Bañoli Ba Pili Ba Linzwi la Mulimu

MAÑOLO a Siheberu na felizwe ku ñolwa kwa mafelelezo a lilimo za ma-400 B.C.E. Mwa lilimo-limo ze ne latelezi, licaziba za Majuda sihulu Masoferimi ni Mamasorete hasamulaho, ki bona ba ne ba bulukile miputo ya Mañolo a Siheberu mi ne ba boni teñi kuli ne a kopiswa ka ku nepahala luli. Kono libuka za Bibele za pili ne li ñozwi mwa miteñi ya bo Mushe ni Joshua, ili lilimo ze 1,000 pili Masoferimi ba si ka ba teñi kale. Libuka zeo ne li ñozwi fa miputo ye si ka tiya mi kona kuli miputo yeo i lukela ku ba ye ne kuta-kutezwi ku kopiswa. Musebezi wa ku ñola ne u ezwa cwañi mwa miteñi yeo ya sapili? Kana ne ku na ni licaziba ze ne kopisa miputo yeo mwa Isilaele wa ikale?

Miputo ya Bibele ya kale hahulu ye li teñi kacenu ki ye miñwi ya miputo ye ne fumanwi kwa liwate la Dead Sea, mi ye miñwi ya yona ne i kopisizwe mwa lilimo za ma-300 ni ma-200 B.C.E. Alan R. Millard, caziba wa lipuo za kwa upa wa liwate la Mediteranea ni lika ze pumbuzwi, u talusa kuli: “Kacenu le, miputo ya pili ya litaba za Bibele, ha i sa fumaneha.” U zwelapili ku bulela kuli: “Lizo za libaka ze li mabapa ni Isilaele za kona ku lu tusa ku utwisisa musebezi wa bañoli ba ikale mi seo si ka lu tusa ku lemuha ku nepahala kwa miputo ya Siheberu ni simuluho ya yona.”

Mubelekelo wa Bañoli Ba Ikale

Libuka ze ambola za litaba za kale, za bulapeli, za mulao, za tuto, ni za miñolo, ne li hatiswa mwa Mesopotamia lilimo ze 4,000 kwamulaho k’o. Likolo za bañoli ne li tumile, mi ye ñwi ya lituto ze ne ba ituta ne li ya ku kopisa ka ku nepahala litaba ze ne li teñi ka nako yeo. Licaziba za kacenu li fumana fela licinceho li sikai mwa litaba za Sibabilona ze ne kuta-kutezwi ku kopiswa ka lilimo ze sikiti kamba mane ku fitelela f’o.

Musebezi wa ku ñola ne u sa ezwi fela mwa Mesopotamia. Buka ye ñwi (The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East) i bulela kuli: “Miñolelo ye ne li teñi mwa lilimo za ma-1500 BCE ne i swana hahulu kuli mane muñoli kaufela ya na pilile mwa miteñi yeo na kona ku utwisisa miñolelo ye ne lutwa fa likolo lifi kamba lifi ze ne yambile mwa Mesopotamia, Siria, Kanana, mane ni Egepita.” *

Mwa miteñi ya Mushe buñoli ne li musebezi o mutuna mwa Egepita. Bañoli kamita ne ba kopisa litaba ze fitana-fitana. Se si paka taba yeo ki mibaso ye fa mabita a Maegepita a sa kwanisize lilimo ze fitelela 4,000. Buka ye sa zwo bulelwa mwa paragilafu ye lu zwa ku yona i bulela cwana  ka za bañoli ba mwa miteñi yeo ya sapili: “Lilimo za ma-1000 B.C.E. ha li to eshanga, ne se ba kubukanyize ni ku kopisa litaba ze ñata ze ne bonisa zwelopili ya kwa Mesopotamia ni Egepita mi ne se ba tomahanyize milao ya bañoli ba ba itutile.”

“Milao ya bañoli” yeo ne i bonisa kuli kwa mafelelezo a muputo kamba buka ku ekezwe shashululo ya za simuluho ya buka kamba muputo wo. Mwa litaba ze ekelizwe zeo ne ku ñolwanga mabizo a mukopisi ni muñ’a litapa leo, lizazi, ko li kopisizwe litaba, palo ya mibamba, ni ze ñwi cwalo. Bañoli ba bañata ne ba ñolanga kuli: “Litapa le, li tatubilwe, mi la swana ni litaba fo li ngilwe.” Zeo kaufela li paka kuli bakopisi ba ikale ne ba iyakatwa ku kopisa litaba ka ku nepahala.

Caziba Millard ye lu bulezi kwamulaho, u li: “Kwa lemuseha hande kuli bañoli ha ne ba kopisanga litaba ne ba fitanga mwateñi ku li tatuba ni ku li hakulula, mi ka nzila yeo ne ba kona ku tibela mafosisa. O muñwi wa mitatubelo yeo ne li wa ku bala palo ya mibamba kamba manzwi tenyene, mi ona mutatubelo wo ne u itusiswanga kwamulaho ki Mamasorete ba ne ba pilile mwahal’a 500 A. D. ni 1500 A. D.” Kona kuli mwa miteñi ya bo Mushe ni Joshua, bañoli ba mwa libaka za upa wa liwate la Mediteranea ne se ba na ni moya wa ku bata ku kopisa litaba ka ku nepahala kwa zona.

Kana Maisilaele ni bona ne ba na ni bakopisi ba ba cuukile? Ki bufi bupaki bo lu kona ku fumana mwa Bibele ka za taba yeo?

Bañoli mwa Isilaele wa Ikale

Mushe na hulezi mwa lapa la Faro. (Exoda 2:10; Likezo 7:21, 22) Ba ba ituta za Egepita wa ikale ba bulela kuli ze ñwi za lika za na itutile Mushe li kopanyeleza ku ituta mubalelo ni muñolelo wa Siegepita hamohocwalo ni misebezi ye miñwi ya buñoli. Caziba ya bizwa James K. Hoffmeier na ize cwana mwa buka ya hae ye talusa za Maisilaele mwa Egepita (Israel in Egypt): “Ku na ni bupaki bo bu yemela litaba ze ñozwi mwa Bibele ze bonisa kuli Mushe ne li muñoli yo munde wa lika ze ezahala, muñoli yo munde wa misipili, ku beya misebezi ye miñwi ya buñoli.” *

 Bibele i bonisa kuli ku na ni batu ba bañwi mwa Isilaele wa ikale ba ne ba na ni zibo ya buñoli. Buka ye bulela za ku ñolwa kwa Bibele (The Cambridge History of the Bible) i bulela kuli Mushe “na ketile manduna ba ba ziba ku bala ni ku ñola . . . ilikuli ba ñole likatulo ni litaba za mo ne si abezwi sicaba.” Bupaki bwa taba ye bu fumaneha kwa Deuteronoma 1:15, kwa ipulela Mushe kuli: “Kiha ni keta bazamaisi mwa masika a mina, . . . na ba eza litoho za mina, kuli ba be bazamaisi ba litopa za batu ba ba eza lule, ni bazamaisi ba litopa za batu ba ba eza mwanda, ni bazamaisi ba litopa za batu ba ba eza mashumi aketa-lizoho, ni bazamaisi ba litopa za batu ba ba eza lishumi; hape ba be mandunanyana ba mwa lusika ni lusika.” Mandunanyana bao ne li bomañi?

Linzwi la Siheberu le li tolokilwe kuli “mandunyana” li fumaneha hañata-ñata mwa litaba za Bibele ze ambola za miteñi ya bo Mushe ni Joshua. Licaziba ze fitana-fitana li li linzwi leo li talusa “muñoli wa litaba,” kamba “nduna ya na tusa muatuli mwa misebezi ya buñoli.” Taba ya kuli linzwi la Siheberu leo li fumaneha hañata-ñata i paka kuli bañoli ba ba cwalo ne ba atile mwa Isilaele mi ne ba peta misebezi ye miñata ye ne tusa kwa ku etelela sicaba kwa makalelo.

Mutala o muñwi u ama baprisita ba Isilaele. Buka ye ñwi ya Majuda (Encyclopaedia Judaica) i bulela kuli baprisita “ne ba tokwa ku ziba ku bala ni ku ñola kuli ba pete misebezi ya bulapeli ni misebezi ya bona i sili.” Ka mutala, Mushe na laezi ba lusika lwa Livi kuli: “Kwa mafelelezo a myaha ye 7, . . . u ka balela bana ba Isilaele milao yeo kaufela.” Baprisita ki bona ba ne ba sweli muputo wa Mulao wa sicaba sa Isilaele. Ne li bona ba ne ba kona ku fa bakopisi muputo wo ni ku ba bonisa mwa ku u kopiseza.—Deuteronoma 17:18, 19; 31:10,11.

Ha lu nyakisiseñi mo ne u ñolezwi muputo wa pili wa Mulao. A si ka shwa kale, Mushe na bulelezi Maisilaele kuli: “Nako ye mu ka y’o sila Jordani ku kena mwa naha y’a ku fa [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa hao, u ikemiseze macwe a matuna, u a lambe pepa; mi u ñole ku ona manzwi kaufela a [mulao wo].” (Deuteronoma 27:1-4) Hamulaho wa ku sinyiwa kwa minzi ya Jeriko ni Ai, Maisilaele ba kubukana fa lilundu la Ebali, le li fahal’a Naha ya Sepiso. Teñi f’o, Joshua a ñola luli “Mulao wa Mushe” fa macwe a aletare. (Joshua 8:30-32) Ne ku kona ku ñolwa cwalo kakuli ne ku na ni bañoli ni babali. Seo si bonisa kuli Maisilaele ba pili ne ba na ni zibo ni bukwala bo ne bu ba tusize ku buluka litaba za Mulimu ka ku nepahala.

Ku Nepahala kwa Mañolo

Hamulaho wa mazazi a bo Mushe ni Joshua, ne ku na ni miputo ya Mañolo a mañwi a Siheberu ye ne ñozwi, mi miputo yeo ne i kopolozwi ka liñoliso. Likopi zeo ne li tokwa ku yoliswa ha ne li nze li suheha kamba ku sinyiwa ki muta ni mukamo. Ne ba zwezipili ku kopisanga miputo yeo ka lilimo na lilimo.

Nihaike kuli bakopisi ba miputo ya Siheberu ne ba na ni tokomelo ye tuna, ku na ni mafosisa a bile teñi. Kono kana mafosisa a bakopisi ao a cincize hahulu litaba za Bibele? Kutokwa. Ha ne ku nyakisisizwe miputo ya ikale ku fumanwi kuli mafosisa ao haki a matuna hahulu mi Bibele ha i si ka cinca, i sa li buka ye nepahezi.

Jesu na nga hande mañolo a Bibele mi bo ki bupaki bo bu bonisa Bakreste kuli litaba za Mañolo a Kenile li nepahalile. Lipulelo za na bulezi Jesu ze cwale ka ku bulela kuli “kikuli ha mu si ka bala mwa buka ya Mushe” ni kuli “kikuli hasi Mushe ya mi file Mulao?” li bonisa kuli Jesu na sepile miputo ye ne kopolozwi ka mazoho ya na fumani ha na tile fa lifasi. (Mareka 12:26; Joani 7:19) Hape Jesu na pakile kuli Mañolo kaufela a Siheberu a nepahalile ha na ize: “Kaufela ze ni ñozwi ka zona mwa Mulao wa Mushe ni Bapolofita ni Lisamu, li swanezi ku ezahala.”—Luka 24:44.

Kacwalo lu na ni bupaki bo bu tiile bo bu bonisa kuli Mañolo a Kenile a kopisizwe ka ku nepahala ku zwa fela kwa makalelo. Ku swana sina mwa na bulelezi mupolofita Isaya ya na susumelizwe ku ñola ka moya wa Mulimu kuli: “Bucwañi bwa oma, palisa ya letuka; kono Linzwi la Mulimu wa luna li ka tiya ku ya ku ile.”—Isaya 40:8.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Muñoli wa Muegepita u sweli ku ñola

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Libuka za pili za Bibele ne li ñozwi mwa miteñi ya Mushe