Lizazi ni Lipulaneti za Lona—Li Tile Cwañi?

KU NA ni mabaka a mañata a tisa kuli lizazi ni lipulaneti za lona li zwe mubano hal’a lika kaufela ze mwa lihalimu ni lifasi. Lizazi ni lipulaneti za lona li mwahal’a matingo a mabeli a mulalambinda wa Milky Way, ili mwa sibaka mo ku si na hahulu linaleli. Ibata iba linaleli kaufela ze lu bonanga busihu li kwahule hahulu ni luna kuli mane niha lu ka itusisa sihoho se si m’ata li ka bonahala fela inge tumonyi-monyi. Kana kona mo ku inezi luli?

Kambe lizazi ni lipulaneti za lona ne li li bukaufi ni fahal’a mulalambinda wa luna wa Milky Way, ne lu ta ziyeleha kakuli sibaka seo si tezi linaleli ze ñata-ñata. Ka mutala, mupotoloho wa lifasi no ta mbonjana, mi bupilo bwa batu ne bu ta ba mwa lubeta. Ku bonahala kuli lizazi ni lipulaneti za lona li fa sibaka se si swanela hahulu mwa mulalambinda wa luna mi sibaka seo si silelelizwe kwa butata bo bu bulezwi bo, ni kwa matata a mañwi a cwale ka ku cisa kwa malu a tezi moya wa mifuta-futa, ni kwa kozi ya linaleli ze tunyanga, ku beya cwalo ni lika ze ñwi ze tisa mufutumala o maswe.

Lizazi ki naleli ye lu tokwa hahulu. Nako kaufela li cisa mucisezo o swana, ki la kamita, hasi le lituna hahulu mi hape ha li cisi hahulu. Buñata bwa linaleli ze mwa mulalambinda wa luna ki ze nyinyani hahulu kwa lizazi mi zona linaleli zeo ha li koni ku lu fa liseli ni mufutumala o tokwahala kuli bupilo bu be teñi fa pulaneti ye swana sina Lifasi. Hape mwa mbyumbyulu ku na ni m’ata a tamile buñata bwa linaleli kwa linaleli ze ñwi mi linaleli zeo za potolohana. Kono lizazi la luna li ikemezi. Kambe ne ku na ni linaleli ze peli za mufuta wa lizazi kamba mane ku fitelela fo, mupotoloho wa lipulaneti za luna no kana wa mbonjana kabakala m’ata a na ta futuka kwa linaleli zeo.

Hape, lizazi ni lipulaneti za lona li zwile mubano kabakala bunde bwa sibaka mo li inzi lipulaneti ze tuna za mipotoloho ye bato swana ni wa lifasi, mi zona lipulaneti zeo ha li hasanyi m’ata a kona ku sinya mupotoloho wa lifasi kamba mipotoloho ya lipulaneti ze ñwi ze swana ni lona. * Kono mane zona lipulaneti ze tuna zeo li sileleza Lifasi ka ku anya ni ku taka lika ze kona ku tisa kozi ku lona. Mwa buka ya bona ye bizwa Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe, bocaziba ba sayansi bo Peter D. Ward ni Donald Brownlee ba bulela kuli: “Lipulaneti ze tezi mifuta-futa ya moya ze cwale ka Jupiter li sileleza Lifasi kuli li si swalelelwi ku natiwa ki tunaleli to tu wanga.” Hape ku fumanwi mipotoloho ye miñwi ye na ni lipulaneti ze tuna. Kono se si ezahala kikuli buñata bwa mipotoloho ya lipulaneti ze tuna zeo ne i ka tisa kozi kwa pulaneti ye nyinyani sina Lifasi.

Musebezi wa Kweli

Ku zwa fela ku bo santulu, kweli i makalisize hahulu batu. Baloki ni baopeli ba i nguyile hahulu. Ka mutala, muloki wa Muheberu wa kwaikale u talusa kuli kweli i tiile ku ya ku ile mi ki paki ye sepahala ye kwa lihalimu.—Samu 89:37.

Nzila ya pili ya m’o kweli i amela bupilo fa lifasi ki ya kuli m’ata a yona ki ona a tisanga kuli mandinda a liwate a bife kamba ku ombala.  Ku bulelwa kuli mandinda a liwate ki ona a zamaisa mububelo wa mezi, mi mububelo wa mezi ona u zamaisa linako ze cwale ka litabula, maliha, mbumbi mane ni mufukelo wa moya.

Musebezi o muñwi wa butokwa o petwa ki kweli ki wa kuli m’ata a yona a tiisa lifasi kuli li si ke la biuka mwa sikuka sa lona ha nze li potoloha lizazi. Koranta ye ñwi ya sayansi ye bizwa Nature i talusa kuli kambe kweli ne i li siyo kambe lifasi la luna ne li ka tengauka. Ha mu nahane ze ne ka ezahala kambe lifasi ha li si ka sikekeha! Ne lu si ke lwa ba ni linako ze shutana-shutana za mwaha mi ne lu ka katazwa ki linanga. Hape musikekehelo wa lifasi u tisa kuli ku si ke kwa cisa hahulu kamba ku bata hahulu kuli mane lu palelwe ku pila. Jacques Laskar caziba wa sayansi u li: “Kweli ki yona ye zamaisa hande linako za mwaha.” Kuli i pete musebezi wo, kweli ya luna ki ye tuna, i fita likweli za lipulaneti ze tuna.

Musebezi o muñwi hape o i peta kweli ya luna no talusizwe ki muñoli wa ikale ya na ñozi buka ya Bibele ya Genese, ona wa ku benyisanga liseli busihu.—Genese 1:16.

Mo Ne Li Tezi Lika Ze Kaufela

Zona lika ze kaufela ze tisa kuli bupilo bu be teñi ni kuli mane bu be bo bu tabisa ne li tile cwañi? Ku na ni likalabo ze peli fela kwa puzo yeo. Kalabo ya pili ki ya kuli zona lika zeo kaufela ne li itahezi fela ku si na muezi. Mi ya bubeli ki ya kuli lika zeo ne li lukisizwe ki mubupi.

Lilimo-limo kwamulaho ko, Bibele ne i bonisize kuli lika ze kaufela ne li singanyekilwe ni ku eziwa ki Mubupi yena Mulimu ya M’ata Ote. Haiba ku cwalo, mu zibe he lika kaufela ze ama lizazi ni lipulaneti za lona ne li si ka itahela fela kono ne li bupilwe ka mulelo. Lu kana lwa bulela kuli Mulimu na lu siyezi piho ye bonisa mihato ya na ngile kuli bupilo bu kone ku ba teñi fa lifasi. Nto ye komokisa ki ya kuli piho yeo niha ne i filwe lilimo ze 3,500 kwamulaho ko, litaba ze ku yona ze ama simuluho ya pupo li zamaelela ni ze ba lumela basayansi kuli ki zona ze ne kile za ezahala. Piho yeo i fumaneha mwa buka ya Bibele ya Genese. Kashe lu nyakisiseñi piho yeo.

Likande la Pupo Le Li mwa Genese

“Kwa simuluho Mulimu n’a ezize Lihalimu ni Lifasi.” (Genese 1:1) Manzwi a Bibele a makalelo ao a ama kwa lika kaufela, ku kalela kwa lizazi ni lipulaneti za lona ili ze kopanyeleza ni Lifasi, ku taha cwalo kwa linaleli ze mwa libilioni na libilioni za milalambinda. Bibele i bonisa kuli muta o muñwi “lifasi ne li si na sibupeho, ne li li fela.” Ne ku si na mafasi ni mubu wa lukau. Kono manzwi a timana ye tatama a paka nto ye ba bulela basayansi kuli kona nto ye tokwahala hahulu kuli bupilo bu be teñi fa  pulaneti ifi kamba ifi—ona mezi a mañata-ñata. Manzwi ao a li moya wa Mulimu n’o “ambalala fahalimw’a mezi.”—Genese 1:2.

Kuli mezi a si ke a oma kamba ku kangela, pulaneti ha i swaneli ku ba hahulu bukaufi kamba ku ba hahulu buhule ni lizazi. Caziba yo muñwi wa sayansi ya bizwa Andrew Ingersoll u talusa kuli: “Kwa Mars ku bata maswe, kwa Venus kona ku cisa hahulu, kono fa Lifasi ku itikanelezi.” Ka ku swana, kuli limela li hule hande, ku tokwahala liseli le li likani. Mi Bibele i biha kuli isali kwa simuluho, Mulimu na pululelisize liseli la lizazi mwahal’a malu a mansu-nsu a na kwahezi liwate sina “kubo” ye apesizwe mbututu.—Jobo 38:4, 9; Genese 1:3-5.

Mwa litimana ze latelela za Genese, lu bala kuli Mubupi na bupile sibaka se i biza Bibele kuli ki “mbyumbyulu.” (Genese 1:6-8) Mona mwa mbyumbyulu mo, ku tezi mifuta-futa ya moya.

Bibele i talusa kuli Mulimu cwale a panga mabaka a omile fa lifasi le ne li si na sibupeho. (Genese 1:9, 10) Ku bonahala kuli Mulimu na umbukisize lundandala lwa lifasi mwa mezi. Mi mwendi ka nzila yeo kwa pangeha mikokolombwa ye tungile mi mafasi a umbuka mwa liwate.—Samu 104:6-8.

Ka nako ye si ka bulelwa mwa litaba za simuluho ya lifasi, Mulimu na bupile limela za mwa mawate ze sa bonwi ka meto. Ka ku itusisa m’ata a lizazi, zona limela zeo za kala ku anya moya wa carbon dioxide li nze li lumela moya wa oxygen mwa mbyumbyulu. Mi yona tukiso yeo ne i tilo ekezeha ka lizazi la bulalu la pupo ha ku bupiwa limela ze ne tilo kwahela lifasi hasamulaho. Kabakaleo moya wa oxygen wa ata mwa mbyumbyulu, mi ona moya wo ne u ka tusa batu ni lifolofolo ku zwelapili ku buyela.—Genese 1:11, 12.

Kuli naha i tahise lukau, Mubupi na beile tukokwani twa mifuta-futa mwa mubu to tu sa koni ku bonwa ka meto. (Jeremia 51:15) Tona tukokwani to, tu bolisa lika ze mwa mubu, ni ku li fetula minuno ye tokwahala kuli limela li hule. Tukokwani twa mufuta o muñwi tu anyanga moya wa nitrogen ilikuli limela li itusise ona mi li hule. Mubu o nunile, nihaiba fela wa mwa lizoho, u kona ku ba ni tukokwani to tu eza libilioni ze silezi.

Genese 1:14-19 i talusa kuli fa lizazi la bune ne ku ezizwe lizazi, kweli, ni linaleli. Ku mutu ya si ka yeya hande, taba yeo i kana ya bonahala inge ye lwanisana ni litaba za mwa Mañolo ze se lu nyakisisize. Kono mu hupule kuli Mushe, yena muñoli wa buka ya Genese, na ñozi likande la pupo inge mutu ya na li teñi fa lifasi ha ku ezahala zeo. Mi kacwalohe, ku bonahala kuli lizazi, kweli, ni linaleli niha ne li bupilwe kale, ne li kalisize ku bonahala mwa mbyumbyulu ka lizazi leo.

Likande la kwa Genese li bonisa kuli ze pila mwa mawate ne li bupilwe ka lizazi la buketalizoho ni kuli lifolofolo ni yena mutu ka sibili ne ba bupilwe ka lizazi la bu silela.—Genese 1:20-31.

Lifasi Ne Li Bupezwi Kuli Li Katelwe

Kana ha mu kolwi kuli bupilo fa lifasi, bo ne bu tile sina mo ku taluselizwe kwa Genese, ne  bu lukiselizwe kuli bu ikoliwe? Mu nahane fela mo mu ikutwelanga ha mu zuha kakusasana, mu fumana lizazi la benya, mi mu kala ku buyela moya o munca! Kamba mwendi mu ile mwa simu ya lipalisa mi mu buha bunde bwa zona ni ku ikola munko wa zona o munati. Kamba mane mwendi mu mwa simu ya miselo mi mu sweli ku nopa miselo ye munati. Bunde bo kaufela ne bu si ke bwa ba teñi kambe lika ze latelela ze ne li li siyo: (1) mezi a mañata a mwa lifasi, (2) mufutumala ni liseli le li likani le li zwa kwa lizazi, (3) mbyumbyulu ya luna ye na ni mifuta-futa ya moya, ni (4) mubu o nunisizwe.

Ona lika ze kaufela ze siyo kwa Mars, kwa Venus, ni kwa lipulaneti ze ñwi ze li mabapa ni luna ne li si ka itahela fela. Ne li bakanyizwe hande ilikuli bupilo bu tabise fa lifasi. Bibele hape i bonisa kuli Mubupi wa luna na bupile lifasi la luna le linde kuli li ine ku ya ku ile sina mo i ka boniseza taba ya luna ye tatama.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 7]

KI MAITUTELO A MANDE KU BA SAYANSI

Kambe kuli lizazi ne li li fa sibaka si sili fela mwa mulalambinda wa luna, ne lu si ke lwa bonanga hande linaleli. Buka ye bizwa The Privileged Planet i talusa kuli: “Lizazi ni lipulaneti za lona li fumaneha . . . kwahule ni libaka za maseli a tezi liluli, ili nto y’e lu konisa ku ipuhela hande linaleli mane ni libaka ze ñwi ze kwahule-hule.”

Hape kabakala butuna bwa kweli ni buhule bo bu mwahal’a yona ni lifasi, kweli i konanga ku kwahela hande lizazi muta ku ezahala nto ye bizwa kuli ki ku bola kwa lizazi. Zona likezahalo ze za ka siwela ili ze makaza li fanga basayansi kolo ya ku ituta ka za lizazi. Lipatisiso zeo li konile ku tusa basayansi ku tatulula likunutu ze ñata za ka mo li benyeza linaleli.

[Mbokisi fa likepe 6]

Caziba wa za macwe ya bizwa Wallace Pratt u bulela kuli: “Ha ne ni ka kupiwa ku taluseza batu-tu fela, inge cwalo ba mishobo ye ne ñolezwi Buka ya Genese, ka za mo ne li tezi lifasi, ni mo ne bu kalezi bupilo, ne ni si ke na kona ku eza cwalo kwand’a ku latelela fela ze shashuluzwi mwa kauhanyo ya pili ya Buka ya Genese.”

[Siswaniso se si fa likepe 5]

Kabakala butuna bwa yona, kweli i tusa Lifasi ku sa tengauka niha li sikekehile

[Maswaniso a fa likepe 7]

Ki lika mañi ze tisa kuli bupilo bu be teñi fa lifasi? Ki mezi a lona a mañata, liseli ni mufutumala o likani, mbyumbyulu, ni mubu o nunisizwe

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.