Ze Ezahezi Mwa Bupilo

Liketo Ze Nde Ne Li Tisize Limbuyoti Ze Inelela

Ka mo li Kandekezwi ki bo Paul Kushnir

KA 1897 bokuku ba basali ne ba tutile ku zwa kwa Ukraine mi ba ya kwa Canada mi ba yo yaha bukaufi ni Yorkton, mwa Saskatchewan. Ne ba tile ni bana ba bane, banna ba balalu ni basali ba li bañwi. Ne ni pepilwe ka 1923, ki bo Marinka bona ba ne ba li basali ba nosi kwa bana bao ba bane; ne li na mwan’a bona wa busupa. Ka nako yani bupilo ne bu li bunolo kono ne bu tabisa. Ne lu na ni lico ze nde ni liapalo ze futumala, mi muuso ne u tusa ka ku ezeza batu lika ze ñwi cwalo. Ba ne ba pila mabapa ne ba tusananga ka misebezi ye cwale ka ku kutula masimu ni ku yaha. Kwa mafelelezo a silimo sa 1925, yo muñwi wa Baituti wa Bibele, ka mo ne ba bizezwa Lipaki za Jehova ka nako yani, a lu potela. Poto ya hae yeo ne i lu susuelize ku eza liketo ili ze ni sa itebuha ni ka nako ye.

Lu Amuhela Niti ya Bibele

Boma ba amuhela libukanyana ku Muituti wa Bibele yo mi kapili-pili ba utwisisa kuli ne li yona niti. Ba eza zwelopili ye tuna ya kwa moya mi ne ba kolobelizwe ka 1926. Boma ha se ba bile yo muñwi wa Baituti ba Bibele, mubonelo wa lubasi lwa luna wa bupilo wa fita fa ku cinca luli. Lwa kala ku amuhelanga hahulu baenyi fa ndu ya luna. Hañata baokameli ba maeto ni Baituti ba Bibele ba bañwi ne ba inanga ni luna. Ka 1928 muokameli wa maeto a lu buhisa “Eureka Drama” ye ne li kalulo ye nolofalizwe ya “Photo-Drama of Creation.” Na kupile ku luna banana sibapaliso sa simbotwe se ne si lilanga ha si siniwa. Ha na lilisanga simbotwe seo, ne li nako ya ku cinca kalulo ya drama. Luna banana ne lu tabile hahulu ha na itusisa simbotwe sa luna ka nako yeo ya drama!

Muokameli wa maeto ya bizwa Emil Zarysky na lu potelanga hañata ni mota ya hae ya karavani. Fokuñwi ne ba zamayanga ni mwan’a bona ya hulile, ili ya na susuezanga luna banana kuli lu nahane za ku ba likombwa za nako kaufela, kamba mapaina. Mi fa ndu ya luna hape ne ku fitelanga ni mapaina ba bañata. Ka nako ye ñwi, Boma ne ba kalimile paina siapalo kuli a tine ha  na sa luka siapalo sa hae. Kono ka ku sa lela a funduka ni sona siapalo seo. Ha se ku fitile nako ye telele a lumeleza siapalo seo mi a kupa swalelo ka ku liyeha ku si lumela. Mi a ñola kuli: “Ne ni si na 10 cents ya tifo ya poso.” Mi se lu nahana kuli kambe na ipulukezi fela siapalo seo! Mi na ba ni sepo ya kuli ni na ite ni kone ku likanyisa moya o cwalo wa buitomboli wa mapaina. Ni itumela hahulu kwa kamuhelo ya Boma, ye ne bisize bupilo bwa luna ku ba bo bunde ni ku lu tusa kuli lu late hahulu mizwale ba luna.—1 Pitrosi 4:8, 9.

Bondate ne ba si ka ba yo muñwi wa Baituti ba Bibele, kono ne ba sa lu lwanisangi. Mane ka 1930 ne ba lumelelize mizwale kuli ba ezeze mukopano wa lizazi li li liñwi mwa muyaho wa bona. Nihaike kuli ka nako yeo ne ni na ni lilimo fela ze 7 za ku pepwa, ne ni tabisizwe ki tabo ni ku kutekeha kwa kezahalo yeo. Bondate ne ba shwile ka 1933. Boma, ba ne ba li limbelwa ni ba ne ba uta bana ba 8, ne ba si ka biuka nihaiba hanyinyani mwa tundamo ya bona ya ku zwelapili mwa bulapeli bwa niti. Ne ba bonanga teñi kuli na ya ni bona kwa mikopano. Ka nako yeo, ne ni bonanga kuli mikopano ya liyeha ku fela, mi ne ni lakazanga kuli ni yo bapala ni banana ba bañwi, ba ne ba lumelezwanga ku yo bapalela fande. Kono ka ku kuteka Boma, ne ni inanga ona cwalo mwahali inge ni teeleza kwa tukiso. Boma ha ne ba apehanga lico, hañata ne ba pundanga liñolo mi kihona ba ni buza kuli ni taluse ko ne li fumaneha mwa Bibele. Ka 1933 ne lu bile ni kutulo ye tuna, mi Boma ba itusisa masheleñi a mañwi a na fumanwi mwa kutulo yeo ku leka mota. Ba bañwi ba ne ba yahile ni luna ba nyaza Boma kuli ne ba sinyize masheleñi, kono bona ne ba na ni sepo ya kuli mota yeo ne i ka lu tusa kwa misebezi ya luna ya kwa moya. Boma ne ba nepile.

Ba Bañwi Ne Ba ni Tusize ku Eza Liketo Ze Nde

Mwa bupilo ku banga ni nako yeo mukulwani a ezanga liketo ze ka ama mo bu ka bela bupilo bwa hae bwa kwapili. Nako ya bahulwani ba ka bo Helen, ni bo Kay ya ku eza liketo ha ne i fitile, ba kala ku eza bupaina. Paina ya na inzi ka nako ye telele fa ndu ya luna ne li bo John Jazewsky, mi ne li mitangana ba bande. Boma ne ba kupile bo John kuli ba ine ni luna ka nakonyana kuli ba lu tuse kwa misebezi ya fa simu ya luna. Hamulaho, bo John ba nyala bo Kay, mi ba sebeza sina mapaina bukaufi ni fo ne lu pila. Ha ne ni na ni lilimo ze 12, ba ni mema kuli ni ye ni bona mwa sebelezo ya mwa simu ka nako ye ne si kwalile sikolo. Ku sebeza ni bona ne ku ni file kolo ya ku tamuna bupilo bwa bupaina.

Ha se ku fitile nako, bomukulwange bo John ni na ne se lu kona kwateñi hanyinyani ku zamaisa lika fa simu ya luna. Mi kacwalo Boma ne ba konanga ku eza bo se bu bizwa cwale kuli bupaina bwa ku tusa mwa likweli za July ni August. Ne ba itusisanga sikocikala sa mawili a mabeli se ne si hohiwa ki pizi ye supezi. Bondate ba kile ba biza pizi yeo ye sinundwe kuli ne li Saul, kono ku Boma ne li folofolo ye mombela ye ne ba kona ku funga hande. Bo John ni na ne lu lata hahulu bupilo bwa fa simu, kono fo ne ba kotokelanga Boma kaufela ku zwa mwa bukombwa bwa mwa simu ni ku lu taluseza ze boñwi za bona, ne lu fitanga fa ku lata hahulu musebezi wa bupaina ku fita ku beleka fa simu ya luna. Ka 1938, na kala ku sebeza hahulu mwa bukombwa bwa mwa simu, mi ka la 9 February, 1940, na kolobezwa.

Hamulaho wa nako, na ketiwa ku ba mutang’a bukombwa mwa puteho. Ne ni buluka ze ñolwa za puteho mi ne ni tabela hahulu ha ne ni bonanga zwelopili. Kalulo ya ka ya simu ne i fumaneha mwa tolopo ye ne eza libima ze 10 ku zwa fa ndu ya luna. Maliha ne ni yanga teñi ko ka sunda ni sunda mi hañwi kamba habeli ne ni lobalezi fa ndu ya lubasi lo ne lu tabela Bibele mi ne ni lobezi mwa muzuzu wa fahalimu. Hamulaho wa puhisano ni muluti wa Lutheran—mi ku bonahala kuli ne ni si ka ambola ka maseme—muluti yo a ni bemba ka ku talusa kuli ha ni sa siyi mutapi wa hae u ka ni bizeza mapokola. Kono mane ku bembiwa k’o kwa ni tiisa hahulu kuli ni zwelepili mwa musebezi wa ka.

 Ka 1942 bo kaizel’a ka bo Kay ni ba ku bona, bo John, ba eza litukiso za kuli ba yo fumaneha kwa mukopano o mutuna mwa Cleveland, Ohio, kwa United States. Ne ni tabile hahulu ha ne ba ni memile kuli ni ye ni bona. Mukopano wo ne u ni tabisize hahulu luli mwa bupilo bwa ka kaufela. Ne u tiisize milelo ya ka ya kwapili. Mi Muzwale Nathan Knorr, yena ya na etelela musebezi wa mwa lifasi kaufela ka nako yani, ha na file pizo ye susueza ya kuli ku tokwahala mapaina ba 10,000, hona fo fela na ikatulela ku ba yo muñwi wa bona!

Ka January 1943, bo Henry, ba ne ba li baokameli ba maeto, ba potela puteho ya hesu. Ne ba file ngambolo ye susueza ye ne i lu tahiselize ku ba ni mafulofulo. Lizazi le li tatama ku zwa fo ba fela ngambolo, ne ku batile hahulu ku eza -40°C, mi moya o ne u fuka ku zwa mutulo-wiko wa tisa ku hazela ko ku tuna ni ku fita. Kamita ha ne ku banga ni moya o hazela cwalo ne lu inanga mwa mandu, kono bo Henry ne ba lakaza hahulu ku ya mwa bukombwa. Bo Henry ni ba bañwi ba kwela mwa mota ye ne hohiwa ki pizi mi mwahali ne ku na ni sitofu sa likota, ku liba kwa munzi o ne u eza likilomita ze 11 kwa buhule. Na tama musipili ni nosi ku yo eza musipili wa makutisezo ka ku potela lubasi mo ne ku na ni mitangana ba ketalizoho. Ba lumela kuli ni itutange ni bona Bibele, mi hamulaho ba amuhela niti.

Ku Kutaza ka Nako Ye Ne U Kwalezwi Musebezi

Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ha ne i kolota, musebezi wa Mubuso wa kwaliwa mwa Canada. Ne lu na ni ku pata libuka za luna za Bibele, mi fa simu ya luna ne ku na ni maipato a mañata. Mapokola ne ba tahanga fa simu ya luna hañata kono ba li ku ba ba fumane nto ni ye kana. Ne lu kutazanga ka ku itusisa fela Bibele. Ne lu kopananga ka likwata ze nyinyani, mi bomukulwange bo John ni na ne lu ketilwe kuli lu isezange ba bañwi libuka ka ku pata.

Ndwa ha ne inze i kolota, puteho ya luna ya ba ni mungendenge wa ku hasanya bukanyana ya End of Nazism mwa naha kaufela. Ne lu zuhile fahal’a busihu. Ne ni ikalelwanga hahulu ha ne lu fitanga fa munyako wa ndu ni ndu ka ku shondalela inge lu siya bukanyana fa munyako. Yeo ne li yona nto ye sabisa hahulu ye ni kile na eza mwa bupilo bwa ka kaufela. Ne ni ikutwile ku imuluha luli ha ne lu fitisize bukanyana ya mafelelezo! Cwale lwa zamaya ka ku akufa ku liba ko ne lu yemisize mota, lwa ipala kuli lu ikolwise kuli lu kwanile, mi mota ya zamaiswa ka bubebe mwa lififi la busihu.

Ni Eza Bupaina, Ni Ba mwa Litolongo, mi Ni Fumaneha kwa Mikopano ye Mituna

Ka la 1 May, 1943, na laeza Boma mi na funduka fa lapa. Inge ni kwaotile mukotana wa libyana o munyinyani ni madola a 20 mwa sikwama sa ka, na liba kwa sibaka sa pili ko ne ni lumezwi ku yo ezeza bupaina. Na yo amuhelwa ki Muzwale Tom Troop ni lubasi lwa hae lo lu lilato ba ne ba pila mwa Quill Lake, kwa Saskatchewan. Silimo se si tatama, na tutela kwa sibaka se ne si li kwahule mwa Weyburn, kwa Saskatchewan. Ka la 24 December, 1944, ha ne ni nze ni kutaza mwa likululu, na tamiwa. Hamulaho wa ku pika ka nakonyana mwa tolongo ya kwateñi, na isiwa kwa munganda mwa Jasper, kwa Alberta. Teñi ko na yo pila ni Lipaki ba bañwi, mi ne lu potolohilwe ki pupo ye kateleha ya Jehova, ona malundu a Canadian Rockies. Kwa makalelo a 1945, bazamaisi ba munganda ba lu lumeleza ku yo fumaneha kwa mukopano mwa Edmonton, kwa Alberta. Muzwale Knorr na file piho ye tabisa hahulu ya zwelopili ya musebezi wa mwa lifasi kaufela. Ne lu nyolelwa lizazi le ne lu ta lukululwa ni ku yo kalisa ku kutaza hahulu mwa bukombwa hape.

Ha ne ni lukuluzwi, na zwelapili mwa bupaina. Hamulahonyana fela wa fo, kwa zibiswa kuli Mukopano wa “All Nations Expansion” u ka ungekelwa mwa Los Angeles, kwa California. Muzwale ya na pila mwa sibaka se ne ni sebeleza ku sona cwale sina paina a beya lipula za mabala mwa simbayambaya sa hae fo ne ku kona ku ina batu ba 20. Ka la 1 August, 1947, lwa kala musipili wa luna o lu si ke lwa libala, ne li musipili wo eza likilomita ze 7,200 i li ku pululeza mwa naha ya bucwañi, mwa mahalaupa, mwa libaka ze buheha, ku kopanyeleza cwalo ni liparki za bo Yellowstone ni Yosemite. Musipili wo ne u tandile mazazi a 27—ne li musipili o tabisa luli!

Mukopano wo ne u tabisize hahulu, mi ha lu na ku u libala. Kuli ni kone ku tusiwa hahulu ki  mukopano wo, na sebeza sina mubabaleli musihali mi busihu na sebeza sina mulibeleli. Hamulaho wa ku fumaneha kwa mukopano wa ba ne ba tabela sebelezo ya bulumiwa, na taleleza pampili ya kupo kono ne ni si na sepo ya kuli ne ni ka alabiwa. Ha ne ni sa litela kalabo, ka 1948, na itatela ku yo sebeza sina paina mwa provinsi ya Quebec mwa Canada.—Isaya 6:8.

Ni Fumaneha kwa Giliadi ni Bupilo bwa Hamulaho

Ka 1949, ne ni tabile hahulu ha ne ni amuhezi liñolo la ku ni zibisa kuli ni ketilwe ku yo fumaneha kwa Sikolo sa Bibele sa Giliadi sa bu-14. Tuto yani ne i tiisize hahulu tumelo ya ka mi ne i ni sutelelize bukaufi ni Jehova. Bo John ni bo Kay bona ne se ba kwazize kale mwa sitopa sa bu-11 mi ne ba sebeza sina balumiwa kwa Northern Rhodesia (ye se bizwa Zambia cwale). Mi bomukulwange bo John ne ba kwazize kwa Giliadi ka 1956. Bona hamoho ni ba ku bona, bo Frieda, ne ba sebelelize mwa Brazil ka lilimo ze 32 ku fitela bomukulwange ha ba timela.

Fa lizazi la mukiti wa ka wa ku kwaza ka February 1950, ne ni susuelizwe hahulu ki litelegramu ze peli, ye ñwi ne i zwa ku Boma mi ya bubeli ne i zwa kwa lubasi lwa bo Troop kwa Quill Lake. Telegramu ya bubeli, ye ne na ni toho ya taba ye li “Kelezo ku ya Feza Sikolo,” ne i bala kuli: “Lizazi la kacenu ki lizazi la butokwa hahulu mwa bupilo bwa hao. Ki lizazi le u ka lata hahulu kamita; mi haike u kondise mwa bupilo mi u nyakalale.”

Ne ni lumilwe ku yo sebeleza mwa tolopo ya Quebec, kono na ina ka nakonyana fa Kingdom Farm, mwa New York State, fona fo ne ku fumaneha Sikolo sa Giliadi mwa miteñi yani. Ka zazi le liñwi, Muzwale Knorr a ni buza ka za haiba ne ni ka tabela ku ya kwa Belgium. Kono ha se ku fitile mazazi a mabeli, a ni buza haiba ne ni ka tabela ku yo sebeleza kwa Netherlands. Liñolo le ne ni filwe ne li bonisa kuli “ni yo sebeza sina mutanga wa mutai.” Na oma mati mwahanu.

Ka la 24 August, 1950, na kalisa lieto la mazazi a 11 la ku zamaya ka sisepe ku liba kwa Netherlands—mi ne ni bile ni nako ye ñata ya ku bala Bibele ye ne sa zo zwisiwa ya New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Na esha mwa Rotterdam ka la 5 September, 1950, mi na amuhelwa hande ki lubasi lwa Betele. Ku si na taba ni shandauko ye ne tisizwe ki Ndwa ya Lifasi ya Bubeli, mizwale ne ba lukisize hande lika kuli misebezi ya Sikreste i kalise sinca hape. Ha ne ni nze ni teeleza kwa makande a bona a mo ne ba boniselize busepahali ha ne ba nyandiswa ha butuku, na hupula kuli ne ku ka ba bela tata bona mizwale ba ku sebeza mwatas’a ketelelo ya mutanga wa mutai wa mutangana ya si na hande yeloseli. Kono hamulahonyana fela na iponela hande kuli ha ku na se ne ni swanela ku saba.

Mane ne ku na ni litaba ze ñwi ze ne tokwa ku bolosolwa. Ne ni fitile pili mukopano u si ka kalisa kale, mi ne ni susuelize ku bona ka mo batu ba bañata ba ne ba tile kwa mukopano ne ba fumanezwi malobalo fa sibaka sa mukopano. Fa mukopano wo tatama, na akaleza kuli batu ba kone ku batelwa malobalo mwa mandu a batu. Mizwale ba talusa kuli yeo ne li akalezo ye nde—kono ha i koni ku sebeza mwa naha ya bona. Hamulaho wa ku buhisana, lwa fita fa tumelelano—katulo ne li ya kuli licika la batu bao ne ba ka fiwa malobalo fa sibaka sa mukopano mi licika le liñwi ne ba ka  batelwa malobalo mwa mandu a batu be si Lipaki ba ne ba pila mwa tolopo mo ne ku ezezwa mukopano. Bakeñisa kuli ne ni tabezi hahulu katulo yeo, Muzwale Knorr ha na tile kwa mukopano, na mu taluseza za litukiso ze ne lu ezize. Kono tabo kaufela ya kuli ne lu kondisize ya fela ha ne ni balile piho ya mukopano wa luna hamulaho mwa The Watchtower; piho yeo ne i li: “Lu ikutwa kuli nako ye tatama mizwale ba ka ba ni tumelo mi ba ka eza litukiso za ku fumanela batu malobalo mwa libaka ze na ni siselo sa ku kutaleza, mwa mandu a batu.” “Nako ye tatama” kona luli mo ne lu ezelize!

Ka July, 1961, bayemeli ba babeli ba fa ofisi ya mutai wa luna ba memiwa kuli ba yo fumaneha kwa mukopano kwa London ko ku ka yo putehana ni bayemeli ba mitai ye miñwi. Muzwale Knorr a zibisa kuli New World Translation of the Holy Scriptures ne i ka fumaneha mwa lipuo ze ñata, ku kopanyeleza ni si-Dutch. Yeo ne li taba ye tabisa luli! Ka tabo, niha ne lu sa zibi hande butuna bwa musebezi. Hamulaho wa lilimo ze peli, ka 1963, ne ni bile ni kolo ya ku abana mwa ngambolo ya fa mukopano mwa New York ili ngambolo ya ku zwisiwa kwa Bibele ya New World Translation of the Christian Greek Scriptures mwa si-Dutch.

Liketo ni Misebezi ye Minca

Ka August 1961, na nyala Leida Wamelink. Lubasi lwa hae kaufela ne lu amuhezi niti ka 1942 ka nako ya nyandiso ya ba Nazi. Leida na kalile bupaina ka 1950 mi a taha fa Betele ka 1953. Mwa na sebeleza fa Betele ni mwa puteho kwa ni kolwisa kuli u ka ba mulikani ya sepahala mwa bukombwa bwa ka.

Ha se lu nyalani ka nako ye fitelela hanyinyani silimo, na memiwa kwa Brooklyn kuli ni yo fiwa tuto ye ekelizwe ya likweli ze lishumi. Ne ku si ka lukiswa kuli basali ba ye ni banna ba bona. Nihaike kuli na na ni mapongo, Leida ka lilato a lumela kuli ni swanela ku amuhela memo yeo. Hamulaho, buikangulo bwa Leida bwa totobela. Lwa kaliketa kuli lu zwelepili ku sebeza fa Betele kono kwa nalule-lule lwa tulwa mi lwa ikatulela kuli ikaba hande ha ne lu ta yo zwelapili mwa sebelezo ya luna ka ku sebeleza mwa simu. Kacwalo lwa kala musebezi wa maeto. Hamulahonyana fela wa fo, ba ku luna ne ba na ni ku yo pazulwa. Ka tuso ye lilato ya mizwale ni likaizeli, musal’a ka na pazuzwi hande ku si na butata, mi hamulaho wa silimo ne lu konile mane ku amuhela memo ya ku sebeza mwa musebezi wa sikiliti.

Ne lu sebelize hande ka mafulofulo ka lilimo ze supile mwa musebezi wa maeto. Mi cwale hape ne lu na ni ku eza keto ye tuna ha ne ni memilwe ku yo luta Sikolo sa Bukombwa bwa Mubuso fa Betele. Lwa lumela, nihaike ne lu na ni ku eza cinceho ye tuna mwa bupilo, bakeñisa kuli ne lu lata sebelezo ya maeto. Litopa ze 47 za sikolo seo, ze ne tanda lisunda ze peli sitopa se siñwi ni se siñwi, ne li ni file kolo ye nde ya ku abana limbuyoti za kwa moya ni maeluda ba mwa puteho.

Ka nako yeo, ne ni itukiseza za ku yo potela Boma ka 1978. Kono ka sipundumukela, la 29 April 1977 lwa amuhela telegramu ye lu zibisa kuli Boma ba timezi. Ne ni bile mwa maswabi a matuna hahulu luli ha ni nahana kuli ha ni sa tola ni utwa linzwi la bona le li susueza kamba ku ba taluseza hape mo ne ni itebuhela ze ne ba ni ezelize kaufela.

Tuto ya Sikolo sa Bukombwa bwa Mubuso ha i fela, lwa kupiwa kuli lu be ba bañwi ba lubasi lwa Betele. Mwahal’a lilimo ze ne latelezi, ne ni sebelize lilimo ze 10 sina muswalisanisi wa Katengo ka Mutai. Ha se ku fitile nako, Sitopa Se Si Etelela sa keta muswalisanisi yo munca, ya na kona hande ku peta buikalabelo bo. Ni itebuha hahulu yona taba yeo.

Ku Sebeza ku Likana ni Busupali

Sibeli sa luna, Leida ni na se lu na ni lilimo ze 83. Ni sebelize ka tabo mwa sebelezo ya nako kaufela ka lilimo ze fitelela 60, mi ku zona zeo ze 45 ni li sebelize hamoho ni musal’a ka ya sepahala. U ngile tuso ya na ni tusa ka yona mwa misebezi ya ka kaufela ku ba sina kalulo ye ñwi ya sebelezo ya hae ku Jehova. Ka nako ya cwale, lu sa eza ze lu kona fa Betele ni kwa puteho.—Isaya 46:4.

Ka nako ni nako, lwa ikolanga ku ikupuza za lika ze zwile mubano za mwa bupilo bwa luna. Ha lu i nyazezi ni hanyinyani ze lu petile mwa sebelezo ya Jehova, mi lu kozwi kuli liketo ze ne lu ezize lu sa li banana ne li zona ze nde hahulu. Lu ikatulezi ku zwelapili ku sebeleza ni ku lumbeka Jehova ka mata a luna kaufela.

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Ni bomukulwange bo Bill, ni pizi ya luna, Saul

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Fa lizazi la sinawenga sa luna, ka August 1961

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Ni Leida kacenu