Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ndwa ya Luna ya ku Zwelapili ku Tiya kwa Moya

Ka mo li kandekezwi ki bo Rolf Brüggemeier

Liñolo la pili le ne ni amuhezi ni man’o lengiwa mwa tolongo ne li zwa ku mulikan’aka. N’a ni zibisize kuli Boma ni banyani ba ka—bo Peter, Jochen, ni Manfred—ni bona ne ba tamilwe. F’o ne ku talusa kuli banyani ba luna ba basizana ba babeli ne ba siyezi fela ba nosi ku si na bashemi kamba bahulwani ba bona. Ki kabakalañi puso ya East Germany ha ne i nyandisize lubasi lwa luna? Ne lu tusizwe kiñi kuli lu zwelepili ku tiya kwa moya?

NDWA YA LIFASI ya Bubeli ne i mbwanjingezi kozo ye ne lu ikola kwa bwanana; lwa kalisa ku iponela situhu sa ndwa. Bondate ne ba keni busole mwa mpi ya Germany mi ba yo shwela kwa naha i sili ko ne ba i z’o tamelwa. Kona kuli fo ne ku talusa kuli Boma, bo Berta, ne ba na ni ku uta bana ba 6 ba lilimo za ku pepwa ze mwahal’a 1 ni 16.

Keleke ko ne ba yanga Boma ne i tahisize kuli ba zwafiswe hahulu ki bulapeli, ili nto ye ne ba tiselize kuli ba si ke ba tabela ku utwa za Mulimu. Kono zazi le liñwi ka 1949, fa ndu ya luna kwa taha musizana ya talifile wa libizo la Ilse Fuchs ya n’a til’o kandeka za Mubuso wa Mulimu. Lipuzo za hae ni mabaka a n’a fa za tisa kuli Boma ba nyolelwe hahulu ku ziba ze ñata. Boma ba kala ku ba ni sepo ha ne ba nze ba ituta Bibele.

Kono sapili luna micaha ne lu kakanya. Ba puso ya Nazi mi hamulaho ni ba Komyunizimu ne ba sepisize kuli ba ka peta lika ze nde, kono ba palelwa ku taleleza lisepiso za bona. Nihaike kuli ne lu kakanya lisepiso za batu ba bañwi, ne lu tabile ha ne lu til’o fita fa ku ziba Lipaki ba bañwi ba ne ba bile mwa minganda ya tukufazo bakeñisa ku hana ku kena mwa ndwa. Silimo se ne si tatami, Boma, Peter, hamoho ni na lwa kolobezwa.

Munyan’a luna wa mushimani Manfred ni yena n’a kolobelizwe, kono ku bonahala kuli niti  ya Bibele ne i si ka mu fita hahulu kwa pilu. Ka 1950, ba Komyunizimu ha ne ba kwalezi musebezi wa luna mi mapokola ba Stasi, ba ne ba zibahala ka ku ba ni situhu hahulu, ha ne ba hapelelize Manfred kuli a ba taluseze ko ne lu kopanelanga, a ba taluseza. Mi kona nto ye ne tisize kuli Boma ni banyani ba ka ba bañwi ba bashimani ba tamiwe.

Ku Sebeza ka Nako Ye Ne U Kwalezwi Musebezi

Bakeñisa ku kwalelwa kwa musebezi wa ku kutaza, ne lu na ni ku isanga lihatiso za Bibele kwa East Germany ka butali. Ka ku ba muisi wa libuka, ne ni bitulanga lihatiso kwa wiko wa Berlin, ili k’o lihatiso za luna ne li si ka kwalelwa, ni ku li isa mwa buse bwa museto. Hañata-ñata ne ni balehanga mapokola, kono na to tamiwa ka November 1950.

Mapokola ba Stasi ba ni beya mwa sitokisi sa mwa mubu mo ku si na mahaulo. Ne ni sa lumelezwangi ku lobala ka nako ya musihali, mi busihu ne ni lengiwanga lipuzo, mi fokuñwi ne ni natiwanga. Ne ni sa zibi mo ne lu zuhela lubasi lwa ka ku fitela ka March 1951, fo ba tela Boma, Peter, ni Jochen ku to utwa muzeko wa taba ya ka. Ne ni tomezwi lilimo ze 6 za ku pika mwa tolongo.

Bo Peter, Jochen, ni Boma ni bona ba tamiwa mazazi a 6 ku zwa fo i zekelwa taba ya ka. Hamulaho wa f’o, kaizeli yo muñwi a uta kaizel’a ka Hannelore, ya n’a li wa lilimo za buhulu ze 11, mi boma ba bahulu ba nga Sabine, ya n’a li wa lilimo ze 7. Mapokola ba Stasi ne ba nga Boma ni banyani ba ka ba bashimani sina likebenga, mane ne ba ba amuhile ni litamiso za makatulo. Ne ba yemelelanga honacwalo ka nako ye ne ba lengiwanga lipuzo. Mi ni bona kaufela ne ba tomezwi lilimo ze 6 za ku pika mwa tolongo.

Ka 1953, Lipaki ba bañwi ba ne ba tamilwe hamoho ni na ne lu filwe musebezi wa ku lukisa libala la lifulai za masole, mi lwa hana. Ba muuso ba lu ota kuli lu ine mazazi a 21 lu nosi, ku si na za ku eza, ku si na mañolo, mi ne lu fiwa fela lico ze nyinyani. Likaizeli ba bañwi ba Sikreste ne ba banjanga kwa buloto bo bu nyinyani bo ne ba fiwanga mi ne ba lu tisezanga kwateñi ni luna. Mi nto yeo ya tisa kuli ni zibane ni Anni, yo muñwi wa likaizeli bao, mi ha n’a lukuluzwi mwa tolongo ka 1956 ni na ha se ni lukuluzwi ka 1957, lwa nyalana. Hamulaho wa silimo si li siñwi ku zwa fo lu nyalanela, lwa ba ni mwan’a luna wa musizana, Ruth. Bo Peter, Jochen, ni Hannelore, ni bona ne ba keni mwa manyalo ibat’o ba ka nako ye swana.

Ibat’o ba lilimo ze talu ku zwa fo ni lukululelwa mwa tolongo, na tamiwa hape. Mupokola wa ba Stasi n’a likile ku ni shonga kuli ni be mutu ya n’a ka ba talusezanga litaba za Lipaki. A li: “Bo Brüggemeier, mu ikutwele butuku. Mwa ziba bupilo bwa mwa tolongo mo bu inezi, mi ha lu bati kuli mu yo pila bupilo bo bu cwalo hape. Mwa kona ku zwelapili ku ba Lipaki, ku zwelapili ni lituto za mina, ni ku bulela za Bibele mo mu latela  kaufela. Lu bata fela kuli mu lu taluseze ze nca ze ezahezi mwa bulapeli bwa mina. Mu nahane za bo musal’a mina ni mwan’a mina yo munyinyani wa musizana.” Manzwi a mafelelezo ao a ni utwisa hahulu butuku. Kono ne ni ziba kuli ka nako ye ne ni ka ba mwa tolongo, Jehova n’a ka babalela lubasi lwa ka hande ku fita mo ne ni ka lu babalelela na, mi luli n’a lu babalezi!

Ba mulao ba lika ku hapeleza Anni kuli a sebeze musebezi wa nako kaufela ni kuli batu ba bañwi ba no siyalanga ni Ruth mwahal’a sunda. Anni a hana mi n’a belekanga busihu ilikuli a kone ku babalela Ruth ka nako ya musihali. Mizwale ba luna ba kwa moya ne ba lu tusize hahulu mi ne ba file musal’a ka lika ze ñata kuli mane n’a kona ku fa kwateñi ba bañwi. Ka nako yeo, ne ni pika lilimo ze ñwi ze bat’o eza 6 mwa tolongo.

Mo Ne Lu Zwezipili ku Ba ni Tumelo mwa Tolongo

Ha ne ni kutezi mwa tolongo, Lipaki ba bañwi ba ne ba li mwa tolongo ne ba bata ku ziba libuka ze nca ze ne hatisizwe. Ne ni tabile hahulu bakeñisa kuli ne ni itutile hande Tora ya ku Libelela mi ne ni kopananga kamita, mi ne ni kona ku ba tiisa kwa moya!

Ha ne lu kupile balibeleli kuli ba lu kalime kwa Bibele, ba alaba ba li: “Ku fa Lipaki za Jehova Bibele ku lubeta hahulu mi ku swana fela sina ku fa lilengwami le li mwa tolongo liitusiso za kuli li balehe.” Ka zazi, mizwale ba ba etelela ne ba ketanga liñolo la mwa Bibele le ne lu nyakisisanga. Zazi ni zazi ha ne lu zamayanga mwa lapa la tolongo ka mizuzu ye 30, ze ne lu tabisa hahulu ne si ku ikatulusa ni ku fukelwa ki moya, kono ne li tuso ye ne lu fumana ka ku nyakisisa liñolo la mwa Bibele la zazi leo. Nihaike ne ku banga ni limita ze 5 mwahal’a luna, niteñi ne lu fumananga linzila za ku tambekananga liñolo la zazi. Mwa litokisi za luna ne lu kopanyanga za konile ku utwa mutu ni mutu mwa liñolo, mi kihona ha ne lu banga ni puhisano ya Bibele ka zazi.

Kwa nalulelule, mutu yo muñwi a ba taluseza za musebezi wa luna, mi n’a lengiwa mwa sitokisi mo ne ni pila fela ni nosi. Ne ni tabile hahulu kuli ka nako yeo ne se ni kona ku peta mañolo a mañata-ñata! Ne ni kona ku yeya litaba ze ñata za mwa Bibele ka nako ya buinosi yeo. Mi kihona cwale ni tutisezwa kwa tolongo ye ñwi, ili k’o mulibeleli wa tolongo n’a izo ni beya mwa sitokisi ni Lipaki ba bañwi ba babeli, mi nto ye ne tabisize hahulu ni ku fita kikuli, a lu fa Bibele. Hamulaho wa ku tanda likweli ze 6 ni nosi mwa sitokisi, ne ni itebuhile kuli ne ni kona hape ku ambolisana litaba za Bibele ni balumeli ba bañwi.

Munyan’a ka Peter ha talusa ze ne mu tusize ku itiisa mwa tolongo ye ñwi, u li: “Ne ni hupulanga za bupilo mwa lifasi le linca mi ne ni singanyekanga hahulu za Mañolo. Luna Lipaki ne lu tiisananga ka ku ipuza lipuzo za mwa Bibele kamba ka ku ipa litatubo za mwa Mañolo. Bupilo ne bu li t’ata. Fokuñwi ne lu banga ba 11 mwa muzuzu wa limita ze bat’o eza 3.5 mwa butelele ni mwa bupala. Mi ona mwa sibaka se si swana seo kona mo ne lu na ni ku ezeza lika kaufela—ku ca, ku tapa, mane nihaiba ku tusehela teñi. Lwa ikalelwa mi lwa felelwa ki mata.”

Jochen, yo muñwi wa banyani ba ka, ni yena ha bulela bupilo bwa hae bwa mwa tolongo, u li: “Ne ni opelanga lipina ze ne ni kona ku hupula mwa buka ya lipina ya luna. Zazi ni zazi ne ni yeyanga liñolo le ne ni kile na peta kwamulaho. Ha ne ni lukuluzwi, ne ni zwezipili ku no itutanga lika za kwa moya. Zazi ni zazi ne lu balanga liñolo la zazi la Bibele ni lubasi lwa ka. Mi hape ne lu itukisezanga mikopano kaufela.”

Boma Ha Ba Lukululwa mwa Tolongo

Hamulaho wa ku tamiwa mwa tolongo ka lilimo ze fitelela hanyinyani ze peli, Boma ba lukululwa. Ba itusisa tukuluho ya bona kwa ku ituta Bibele ni Hannelore ni Sabine, ku ba tusa ku ikahela mutomo o munde wa tumelo ya bona. Mi hape ne ba ba lutile mwa ku talimela litaba ze ne zuhanga kwa sikolo kabakala tumelo ya bona ku Mulimu. Hannelore u li: “Ne lu si na taba ni ze ne ka zwa mwateñi kakuli kwa ndu ne lu tiisananga. Ku tiya kwa lubasi lwa luna ne ku lu tusize ku tiyela butata kaufela bo ne lu kopani ni bona.”

Hannelore u zwelapili, u li: “Hape ne lu isezanga mizwale ba luna lico za kwa moya mwa tolongo. Ne lu ñolololanga Tora ya ku Libelela mutumbi ka muñolo o munyinyani fa mapepa. Kona ha ne lu puta-putelanga makepe mwa pulasitiki ye sa kenisi mezi ni ku a pata mwahal’a litolwana ze ne lu ba lumelanga hamoho ni lika ze ñwi ka  kweli. Ne lu tabile hahulu ha ne lu til’o utwa kuli litolwana zeo ne li ze ‘munati luli.’ Ne lu patehile hahulu mwa musebezi wa luna kuli mane ni ka li ne li nako ye tabisa hahulu.”

Ku Pila mwa Nako Ye Ne U Kwalezwi Musebezi

Peter ha talusa mo ne bu inezi bupilo lilimo ze ñata ka nako ye ne u kwalezwi musebezi mwa East Germany, u li: “Ne lu kopanelanga mwa mandu a mizwale mwa likwata ze nyinyani, mi ne lu fitanga kwa libaka zeo ni ku zwa teñi ka linako ze shutana-shutana. Kwa mukopano ni mukopano, ne lu ezanga litukiso za ku kopana nako ye tatama. Ne lu ezanga cwalo ka ku itusisa puo ya mazoho ni ka ku ñola tupepa bakeñisa kuli ne lu sabanga kuli mapokola ba Stasi ne ba ka utwa ze lu bulela kwa mukunda.”

Hannelore u talusa kuli: “Fokuñwi ne lu amuhelanga makaseti a mikopano ya mupotoloho. Kamita ku amuhelanga makaseti ao ne ku tahisanga kuli lu kopane ka tabo. Sikwata sa luna se si nyinyani ne si kopananga hamoho ku to teeleza kwa litaelo za Bibele ka lihora ze ñata. Nihaike kuli ne lu sa koni ku bona babuleli, ne lu teelezanga kwa lingambolo ka tokomelo ni ku ñola lisupo.”

Peter u li: “Mizwale ba luna ba Sikreste ba mwa linaha li sili ne ba itatezi ku lu fa lihatiso za Bibele. Lilimo ze 10 kamba ku fitelela pili limota la Berlin Wall li si ka wa kale ka 1989, ne ba lu hatiselize tubukanyana to tu ipitezi. Ba bañwi ne ba itatela ku sinyehelwa ki limota za bona, masheleñi a bona, mane nihaiba tukuluho ya bona kuli ba ise lico za kwa moya kwa East Germany. Busihu bo buñwi bosinyalana be ne lu libelela ne ba si ka taha. Mapokola ne ba fumani libuka mi ba ba amuha mota ya bona. Ku si na taba ni likozi, ne lu si ka nahana za ku tuhela musebezi kuli lu pile bupilo bo bunde.”

Manfred, munyan’a ka ya n’a lu betekile ka 1950, ha talusa ze ne mu tusize kuli hape a be ni tumelo, u li: “Ni man’o tamiwa ka likwelinyana, na tutela kwa West Germany mi na keluha mwa niti ya Bibele. Na kutela kwa East Germany ka 1954 mi silimo se ne si tatami na nyala. Hañi-hañi musal’a ka a amuhela niti ya Bibele, mi a kolobezwa ka 1957. Kwa nalulelule, lizwalo la ka la kala ku ni sisita, mi ka tuso ya musal’a ka, na kutela mwa puteho.

“Mizwale ba Sikreste ba ne ba ni ziba pili ni si ka keluha kale ba ni amuhela ka lilato, mane inge kuli ne ku si na ze ne ni ezize. Ku amuhelwa ka lumenyo ni ka ku kumbatwa ki nto ye tabisa luli. Ni ya tabile hahulu kuli ni kutisizwe ku Jehova ni kwa mizwale ba ka.”

Ndwa ya kwa Moya Ya Zwelapili

Yo muñwi ni yo muñwi mwa lubasi lwa luna n’a na ni ku lwanela tumelo. Munyan’a ka Peter u talusa kuli: “Kacenu le ku fita nako ifi kamba ifi ya kwamulaho, ku na ni lika ze ñata ze kona ku lu hakanyisa ni ku lata hahulu sifumu. Ka nako ye ne u kwalezwi musebezi wa luna, ne lu kozwi ka ze ne lu na ni zona. Ka mutala, ha ku na yo muñwi ku luna ya n’a bata ku ba mwa sikwata sa tuto si sili ka mabaka a hae fela, mi ha ku na ya n’a tongokile kuli mikopano ne i ezezwanga kwahule kamba kuli ne i sa kalangi ka bunako. Kaufela luna ne lu tabanga ha ne lu kopananga hamoho,  nihaike luna ba bañwi ne lu na ni ku libelela ku isa ka 11 ya busihu kuli lu zwe fa sibaka sa makopanelo.”

Ka 1959, Boma ba ikatulela ku tutela kwa West Germany ni Sabine, ya n’a li wa lilimo ze 16 ka nako yeo. Bakeñisa kuli ne ba bata ku yo sebeleza ko ne ku na ni butokwi bo butuna bwa bahasanyi ba Mubuso, ofisi ya mutai ne i ba taluselize kuli ba ye kwa Ellwangen, Baden-Württemberg. Ku si na taba ni mapongo, tukufalelo ya Boma ne i susuelize Sabine kuli a kalise ku eza bupaina a na ni lilimo ze 18. Sabine h’a nyalwa, fo Boma inge ba na ni lilimo ze 58, ba ituta ku matisa mota, ilikuli ba pete ze ñata mwa musebezi wa ku kutaza. Ne ba tabela hahulu musebezi wo ku fitela ha ba timela ka 1974.

Haili na, hamulaho wa ku pika tolongo lwa bubeli ka lilimo ze bat’o eza 6, ka 1965 na lundulelwa kwa West Germany lubasi lwa ka inge lu sa zibi se si ñwi. Kono hasamulaho, musal’a ka Anni ni mwan’aka Ruth ba ni latelela. Na kupa ofisi ya mutai ka za haiba ne lu ka yo sebeleza ko ne ku na ni butokwi bo butuna bwa bahasanyi; kacwalo ba lu kupa kuli lu ye kwa Nördlingen, Bavaria. Kona ko ne ku iz’o hulela bo Ruth ni munyan’a hae Johannes. Anni a kala ku eza bupaina. Mutala wa Anni o munde wa susueza Ruth kuli ni yena a kale ku eza bupaina a sa feza fela sikolo. Bana ba luna ba babeli kaufela ba keni mwa manyalo ni mapaina. Ka nako ye ni bona se ba na ni mabasi a bona, mi lu na ni baikulu b’a 6.

Ka 1987, na itatela ku tuhela musebezi mi na swalisana ni Anni mwa bupaina. Hamulaho wa lilimo ze talu, na memiwa kwa ofisi ya mutai kwa Selters kuli ni yo tusa ku yaha sibaka se ne si ekezwa. Ku tuha f’o, ne lu tusize kwa ku yaha Ndu ya Mukopano ya Lipaki za Jehova ya pili kwa sibaka se ne si bizwanga East Germany, kwa Glauchau, ili ko ne lu iz’o ba bababaleli ba sibaka hasamulaho. Bakeñisa mapongo, lwa kutela ku yo pila ni mwan’a luna wa musizana mwa Puteho ya Nördlingen, ko lu sebeza sina mapaina.

Taba ye ni tabisa hahulu kikuli mizwale ni likaizeli za ka ni buñata bwa batu mwa lubasi lwa luna ba zwelapili ku sebeleza Mulimu wa luna ya makaza, Jehova. Mwa lilimo ze felile, lu itutile kuli ibile fela lwa zwelapili ku tiya kwa moya, lwa kona ku iponela buniti bwa manzwi a kwa Samu 126:3, a li: “[Muñ’a] Bupilo u lu ezelize linto ze tuna; mi ki zona ze lu tabisa.”

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Fa lizazi la sinawenga sa luna, ka 1957

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Ni lubasi lwa ka ka 1948: (kwapili, ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa silyo) Manfred, Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (kwamulaho, ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa silyo) na ni Jochen

[Maswaniso a fa likepe 15]

Kabukanyana ka ne ka itusiswanga mwa nako ye ne u kwalezwi musebezi, ni mushini o ne ba itusisanga ba “Stasi” kuli ba teeleze kwa makande a bulelwa kwa mukunda

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Ni banyani ba ka: (kwapili, ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa silyo) Hannelore ni Sabine; (kwamulaho, ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa silyo) na, Jochen, Peter, mi Manfred