Wessel Gansfort—“Muprotestanti Pili Buprotestanti Bu Si Ka Kalisa Kale”

Mabizo a cwale ka bo Luther, Tyndale, ni Calvin a zibahala hahulu kwa baituti kaufela ba Petuho ya Maprotestanti, ye ne kalile ka 1517. Kono ki ba sikai fela ba ba ziba hande libizo la Wessel Gansfort. Wessel Gansfort u bizizwe kuli ki “Muprotestanti pili Buprotestanti bu si ka kalisa kale.” Kana mwa tabela ku ziba ze ñata ka za yena munna yo?

WESSEL na pepilwe ka 1419 mwa tolopo ya Groningen kwa Netherlands. Wessel na keni sikolo, nihaike ne li batu ba sikai fela ba ne ba kena sikolo mwa lilimo za ma 1400. Nihaike na na ni zibo hahulu, Wessel na tuhezi sikolo ha n’a li wa lilimo ze 9 bakeñisa kuli bashemi ba hae ne ba shebile. Ka litohonolo, mbelwa yo muñwi wa mufumi ha na utwile za zibo ya Wessel, a mu añula mi a mu lifela pene ye ne tokwahala. Kacwalo Wessel na kutezi kwa sikolo mi a zwelapili ni lituto za hae. Ha se ku fitile nako, a fiwa liñolo la tuto ye pahami hahulu. Ku utwahala kuli hamulaho hape na ipumanezi situlo sa ku ba mutu ya itutile hahulu ku za bulapeli.

Wessel na nyolelwa hahulu ku ba ni zibo ye tuna. Kono mwa miteñi ya hae, ne ku si na lifalana ze ñata. Nihaike kuli ku taipa ka mushini wa ku cinca-cinca litaku ze pangilwe fa lisipi ne ku kalisize mwa nako ya hae, buñata bwa libuka ne li sa ñolwa ka mazoho mi ne li tula hahulu. Wessel n’a li yo muñwi wa bocaziba ba ne ba zamayanga ku ya mwa lifalana ze fapahana fapahana ni mwa miyaho ya bulapeli ye shutana shutana inge ba shwashwata miputo ye ne sa ipumanelwi fela ni libuka ze ne icongile. Mi hamulaho ne ba kopananga ku buhisana ze ne ba fumananga mwa miputo ni libuka zeo. A fita fa ku ba ni zibo ye ñata mi a taza buka ya hae ka lipulelo ni litaba ze ñwi za mwa libuka za Sigerike ni Silatini. Hañata bocaziba ba bañwi ba bulapeli ne ba mu kakanyanga bakeñisa kuli Wessel na ziba lika ze ñata ze ne ba si ka utwa kale. Wessel na bizwa kuli ki Muhanyezi yo Mutuna.

“Kiñi Ha U Sa Ni Isi ku Kreste?”

Lilimo ze 50 pili Buprotestanti bu si ka kalisa kale, Wessel a kopana ni Thomas à Kempis (ya na pilile ibata iba ku zwa ka 1379 ku isa ka 1471), ye ba lumela ba bañata kuli ki yena ya n’a ñozi buka ye tumile hahulu ya De Imitatione Christi (Ku Likanyisa Kreste). Thomas à Kempis n’a li wa keleke ya Common  Life, ili keleke ye ne koñomeka za ku pila bupilo bwa silumeli hahulu. Muñoli wa taba ya bupilo bwa Wessel na talusize kuli Thomas à Kempis hañata na susuelize Wessel kuli a kupe tuso ku Maria. Kono Wessel yena a mu alaba kuli: “Kiñi ha u sa ni isi ku Kreste, yena ya mema kaufela ba ba imezwi kuli ba tahe ku yena?”

Kuti Wessel na hanile ku ba muprisita. Mi ha na buzizwe libaka la na hanezi ku kukulwa milili ka mukutelo o ne u ka mu zibahaza sina muprisita, n’a alabile kuli yena ha sabi ku bulaiwa, ibile fela a shwa ni zibo ya hae kaufela. Fo na supa kwa taba ya kuli baprisita ba ba sumekezwi ne ba sa zekiswangi, mi ku bonahala kuli buñata bwa baprisita ba ne ba na ni milatu ne ba sa bulaiwangi ka libaka la kuli ne li baprisita! Wessel hape na hanyezanga mikwa ya bulapeli ye ne atile hahulu. Ka mutala, na nyazizwe ka ku hana ku lumela limakazo ze ne talusizwe mwa buka ya Dialogus Miraculorum ye ne tumile hahulu mwa miteñi ya hae. A talusa kuli: “Bunde kiha lu ka balanga Mañolo a Kenile.”

“Zibo I Taha ka ku Buza”

Wessel na itutile Siheberu ni Sigerike mi na ziba ze ñata ka za litaba ze ñozwi za Baeteleli ba Keleke ba kwa makalelo. Wessel n’a tabela hahulu lipuo za kwa makalelo za Bibele, mi taba yeo ya komokisa hahulu kakuli na pilile pili miteñi ya bo Erasmus ni Reuchlin i si ka fita kale. * Buprotestanti bu si ka kalisa kale, ki ba sikai fela ba ne ba ziba Sigerike. Mwa Germany ne li kashawanyana fela ka bocaziba ba ne ba ziba Sigerike, mi ne ku si na libuka ze ne luta puo yeo. Constantinople ha se i wile ka 1453, Wessel ku bonahala kuli na kopani ni balapeli ba Magerike ba ne ba balehezi kwa linaha za kwa Wiko, mi ba mu luta Sigerike se si bunolo. Mwa miteñi yani, ki Majuda fela ba ne ba bulelanga Siheberu, kacwalo ku bonahala kuli ki Majuda ba ne ba keni mwa bulapeli bwa Katolika ba ne ba mu lutile Siheberu se si bunolo.

Wessel n’a tabela hahulu Bibele. N’a lumela kuli Bibele i tahile ka moya wa Mulimu mi n’a lumela kuli mañolo kaufela a mwa Bibele a lumelelana. Wessel n’a bata kuli mutalusezo wa litimana za mwa Bibele u swalisane ni taba mo li fumaneha litimana zeo ni kuli li si ke za kopamiswa.  N’a nga kuli mutalusezo kaufela o kopami u fosahalile. Timana ye ñwi ya mwa Bibele ya n’a tabela hahulu ne li Mateu 7:7, ye li: “Mu bate, mi mu ka fumana.” Ka ona manzwi a timana ye, Wessel n’a ikolwisize luli kuli ku buza ki ko kunde, mi n’a lumela kuli “zibo i taha ka ku buza.”

Kupo Ye Komokisa

Wessel a ya kwa Roma ka 1473. Teñi k’o, a yo ambolisana ni Papa wa Bune Sixtus, ili papa wa pili ku ba silezi, ba ne ba na ni mizamao ye maswe ye ne tisize kuli Buprotestanti bu kalise. Barbara W. Tuchman, caziba wa litaba za kale u talusa kuli Sixtus wa Bune n’a kalisize “lipolitiki za ku hatelela batu ni za ku ipatela fela lika za ka butu.” Batu ne ba komokisizwe hahulu ki silibonda sa hae. Caziba yo muñwi u ñola kuli mane mwendi Sixtus n’a bata kuli situlo sa bupapa si yolwange fela ki ba mwa lubasi. Ki batu ba sikai fela ba ne ba mu nyazanga.

Kono Wessel Gansfort yena n’a nyazanga silibonda seo. Muta o muñwi Sixtus a taluseza Wessel kuli: “Mwanaka, ha ku kupe se u bata kaufela, mi lu ka ku fa sona.” Kapili-pili Wessel a alaba kuli: “Ndate ya kenile, . . . ha u bona fa lifasi fa kaufela ki mina mu na ni situlo sa muprisita ni mulisana yo muhulu, ni mi kupa . . . kuli mu pete musebezi wa mina o kutekeha kuli muta Mulisana Yo Mutuna wa lingu . . . a taha, mwendi u ka mi bulelela kuli: ‘Ki hande mutanga yo munde, ya sepahala, kena mwa tabo ya mulen’a hao.’” Kono Sixtus a mu taluseza kuli wo kona musebezi wa hae ni kuli Wessel n’a swanela fela ku ikupela sa bata. Wessel a alaba kuli: “Kanti he mu ni fe Libibele ze peli, ya Sigerike ni ya Siheberu, ze mwa sifalana sa Vatican.” Papa a mu fa Libibele zeo kono a talusa kuli Wessel n’a si ka nahana hande, kakuli n’a swanela ku kupa bubishopu.

“Buhata ni Mafosisa”

Bakeñisa kuli Sixtus n’a tokwa hahulu mali a ku yahisa muyaho wa bulapeli o se u tumile hahulu wa Sistine Chapel, a kalisa mukwa wa kuli batu ba no mu lifanga masheleñi ilikuli yena a  shemube balatiwa ba bona ba ba shwile. Batu ba bañata ba kalisa ku lifanga papa mali kuli a shemube bafu ba bona. Buka ya Vicars of Christ—The Dark Side of the Papacy i li: “Limbelwa, banna ba ba siyamezwi, ni bashemi ba ba shwezwi ne ba lifile mali a bona kaufela kuli ba lukulule balatiwa ba bona mwa Pagatori.” Batu ba kala ku tabela hahulu mukwa wo, ka ku lumela luli kuli papa n’a na ni mata a ku isa balatiwa ba bona kwa lihalimu.

Kono Wessel n’a lumela kuli Keleke ya Katolika, mane ni yena papa ka sibili, ne ba sa koni ku swalela libi. Wessel n’a bulezi patalaza kuli ona mukwa wo wa ku lifanga papa mali ne li “buhata ni mafosisa.” Mi mane n’a sa lumeli kuli batu ne ba swanela ku yo ipulelanga libi kwa baprisita ilikuli ba swalelwe libi.

Wessel hape n’a kakanya kuli papa ki mutu ya petahalile, ka ku talusa kuli haiba batu ne ba ka tuhelelwa ku lumela bo papa kamita, u zibe keleke ne i ka fokola, kakuli ni bona ne ba ezanga mafosisa. N’a ñozi kuli: “Haiba bobishopu ba sa mameli milao ya Mulimu mi ba itomela milao ya bona, . . . u zibe ze ba eza ni ku laela ha li na tuso.”

Wessel U Kwalula Nzila Ye Libisa kwa Buprotestanti

Wessel n’a shwile ka 1489. Nihaike kuli n’a nyazize mafosisa a mañwi a n’a ezwanga mwa keleke, n’a shwile a li Mukatolika. Kono keleke ne i si ka mu nyaza kuli ne li mulwanisi. Ha sa shwile, Makatolika ba baipi ba lika ku sinya litaba za n’a ñozi ka ku nga kuli ne li lwanisa lituto za keleke. Mwa miteñi ya Luther, libizo la Wessel ne se li libezwi, litaba za hae ne li si ka hatiswa, mi ne li miputo i sikai fela ye ne sa li teñi. Buka ya pili ya misebezi ya Wessel ne i til’o hatiswa mwahal’a lilimo za 1520 ni 1522. Mwa buka yeo ne ku na ni liñolo le ne li ñozwi ki Luther, ili mwa n’a lumbile litaba za n’a ñozi Wessel.

Nihake kuli Wessel ne si Muprotestanti sina Luther, n’a nyazize hahulu mafosisa a mañwi a n’a tisize Buprotestanti. Mane Cyclopedia ya bo McClintock ni Strong i mu talusa kuli “kwa ma-German ki yena ya n’a tusize hahulu kwa ku kwalula nzila ye ne libisize kwa Buprotestanti.”

Luther n’a nga kuli mihupulo ya Wessel ne i lumelelana ni ya hae. Muñoli ya bizwa C. Augustijn u ñola kuli: “Luther u bapanya miteñi ya hae kwa miteñi ya Elia; ni bupilo bwa hae kwa bupilo bwa Elia. Sina mupolofita Elia ha n’a ikutwile kuli ne li yena fela ya n’a siyezi inge a lwanela Mulimu, Luther ni yena n’a ikutwile kuli n’a lwanisa keleke a nosi. Kono ha n’a balile litaba za Wessel, n’a fitile fa ku lemuha kuli Mulena n’a pilisize ‘masialeti a Isilaele.’ Luther mane n’a bulezi kuli: ‘Kabe ne ni balezi cimo litaba za Wessel, balwanisi ba ka ne ba ka li Luther u anyize mihupulo ya hae kaufela ku Wessel, kakuli mihupulo ya hae ya lumelelana ni ya ka.’” *

“Mu Ka Fumana”

Buprotestanti ne bu si ka kalisa fela ka sipundumukela. Mihupulo ye ne tisize Buprotestanti ne i kalile kale. Wessel n’a lemuhile kuli mizamao ye maswe ya bo papa ne i ka be i labuzi buprotestanti. Muta o muñwi a kile a bulelela muituti kuli: “Mutangana, zazi le liñwi u ka be u iponezi lituto za . . . balapeli ba ba itwanisa ha li ka haniwa ki baituti ba Bukreste bwa niti kaufela.”

Wessel niha n’a ziba mafosisa a mañwi ni likezo ze maswe ze ne ezwa mwa miteñi ya hae, n’a sa koni ku monyehela hande niti ya Bibele. Kono n’a lumela kuli Bibele i swanela ku baliwa ni ku itutiwa. Ka ku ya ka buka ye bizwa A History of Christianity, Wessel “n’a lumela kuli ha u bona Bibele i tahile ka Moya o Kenile, kona fela ye swanela ku itusiswanga mwa litaba za bulapeli.” Mwa miteñi ye, Bakreste ba niti ba lumela kuli Bibele ki Linzwi la Mulimu le li tahile ka moya. (2 Timotea 3:16) Mi se ku li bunolo ku fumana litaba za Bibele. Mane kacenu le, ku fita mwa linako za kwamulaho, sikuka sa mwa Bibele se ki sa niti: “Mu bate, mi mu ka fumana.”—Mateu 7:7; Liproverbia 2:1-6.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 14]

MUBONELO WA WESSEL KA ZA LIBIZO LA MULIMU

Mwa litaba za na ñozi Wessel, hañata libizo la Mulimu li tolokilwe sina “Johavah.” Niteñi ibat’o ba habeli na li tolokile sina “Jehovah.” Ha na talusa mubonelo wa Wessel ka za libizo la Mulimu, muñoli H. A. Oberman u talusa kuli Wessel n’a ikutwile kuli kambe Thomas Aquinas ni ba bañwi ne ba ziba Siheberu, “ne ba ka lemuha kuli libizo la Mulimu le ne li patuluzwi ku Mushe ha li talusi kuli ‘ki na ye ni li yena,’ kono li talusa kuli ‘ni ka ba ye ni ka ba yena.’” * Bibele ya New World Translation yona i fa taluso ye nepahezi ya libizo la Mulimu ya kuli “ni ka itahisa ku ba ye ni ka itahisa ku ba yena.”—Exoda 3:13, 14.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Manuscript: Universiteitsbibliotheek, Utrecht

[Maswaniso a fa likepe 15]

Wessel n’a lwanisize mukwa wa Papa Sixtus wa Bune wa ku mu lifanga mali kuli a shemube bafu