilo; mi ba fita mwa Takapanesi,” ona muleneñi o ne li fa museto ili kwa upa wa maalo a Nile, mi ne u ipumela mululwani ni Sinai. Ku zwa ona fa taba ye, Baruki ha si ka pundiwa hape mwa litaba za Bibele.—Jeremia 43:5-7.

Lu Kona ku Itutañi ku Baruki?

Ku na ni lituto za butokwa ze ñata ze lu kona ku ituta ku Baruki. Tuto ya butokwa ki ya moya wa hae wa ku itatela ku sebelisa bucaziba bwa hae bwa buñoli ni ku zibahala kwa hae ku li a sebeleze Jehova, ku si na taba kuli ku eza cwalo ne ku ka mu tahiseza kozi. Kacenu buñata bwa Lipaki za Jehova ili banna ni basali, ba bonisa moya o swana, ba itusisa bucaziba bwa bona ka ku sebeleza fa Betele, mwa musebezi wa buyahi, ni misebezi ye miñwi cwalo. Mu kona ku bonisa cwañi moya o swana ni wa na bonisize Baruki?

Baruki ha na hupulisizwe kuli mwa mazazi a maungulo a Juda ne ku si ke kwa ba ni nako ya ku ndongwama “linto ze tuna” za ka butu, ku bonahala kuli na utwile kelezo yeo, kabakala kuli na silelelizwe. Bakeñisa kuli ni luna lu pila mwa mazazi a maungulo a muinelo wa linto, lu ka eza hande ha lu ka utwa kelezo ye swana yani. Ni luna Jehova u lu sepisa nto ye swana—u sepisa kuli u ka lu punyusa. Kana kikuli ni luna lu ka utwa likupuliso ze swana sina mwa na ezelize Baruki nji?

Hape ku na ni tuto ye ñwi ya butokwa ye lu kona ku ituta kwa likande le. Baruki na tusize Jeremia ni muhabo yena kuli ba kone ku eza litekisano za muleko ka ku ya ka mulao wa lipisinisi, nihaike kuli banna ba babeli bao ne li banabamba. Taba ye i bonisa muhato wa pili wa ka Mañolo o ba swanela ku latelela Bakreste ha ba eza lipisinisi ni mizwale ni likaizeli ba bona ba kwa moya. Ku latelela mutala wo ka ku ñolanga litumelelano za luna za lipisinisi ki muhato wa ka Mañolo, ili o tusa ni o lilato.

Nihaike kuli Baruki u pundilwe fela hanyinyani mwa Bibele, ki munna ye ba swanela ku hupula Bakreste kaufela kacenu. Kana mu ka latelela mutala o munde wa muñoli yo ya sepahala wa Jeremia?

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Bulla ya Baruki

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Bulla: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem