“Ha Lu Bapanyeñi Mañolo”

MUNNA yo muñwi n’a fumani kapampili ka ne ka wezi fafasi mwa sitima se ne si libile kwa New York City. Fa kapampili kao ne ku ñozwi kuli ‘moyo wa mutu wa shwa.’ Ka ku bata ku ziba litaba ze ñata, munna y’o ya n’a li yo muhulu wa bulapeli a kala ku bala kapampili kao. N’a komokile hahulu bakeñisa kuli sapili n’a sa kakanyangi tuto ya kuli moyo ha u shwi. Ka nako yeo, n’a sa zibi batu ba ne ba ñozi kapampili kao. Niteñi, a utwisisa kuli mabaka a na filwe mwateñi ne li a niti ni a ka Mañolo ni kuli litaba ze ne ñozwi fateñi ne li tokwa ku itutiwa ka tokomelo.

Yo muhulu wa bulapeli y’o neli George Storrs. Taba yeo ne i ezahezi ka 1837, ili silimo sa na kalisize Charles Darwin ku ñola mihupulo ye ne i kabe i fitile fa ku ba tuto ya hae ya mukubilu. Buñata bwa batu mwa lifasi ka nako yeo neli balumeli, mi ne ba lumela kuli Mulimu u teñi. Ba bañata ne ba balanga Bibele mi ne ba i sepile kuli i na ni m’ata.

Storrs hasamulaho a fita fa ku lemuha kuli kapampili kani ne ka hatisizwe ki Henry Grew wa kwa Philadelphia, Pennsylvania. Grew n’a lumela ka ku tiya kuli “mañolo . . . a italusa hande ili ona.” Grew ni batu ba ne ba swalisana ni yena ne ba itutanga Bibele ka mulelo wa ku cinca bupilo ni likezo za bona ka ku latelela kelezo ya mwa Bibele. Lituto za bona ne li sinuzi niti ya Mañolo ye ipitezi.

Ka ku susuezwa ki litaba za n’a ñozi Grew, Storrs a tatuba ka tokomelo za na bulela Mañolo ka za moyo mi a ambolisana ni ba bañwi ba bahulu ba bulapeli ka yena. Hamulaho wa ku tukufalelwa ku ituta ka lilimo ze ketalizoho, Storrs kwa nalulelule a itakaleza ku zibahaza niti ya Mañolo ye ipitezi ya n’a fumani. Sa pili, n’a lukisize ku fa ngambolo zazi le liñwi la Sunda ka 1842. Kono a bona kuli n’a tokwa ku fa lingambolo ze ñwi li sikai kuli a feleleze hande taba yeo. Lingambolo za n’a file fa taba ya ku shwa kwa moyo ne li fitile fa ku ba ze 6, ili za n’a hatisize mwa hatiso ye bizwa Six Sermons. Storrs n’a bapanyanga mañolo ilikuli a shitule niti ye ipitezi ye ne shitami mwa lituto ze sa kutekisi Mulimu ze ne lutiwa ki Krestendomu.

Kana Bibele I Luta Kuli Moyo Ha U Shwi?

Bibele i talusa kuli balateleli ba Jesu ba ba tozizwe ba ka fiwa bupilo bwa ku sa shwa sina mupuzo wa busepahali bwa bona. (1 Makorinte 15:50-56) Storrs n’a file libaka la kuli haiba bupilo bwa ku sa shwa ki mupuzo o ka fiwa ba ba sepahala, u zibe moyo wa batu ba ba maswe wa kona ku shwa. Ku fita ku kakanya, a tatuba Mañolo. A nyakisisa Mateu 10:28, mwa toloko ya King James Version, ye bala kuli: “Mu sabe ya na ni m’ata a ku bulaelela moyo ni mubili mwa lihele.” Kacwalo moyo wa kona ku shwa. Mi hape a ama kwa Ezekiele 18:4, ye li: “[Moyo] o eza sibi, ki ona o ka shwa.” Ha na nyakisisize Bibele  mutumbi, na fumani litaba za niti ze tabisa. Storrs a ñola kuli: “Haiba tumelo ya ka fa taba ya moyo i nepahezi, u zibe likalulo ze ñata za mwa Mañolo ze ne li sa utwisisehi ze talusa taba ye ba lumela batu ba bañata ya ku sa shwa kwa moyo li ka fita fa ku utwahala hande mi li ka tabisa.”

Kono ku cwañi ka za Mañolo a cwale ka Juda 7? Liñolo leo li bala kuli: “Ku ezizwe cwalo ni ka Sodoma ni Gomora, ni minzi ye ne bapani ni yona, ye ne ineezi buhule bu li buñwi ni bwa yona, ka ku keluhela ku ze si za taho; minzi yeo kamukana i fetuhile sisupo, ha inz’e li mwa koto ya mulilo o sa feli.” Ba bañwi ha ba bala liñolo le ba kona ku bulela kuli mioyo ya batu ba ne ba timelizwe mwa Sodoma ni Gomora i tukufazwa mwa mulilo ku ya ku ile. Storrs n’a ñozi kuli: “Ha lu bapanyeñi Mañolo.” Mi kihona a kutela ku bulela manzwi a ñozwi kwa 2 Pitrosi 2:5, 6, ye bala kuli: “Hape n’a si ka shemuba lifasi la kale; kono u pilisize Nuwe, . . . nako y’a tisa Munda o bulaile lifasi la banyefuli; hape n’a atuzi minzi ya Sodoma ni Gomora, ka ku i sinya ki ku i fetula mulola, kuli i be temuso kwa banyefuli ba ba sa taha.” Kaniti luli minzi ya Sodoma ni Gomora ne i fetuhile mulola, ne i sinyizwe ku ya ku ile hamoho ni bayahi ba yona.

Storrs n’a talusize kuli: “Pitrosi u monyehela fa buka ya Juda. Ku bapanya libuka ze peli ze ku bonisa hande ka mo Mulimu a boniselize kuli ha tabeli baezalibi. . . . Likatulo zani za n’a tisize fa lifasi la kale, la Sodoma ni Gomora, li ka zwelapili ku ba kelezo, temuso, kamba ‘sisupo ‘se si sa feli’ kwa batu kaufela ku isa kwa mafelelezo a lifasi.” Kacwalo Juda n’a talusa kuli mulilo o no sinyize Sodoma ni Gomora ne u ka tisa sinyeho ya ku ya ku ile. Seo ni kamuta ha si cinci taba ya kuli moyo wa mutu wa shwa.

Storrs na sa itusisi mañolo a na yemela fela muhupulo wa hae ni ku sa itusisa a mañwi. Na nyakisisanga taba kaufela mo ne ku fumaneha liñolo ni liñolo la na batisisanga ni ku nyakisisa taluso ya litaba ze ñozwi mwa Bibele. Haiba timana ye ñwi ne i utwahala inge ye ne lwanisana ni mañolo a mañwi, Storrs n’a nyakisisanga Bibele kaufela kuli a fumane taluso ye swanela.

Libuka za Russell za Studies in the Scriptures

Kwa batu ba ne ba swalisananga ni George Storrs, ne ku na ni mutangana ya na sweli ku onga-onga sikwata sa baituti ba Bibele kwa Pittsburgh, Pennsylvania. Mutangana yo neli Charles Taze Russell. Ye ñwi ya litaba za hae za pili za mwa Mañolo ne i hatisizwe ki Storrs ka 1876 mwa magazini ye bizwa Bible Examiner. Russell n’a talusize kuli n’a susuelizwe ki baituti ba Bibele ba kwa makalelo. Hamulaho, ha na bile muñoli wa Zion’s Watch Tower, n’a itebuhile tuso ye tuna ya n’a filwe ki Storrs, ka ku mu taluseza za ku eza ni ka ku mu ñolela mañolo.

Ha n’a li wa lilimo ze 18 za ku pepwa, C. T. Russell a onga-onga sitopa sa baituti ba Bibele mi ba kalisa ku ba ni muitutelo o muñwi wa Bibele. Yo muñwi wa baituti ba Bibele ba ne ba swalisani ni Russell wa libizo la A. H. Macmillan, u talusa muitutelo wo kuli: “Yo muñwi mwa sikwata n’a buzanga puzo. Ne ba buhisananga puzo yeo. Ne ba apulanga mañolo kaufela a na bulela fa puzo ye ne buzizwe, mi ha ne ba ikolwisanga kuli mañolo ao a lumelelana, kihona ha ne ba talusanga katulo ya bona ni ku i ñola.”

Russell n’a kolwa kuli Bibele haiba i nyakisiswa kaufela yona, i lukela ku sinula lushango lo lu swalisani, lo lu swana ni lo lu lumelelana ni tulemeno twa Mulimu yena Musimululi wa yona. Russell n’a lumela kuli haiba kalulo ye ñwi ya Bibele ne i bonahala ku ba t’ata ku i utwisisa, i swanela ku taluswa mwa likalulo ze ñwi za Bibele.

Ku Bapanya Mañolo Ki Muezezo wa ka Mañolo

Kono bo Russell, Storrs, ni Grew ne si bona ba pili ba ne ba kalile ku bapanyanga Mañolo kuli a italuse ili ona. Ku bapanya Mañolo ne ku kalisizwe ki Mutateki wa Bukreste, yena Jesu Kreste. Na itusisanga mañolo a mañata kwa ku fa taluso ye nepahezi ya liñolo. Ka mutala,  Bafalisi ha ne ba nyazize balutiwa ba hae bakeñisa ku yanga makunka ka la Pumulo, Jesu na bonisize mo u swanela ku sebeleza mulao wa Sabata ka ku itusisa taba ye ñozwi kwa 1 Samuele 21:6. Baeteleli ba bulapeli bao ne ba izibela hande taba yeo, ye bulela za Davida ni banna ba hae ba ne ba cile buhobe bwa poniso. Jesu kihona cwale a talusa za kalulo ya Mulao ye ne bulela kuli neli fela baprisita ba mwa lusika lwa Aruni ba ne ba swanela ku ca buhobe bwa poniso. (Exoda 29:32, 33; Livitike 24:9) Niteñi, Davida na bulelezwi kuli a ce buhobe bo. Jesu a feza taba ya hae ye kolwisa ka ku kutela manzwi a ñozwi mwa buka ya Hosea, a li: “Kabe mu lemuhile ko ku ya linzwi le li li: Ni lata sishemo, isi sitabelo, kaba ha mu si ka atula ba ba si na mulatu.” (Mateu 12:1-8) Ki mutala o munde luli wa ku bapanya liñolo ni mañolo a mañwi kuli batu ba fite fa kutwisiso ye nepahezi!

Balateleli ba Jesu ne ba itusisize mutala o swana wa ku no bapanyanga mañolo kuli ba utwisise hande taluso ya liñolo. Muapositola Paulusi ha n’a lutile batu ba kwa Tesalonika, ‘a bulela ni bona, ka ku ya ka Mañolo, a nz’a ba taluseza ni ku ba bonisa kuli Kreste n’a swanezi ku utwiswa butuku, mi a zuhe kwa bafu.’ (Likezo 17:2, 3) Ni mwa mañolo a na ñozi ka ketelelo ya moya wa Mulimu, Paulusi n’a itusisanga Bibele ku talusa mañolo a mañwi a fumaneha mwateñi. Ka mutala, ha n’a ñolela Maheberu, n’a kutezi ku bulela mañolo a mañata kuli a taluse kuli Mulao neli muluti fela wa lika ze nde ze ne ka taha.—Maheberu 10:1-18.

Kaniti, baituti ba Bibele ba ba sepahala ba mwa lilimo za ma-1800 ni ma-1900 ne ba latelela fela mutala wo wa Bakreste ba kwa makalelo. Ku bapanyanga mañolo ku sa zwelapili ni mwa magazini ya Tora ya ku Libelela. (2 Matesalonika 2:15) Lipaki za Jehova ba itusisanga muezezo wo ha ba nyakisisanga liñolo.

Mu Nyakisise Taba Kaufela ya Liñolo

Ha lu bala Bibele, lu kona cwañi ku likanyisa mutala o munde wa Jesu ni balateleli ba hae ba ba sepahala? Pili lu swanela ku nyakisisa taba kaufela ya liñolo le lu bata ku ziba taluso ya lona. Taba kaufela ya liñolo i kona ku lu tusa cwañi kuli lu utwisise taluso ya lona? Ka mutala, ha lu nyakisiseñi manzwi a Jesu a ñozwi kwa Mateu 16:28, a li: “Kaniti na mi bulelela, ni li: ku ba ba yemi mo, ku na ni ba bañwi ba ba si na ku shwa, konji ba bone pili Mwan’a mutu a taha mwa mubuso wa hae.” Batu ba bañwi ba kana ba nahana kuli manzwi ao n’a si ka talelezwa bakeñisa kuli balutiwa ba Jesu kaufela ba ne ba li teñi ha n’a bulela manzwi ao ne ba shwile pili Mubuso wa Mulimu u si ka tomwa kale mwa lihalimu. Mane hatiso ye talusa litaba za mwa Bibele ye bizwa The Interpreter’s Bible i bulela cwana ka za timana yeo kuli: “Bupolofita bo ne bu si ka talelezwa, mi hamulaho Bakreste ne ba boni swanelo ya ku talusa kuli bupolofita bo ne li bwa swanisezo.”

Kono taba kaufela mo ku fumaneha timana yeo, ku beya cwalo ni litaba ze swana ze ne ñozwi ki Mareka ni Luka, li lu tusa ku utwisisa taluso ye nepahezi ya liñolo le. Mateu na talusizeñi hamulaho fela wa manzwi a ñozwi kwa Mateu 16:28? N’a ñozi kuli: “Mazazi aketa-lizoho ka li li liñwi h’a felile, Jesu a nga Pitrosi ni Jakobo, ni Joani munyan’a hae, mi a ba isa kwatuko, fa lilundu le li lumbile. Kih’a fetuha fapil’a bona.” (Mateu 17:1, 2) Bo Mareka ni Luka ni bona ne ba talusize kuli za n’a bulezi Jesu ka za Mubuso li supa kwa taba ya pono ya ku fetuha kwa hae. (Mareka 9:1-8; Luka 9:27-36) Ku taha kwa Jesu ka m’ata a Mubuso ne ku bonisizwe mwa pono ya ku fetuha kwa hae, ha n’a bonahezi ka kanya fapil’a baapositola ba balalu. Pitrosi u paka kuli muutwisisezo wo ki wa niti ka ku bulela za “mata a Mulen’a luna Jesu Kreste ni ku [ba teñi, NW] kwa hae” ha n’a talusa kuli n’a iponezi pono ya ku fetuha kwa Jesu.—2 Pitrosi 1:16-18.

Kana Mwa Bapanyanga Mañolo Kuli A Italuse Ili Ona?

Ku cwañi haiba ha mu utwisisi liñolo nihaiba hamulaho wa ku nyakisisa taba kaufela mo li fumaneha? Mwa kona ku tusiwa ka ku bapanya liñolo leo ni mañolo a mañwi, inze mu hupula  taluso ya litaba ze ñozwi mwa Bibele kaufela. Sipawana se sinde ka ku fitisisa se si kona ku mi tusa ku eza cwalo ki Bibele ya New World Translation of the Holy Scriptures, ili ye se fumaneha cwale mwa lipuo ze 57. Bibele yeo i na ni mukoloko wa mañolo a libisa kwa mañolo a mañwi, ili a kolohanyizwe fahal’a likepe ni likepe, mi kalulo ye i fumaneha mwa Libibele ze ñata za New World Translation. Mu ka fumana mañolo a cwalo a fitelela 125,000 mwa New World Translation of the Holy Scriptures—With References. Manzwi a makalelo a Bibele yeo a talusa kuli: “Ku bapanya hande mañolo a libisa kwa mañolo a mañwi ni ku tatuba litaluso za kwatasi ze bonisizwe mwa litimana li ka sinula ku lumelelana ko ku tuna ko ku mwahal’a libuka za Bibele ze 66, ili ku bonisa kuli li panga buka i liñwi, ye tahile ka moya wa Mulimu.”

Ha lu boneñi ka mo ku itusisa mañolo a libisa kwa mañolo a mañwi ku kona ku lu tusa ku utwisisa liñolo. Mu nge mutala wa taba ya Abrame, kamba Abrahama. Mu nyakisise puzo ye: Ki mañi ya n’a etelezi Abrame ni lubasi lwa hae ha ne ba zwile mwa Ure? Genese 11:31, 32 i bala kuli: “Tera a nga mwan’a hae Abrame, ni . . . Lota, ni mukwenyan’a hae Sarai, . . . mi ba zwa mwa Ure wa Makalade ku ya kwa naha ya Kanana. Ba fita mwa Karani, mi ba yaha mwateñi.” Ka ku bala fela liñolo le, mutu u kona ku bulela kuli Tera ndat’ahe Abrame ki yena ya n’a ba etelezi. Kono mwa Bibele ya New World Translation lu fumana mañolo a 11 a’ libisa kwa mañolo a mañwi fa timana ye. Liñolo la mafelelezo li lu libisa kwa Likezo 7:2, ko lu bala kelezo ya n’a file Setefani kwa Majuda ba mwa linako za baapositola, ye li: ‘Mulimu wa kanya n’a iponisize ku kuku wa luna Abrahama, a sa li kwa Mesopotamia, a si ka y’o ina kwa Karani kale; a li ku yena: Tuha mwa naha ya henu, ni ku ba mushobo wa henu, mi u ye mwa naha ye ni ka ku supeza.’ (Likezo 7:2, 3) Kana Setefani na lyanganisa taba yeo ni ku zwa kwa Abrame mwa naha ya Karani? Batili, bakeñisa kuli taba yeo i fumaneha mwa Linzwi la Mulimu le li tahile ka moya.—Genese 12:1-3.

Kono cwale ki kabakalañi Genese 11:31 ha i bulela kuli ‘Tera na ngile mwan’a hae Abrame’ ni ba bañwi ba lubasi lwa hae ku zwa mwa Ure? Tera n’a sa li yena toho ya lusika. Na lumezi ku ya ni Abrame mi kacwalo na ngilwe kuli ki yena ya na etelezi lubasi ku ya kwa Karani. Ka ku bapanya ni ku swalisanisa mañolo a mabeli a, lwa kona ku utwisisa ze ne ezahezi luli. Abrame ka likute na kolwisize bondat’ahe kuli ba zwe mwa Ure ka ku latelela taelo ya Mulimu.

Ha lu bala Mañolo, lu swanela ku nyakisisanga taba mutumbi ni ku nyakisisa taluso ya litaba ze ñozwi mwa Bibele kaufela. Bakreste ba elezwa kuli: “Ha lu si ka amuhela moya wa lifasi, kono lu amuhezi Moya o zwa ku Mulimu; kuli lu zibe limpo z’a lu file Mulimu ka sishemo. Mi limpo zeo lwa li bulela, isi ka manzwi a’ lutwa ki butali bwa batu, kono ka manzwi a’ lutwa ki Moya; lu bapisa za moya ka za moya.” (1 Makorinte 2:11-13) Kaniti lu lukela ku kupa Jehova kuli a lu tuse ku utwisisa Linzwi la hae ni ku lika ku “bapisa za moya ka za moya” ka ku tatubisisa taba kaufela ya liñolo le li nyakisiswa ni ka ku batisisa mwa mañolo a mañwi a bulela za taba ye swana. Haike lu zweleñipili ku fumana niti ya butokwa ka ku fitisisa ka ku ituta Linzwi la Mulimu.

[Maswaniso a fa likepe 12]

Baituti ba Bibele ba mwa lilimo za ma-1800 ba ne ba bapanyanga Mañolo: bo George Storrs, Henry Grew, Charles Taze Russell, ni A. H. Macmillan

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Siswaniso se si fahalimu: SIX SERMONS, ye ne hatisizwe ki George Storrs (1855); Siswaniso sa bubeli ku zwa fahalimu: Collection of The New-York Historical Society/69288

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Muapositola Paulusi n’a fanga bupaki bwa lituto za hae ka ku ama kwa mañolo