Kelezo Sakata ya mwa ku Utela Bana

B O RUTH fo ne ba bezi ni mulwalo wa bona wa pili ne ba ize: “Ne ni na ni lilimo ze 19, mi ne ni pila kwahule ni bahesu, mi ha ku na luli ze ne ni ziba ka za ku uta bana.” Ne ba pepilwe ba nosi mwa lubasi lwa bona mi ne ba si ka nahana hahulu za ku ba mushemi. Ne ba ka fumana kai kelezo sakata?

Bo Jan bona, ba ba li ndate bana ba babeli ba ba hulile, ha ba iheta ba li: “Sapili ne ni sepile kuli ni ka kondisa. Kono hañihañi na lemuha kuli ne ni sa zibi hande mwa ku utela bana.” Ibe kuli bashemi ba ikutwa kuli ha ba zibi hande mwa ku utela bana isali kwa makalelo kamba ba ikutwa cwalo hasamulaho, puzo ki ya kuli ba kona ku fumana kai tuso ya mwa ku utela bana?

Bashemi ba bañata kacenu ba sweli ku shwashwata fa Intaneti. Kono mwendi mu kana mwa kakanya buniti bwa kelezo ya fa Intaneti. Ki niti mu tokwa ku tokomela. Kana mwa ziba luli ko i zwa kelezo yeo? Kana ki niti luli kuli bafi ba yona ba konile ku uta hande bana? Ku si na ku kakanya, mu bata ku tokomela ha ku taha kwa lika ze ama lubasi lwa mina. Sina mo i boniselize taba ye felile, fokuñwi nihaiba kelezo ye zwa kwa baelezi ha i belekangi. Kacwalo mu kona ku liba kai?

Jehova Mulimu ki yena Simbule se situna ka ku fitisisa sa kelezo ya mwa ku utela bana mi ki yena Musimululi wa lubasi. (Maefese 3:15) Ki yena fela ya li muelezi sakata. Mwa Linzwi la hae, yona Bibele, u file kelezo sakata, ili kelezo ye beleka luli. (Samu 32:8; Isaya 48:17, 18) Kono ku itingile ku luna ku itusisa yona.

Bashemi ba sikai ne ba kupilwe ku talusa ze ba itutile ze kona ku tusa bana ku ba batu ba bande ba ba saba Mulimu ha se ba hulile. Ne ba ize se ne si ba tusize ku kondisa sihulu ne li ku itusisa likuka za Bibele. Ne ba itutile kuli kelezo ya Bibele i bile ye tusa sina fela mo ne i inezi kwa makalo ha i ñolwa.

Mu Tolange ni Bona

Bo Catherine, bome ba ba na ni bana ba babeli, ha ne ba kupilwe ku talusa kelezo ye n’e ba tusize hahulu, kapili-pili ne ba bulezi kuli ne li Deutronoma 6:7. Timana yeo i bala cwana: ‘U na ni ku luta bana ba hao [likuka za Bibele] ka tokomelo, u be ni ngambolo ka [zona], niha u inzi mwa ndu ya hao, niha u zamaya mwa nzila, niha u y’o lobala, niha u zuha.’ Bo Catherine ne ba lemuhile kuli kelezo yeo ne i ba tokwa kuli ba tolange ni bana ba bona.

Mu kana mwa bulela kuli ‘ku eza cwalo haki nto ye bunolo.’ Mwa mabasi a mañata, bashemi ba patehile hahulu kuli sibeli sa bona ba tokwa ku beleka ilikuli ba babalele bana ba bona. Kacwalo ba ka fumana kai nako ya ku tola ni bana ba bona? Bo Torlief, ili bao mwan’a bona sa na ni lubasi lwa hae, ba bulela kuli nto ya butokwa ki ku latelela kelezo ye kwa Deutronoma. Mu yange ni bana ba mina ko mu ya kaufela, mi za ku ambola ni bona li ka itahela fela isali zona. Bo Torlief ba li: “Na ni mwanake ne lu ezanga misebezi ya fa ndu hamoho. Ne lu tamanga misipili hamoho sina lubasi. Mi ne lu canga hamoho.” Kabakaleo, “mwan’a luna na lukuluhanga ku ambola ni luna.”

Kono ku cwañi haiba ku ambolisana ku mi bela t’ata? Kwa banga cwalo fokuñwi bana ha ba nze ba hula. Kono hape ku tolanga hahulu ni bona kwa kona ku tusa. Bomunn’a bo Catherine, bo Ken, ba hupula kuli mwan’a bona wa musizana ha na sa nonoboka, na tongokanga kuli ne ba sa teelezangi ku za na bulelanga. Lipilaelo ze cwalo li atile ku ba ba sa nonoboka. Ne ba kona ku eza cwañi kuli nonge yeo i fele? Bo Ken ha ba iheta ba li: “Na lukisa kuli ni bange ni nako ye ñata ya ku tola ni yena fela a nosi, ku ikambota ka za maikuto a hae ni lipilaelo za hae. Seo ne si tusize luli.” (Liproverbia 20:5) Kono bo Ken ba kolwa kuli libaka muatumelo wo ha ne u  belekile kikuli ku ambolisana ne si nto ye sienyi ku bona. Ba li: “Mwanake ni na ne lu utwana luli mi kacwalo na lukuluhile ku ambola ni na.”

Kono patisiso ye ñwi ya cwanoñu fa ne i bonisize kuli mwahal’a bana ni bashemi, banana ba lilimo ze mwahal’a 13 ni 19 ki bona sihulu ba ba lata hahulu ku bulela kuli bashemi ni bana ha ba bangi ni nako ye likani ya ku tola hamoho. Kacwalo mu swanela ku latelela kelezo ya Bibele. Mu tolange ni bana ba mina ka mo mu konela kaufela—ha mu ishumusa niha mu beleka, kwandu ni mwa misipili, kakusasana ha mu zuha ni busihu mu si ka pumula kale. Haiba ku konahala, mu yange ni bona ko mu ya kaufela. Deutronom 6:7 i bonisa kuli ha ku na nto ye fita ku tolanga ni bana ba mina.

Mu Ba Lute Likuka Ze Swanela

Bo Mario bondate bana ba babeli ni bona ne ba ize: “Mu bonise bana ba mina kuli mwa ba lata luli mi mu ba balelange litaba.” Kono ha mu tokwi ku twaeza fela kutwisiso ya bana ba mina. Mu tokwa ku ba luta mwa ku taluhanyeza se sinde ku se si maswe. Bo Mario ba zwelapili ku bulela kuli: “Mu itutange Bibele ni bona.”

Kona libaka Bibele ha i eleza bashemi kuli: “Mu si ke mwa nyemisa bana ba mina. Kono mu ba hulise ka litaelo ni likelezo za sikreste.” (Baefese 6:4, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Bashemi ba bañata ha ba iyakatwangi hahulu za ku luta bana ba bona likuka za muzamao. Ba bañwi ba lumela kuli bana ha ba ka hula ba ka ziba likuka ze ba swanela ku latelela bona beñi. Kana nto yeo ya utwahala? Sina mibili ye sa nonoboka ha i tokwa ku fepiwa hande kuli i tiye ni ku hula hande, minahano ya bana ni lipilu za bona li tokwa ku lutiwa. Haiba bana ba mina ba sa ituti likuka za muzamao ku mina, ba kana ba likanyisa ze ba eza bo ba kena ni bona sikolo ni baluti ba bona kamba mane ze fumanwa ku ba mitai ya makande.

Bibele ya kona ku tusa bashemi ku luta bana ba bona mwa ku taluhanyeza se sinde ku se si maswe. (2 Timotea 3:16, 17) Bo Jeff, maeluda ba Sikreste ba ba utile bana ba babeli, ba talusa kuli ki kwa butokwa ku itusisa Bibele ha mu luta bana likuka ze swanela. Ba li: “Ku itusisa Bibele ku tusa bana ku lemuha mwa ikutwela Mubupi fa taba ye ambolwa, isiñi fela mo ba ikutwela bashemi. Ne lu lemuhile kuli Bibele i amanga minahano ni lipilu za bona ka nzila ye ipitezi. Ha ne lu bata ku fa kelezo ye ama muzamao kamba maikuto a fosahezi ne lu batanga liñolo le li swanela la ku itusisa. Mi hasamulaho ne lu kupanga mwana ku bala liñolo leo kwa mukunda. Hañata ne lu bonanga fela mwana u lotisa mioko ha mano bala liñolo. Seo ne si lu komokisanga. Bibele ne i ba amile hahulu ku fita ze ne lu ka bulela kamba ku eza.”

Maheberu 4:12 i li: “Linzwi la Mulimu ki le li pila, mi li na ni mata . . . mi li na ni bubebe mwa ku atula maikuto ni mihupulo ya mwa pilu.” Kacwalo litaba za mwa Bibele ha li bonisi fela maikuto kamba lika ze ne ba ipumani ku zona batu ba na itusisize Mulimu kwa ku ñola Bibele. Kono li bonisa mwa ikutwela Mulimu fa litaba za muzamao. Kona se si tisa kuli kelezo ya yona i shutane ni kelezo ye ñwi kaufela. Ha mu itusisa Bibele kwa ku luta bana ba mina, mu ba tusa ku nga lika mwa li ngela Mulimu. Mulutelo wa mina u ba o m’ata, mi seo si kona ku mi tusa ku fita mwan’a mina kwa pilu.

Bo Catherine, ba ba bulezwi kale kwamulaho, ba paka taba yeo. Ba li: “Lika ha ne li tatafezi hahulu, ne lu likile ka t’ata ku bata ketelelo ya Linzwi la Mulimu—mi ne i tusize!” Kana mwa kona ku itusisa hahulu Bibele kwa ku luta bana ku taluhanya se sinde ku se si maswe?

Mu Be ni Kutwisiso

Muapositola Paulusi u bonisa sikuka se siñwi sa butokwa se si tusa kwa ku uta bana. Na elelize Bakreste ka yena kuli: “Ku ba ni kutwisiso kwa mina ku zibwe ki batu kaufela.” (Mafilipi 4:5, NW) Kaniti ni bana ba luna ba swanela ku lu ziba kuli lu na ni kutwisiso. Mi mu hupule kuli kutwisiso ki sisupo sa kuli mutu u na ni “butali bo bu zwa kwahalimu.”—Jakobo 3:17, NW.

Kono ku ba ni kutwisiso ku swalisana cwañi ni taba ya ku uta bana ba luna? Niha lu ba tusa ka mo lu konela kaufela, ha lu kotopi likezo za bona kaufela. Ka mutala, bo Mario bo lu bulezi  kale za bona, ki ba bañwi ba Lipaki za Jehova, mi ha ba iheta ba li: “Kamita ne lu susuezanga bana ba luna ku itomela likonkwani za kwa moya ze cwale ka ku kolobezwa, ku kena mwa sebelezo ya ka nako kaufela, ni likonkwani ze ñwi. Kono ne lu ba taluselize kuli bona beñi ne ba ka iketela ku eza cwalo nako ha se i fitile.” Kiñi ze ne zwile mwateñi? Sibeli sa bana ba bona se ba li bakutazi ba ka nako kaufela.

Bibele i eleza bondate kwa Makolose 3:21 kuli: “Mu si ke mwa halifisa bana ba mina, kuli ba si ke ba fela pilu.” Bo Catherine ba itebuha hahulu timana yeo. Muta bashemi ba palelwa ku iswala, ku bonolo ku nyema kamba ku ba ya t’ata. Kono ba li “mu si libeleli bana ku eza lika mo ne mu ka li ezeza mina.” Bo Catherine ni bona ki ba bañwi ba Lipaki za Jehova, mi ba ekeza kuli: “Mu ba tuse ku lemuha kuli ku sebeleza Jehova kwa tabisa.”

Bo Jeff, ba ba bulezwi kwamulaho, ne ba bulezi manzwi a a butokwa: “Bana ba luna ha ne ba nze ba hula, mulikan’a luna yo mutuna na lu taluselize kuli na lemuhile kuli hañata na hanyezanga bana ba hae ha ba mu kupa ku eza nto ye ñwi. Seo ne si ba filikanyanga ni ku ba zwafisa. Na lu elelize kuli lu tokwa ku fumana linzila za ku lumeleza ka zona bana ba luna ku eza lika ze ba bata ilikuli ba si ke ba filikana kamba ku zwafa.”

Bo Jeff ba li: “Ne lu fumani kuli kelezo yeo ne li ye nde. Kiha lu kala ku susueza bana ba luna ku eza ni ba bañwi lika ze ne lu ba lumelelize. Ne lu kona ku ba atumela ni ku ba buza kuli: ‘Kana wa ziba kuli mukete u sweli ku eza sa kuli-kuli? Kuli wa kona ku ya kuli mu yo eza hamoho?’ Kamba bana ha ne ba lu kupa ku ba isa kokuñwi cwalo, ne lu ikapelezanga ku ya niha ne lu ikutwa ku katala. Ne lu ezanga cwalo kabakala kuli ne lu sa lati ku ba hanela.” Seo kona se ku talusa ku ba ni kutwisiso—ili kutokwa sobozi, ku iyakatwa ba bañwi, ku eza ze ba bata ba bañwi lu sa lobi likuka za Bibele.

Mu Fumane Kelezo Sakata

Buñata bwa bashemi bo lu bulezi za bona, se ba na ni baikulu. Ba nyakalalanga ha ba bona bana ba bona ba se ba li bashemi ha ba kondisa bakeñisa ku itusisa likuka za Bibele ze swana zeo. Kana kelezo ya Bibele i ka mi tusa?

Bo Ruth ba ba bulezwi kwa makalelo, ha ne ba bile ni mwana, bona ni bomunn’a bona fokuñwi ne ba ikutwanga kuli ne ba li ba nosi. Kono niteñi ne ba si ba nosi. Ne ba na ni kelezo ye tuna ka ku fitisisa ye mwa Linzwi la Mulimu, yona Bibele. Lipaki za Jehova ba hatisize lihatiso ze ñata ze tomile fa Bibele ze kona ku tusa bashemi. Ze ñwi za lihatiso zeo ki ze cwale ka ze: Itute ku Muluti Yo Mutuna, Buka Ya Ka ya Makande a Bibele, Questions Young People Ask—Answers That Work, ni Mutu Yo Mutuna ka ku Fitisisa ya Kile a Pila fa Lifasi-Mubu. Bo Torlief, bomunn’a bo Ruth ba li: “Kacenu bashemi ba kona ku fumana likelezo ze ñata ze tomile fa Bibele ka bunolo. Ibile fela ba itusisa yona, ba kona ku tusiwa ku ziba mwa ku utela bana mwa likalulo kaufela za bupilo.”

 [Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 5]

Ze Ba Bulela BAELEZI . . . ni Ze i Bulela BIBELE

Ka za ku Bonisa Lilato:

Mwa buka ya hae ye bizwa The Psychological Care of Infant and Child (1928) Dokota wa libizo la John Broadus Watson na elelize bashemi kuli: “Ni kamuta mu si kumbati ni ku tubeta” bana ba mina. “Mu si ba lumelezi ku mi ina fa mahutu.” Kono cwanoñu fa madokota bo Vera Lane ni Dorothy Molyneaux ne ba bulezi manzwi a’ mwa koranta ye bizwa Our Children (March 1999) kuli: “Patisiso i bonisa kuli bana ba ba sa swaliwi kamba ku boniswa lilato hañata ha ba kondolokangi.”

Kono Isaya 66:12 i bonisa kuli Mulimu u lata batu ba hae mi u ba bulelela manzwi a bonisa lilato la bushemi. Ka ku swana, muta balutiwa ba Jesu ne ba likile ku hanisa batu ku tisa banana ku yena, Jesu na ba hakuluzi, ka ku bulela kuli: “Mu tuhele bana ba banyinyani ba tahe ku na, mi mu si ke mwa ba hanisa.” Kiha ba “nga mwa mazoho a hae, mi a ba fuyola.”—Mareka 10:14, 16.

Ka Za ku Luta Likuka ze Swanela:

Dokota wa libizo la Bruno Bettelheim na bulezi cwana mwa taba ye ñwi ye ne li mwa koranta ya 1969 ya New York Times Magazine kuli mwana “u na ni tukelo ya ku eza lika mwa nahanela yena ku likana ni za ipumani ku zona mwa bupilo isiñi ku [laelwa ka ku kuta-kutela] ki [bashemi ba hae].” Kono ibat’o ba lilimo ze 30 ku zwa fo, Dokota ya bizwa Robert Coles, muñoli wa buka ye bizwa The Moral Intelligence of Children (1997) na itumelezi kuli: “Bana ba tokwa hahulu ku etelelwa mwa bupilo, mi ba tokwa ku lutiwa likuka” ze lumelelizwe ki bashemi ba bona ni batu ba bañwi ba ba hulile.

Liproverbia 22:6 i eleza bashemi kuli: “Luta mwana nzila y’a swanezi ku zamaya, nih’a supala h’a na ku i keluha.” Linzwi la Siheberu le li tolokilwe ku “luta” hape li talusa ku “suña” ili nto ye talusa ku nwiseza bana litaelo za matatekelo. Kacwalo bashemi ba susuezwa ku luta bana ba bona likuka ze swanela, ku zwelela kwa bwanana. (2 Timotea 3:14, 15) Ba kana ba hupulanga lika ze ne ba itutile kwa bwanana.

Ka za mwa ku Fela Kelezo:

Dokota wa libizo la James Dobson na ñozi mwa buka ye bizwa The Strong-Willed Child (1978) kuli: “Mushemi ya lilato u swanela ku shapa mwan’a hae kuli a mu tuhelise mukwa o maswe.” Kono Dokota ya bizwa Benjamin Spock na shashuluzi manzwi a hatiso ya busupa ya buka ye ñwi ye zibahala hahulu, ye bizwa Baby and Child Care, a li: “Ku shapa bana ku ba luta kuli mutu ya hulile, ili ya tiile u na ni m’ata a ku ikezeza mwa latela ibe kuli za eza li lukile kamba li fosahezi.”

Ka za mwa ku fela kelezo, Bibele i li: “Tupa ni kalimelo li fa mutu butali.” (Liproverbia 29:15) Kono haki bana kaufela ba ba tokwa ku shapiwa. Liproverbia 17:10 i lu bulelela kuli: “Mutu ya na ni ngana u utwisisa ku nyaziwa, ku fita litanya h’a shapiwa litupa ze mwanda.”

[Siswaniso]

Mu itusise Bibele kwa ku fita bana kwa lipilu

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Bashemi ba ba butali ba lukisanga nako ya kuli bana ba bona ba ishumuse