Ze Zwile Mubano mwa Buka ya Jeremia
Linzwi la Jehova Ki Le Li Pila
Ze Zwile Mubano mwa Buka ya Jeremia
LIKOZI zeo Jeremia na polofitezi sicaba sa habo ne li sabisa luli! Tempele ye nde-nde ye ne li sibaka se situna sa malapelelo ka lilimo ze fitelela 300 ne i ka ciswa lote. Muleneñi wa Jerusalema ni naha ya Juda ne li ka siyala matota, mi batu ba mwateñi ne ba ka iswa mwa butanga. Zeo kaufela ku kopanyeleza cwalo ni litaba ze ñwi za likatulo li fumaneha mwa buka ya Jeremia, yona buka ya bubeli kwa butuna hal’a libuka kaufela za Bibele. Hape i talusa za na kopani ni zona Jeremia hal’a lilimo ze 67 za na petile bukombwa bwa hae ka busepahali. Ze mwa buka ya Jeremia li ñozwi ka ku ya ka taba ni taba ye ambolwa isiñi ka ku tatamana kwa nako ye ne li ezahezi.
Ki kabakalañi buka ya Bibele ya Jeremia ha i li ya butokwa ku luna? Bupolofita bwa yona bo bu talelelizwe bu tiisa tumelo ya luna ku Jehova ka ku ba Mutalelezi wa lisepiso za hae. (Isaya 55:10, 11) Musebezi wa Jeremia wa ku polofita u swana ni musebezi wa luna kacenu mi lushango lwa hae ne lu ngiwa sina mo lu ngelwa lushango lo lu sweli ku shaelwa kacenu le. (1 Makorinte 10:11) Hape litaba za m’o Jehova na sebelisanezi ni batu ba hae li lu bonisa tulemeno twa hae mi za kona ku lu susueza hahulu.—Maheberu 4:12.
“SICABA SA KA SI EZIZE LIBI ZE PELI”
Jeremia u ketiwa ku ba mupolofita ka mwaha wa bu 13 wa puso ya Josiasi mulena wa Juda, inze ku sa siyezi lilimo ze 40 kuli Jerusalema a sinyiwe ka 607 B.C.E. (Jeremia 1:1, 2) Litaba za na polofita hahulu mwahal’a lilimo ze 18 za mafelelezo mwa puso ya Josiasi li tungunyuna bumaswe bwa Juda ni likoto zeo Jehova na ta ota Juda ka zona. Jehova u li: “Ni ka eza Jerusalema mabunda a macwe . . . ni minzi ya Juda i ezwe matota, mo ku si na ya yahile mwateñi.” (Jeremia 9:11) Ki kabakalañi? Jehova u alaba kuli: “Kakuli sicaba sa ka si ezize libi ze peli.”—Jeremia 2:13.
Lushango lwa Jeremia hape lu bulela za ku kuta kwa Majuda ba ba bakile. (Jeremia 3:14-18; 12:14, 15; 16:14-21) Kono mushaeli wa lushango lo ha si ka amuhelwa hande. “Mutatubi yo mutuna wa mwa Ndu ya [Muñ’a] Bupilo” u nata Jeremia ni ku mu lobaza mwa likulo.—Jeremia 20:1-3.
Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:
1:11, 12—Taba ya kuli Jehova u tonela linzwi la hae i swalisana cwañi ni “tupa ya kota ya alumondi”? Kota ya alumondi ki “ye ñwi ya likota ze kalanga ku tubula.” (Timana 11, litaluso za kwatasi mwa Bibele ye tuna ya NW) Jehova ka swanisezo na ‘zuhanga isali kakusasa ku luma bapolofita ba hae’ kuli ba yo lemusa sicaba sa hae ka za likoto za hae mi na ‘nze a tona’ ku isa fo bu talelelezwa bupolofita bo.—Jeremia 7:25.
2:10, 11—Kiñi ze ne komokisa hahulu mwa likezo za Maisilaele ba ne ba si ka sepahala? Macaba a sili a kwa wiko kwa Kitimi ni kwa upa kwa Kedare niha na yo yonga-yonganga milimu ya macaba a sili ni ku to i ekeza kwa palo ya milimu ya ona, na sa koni ku yoliseleza milimu ya ona ka milimu yeo ya ku sili. Kono Maisilaele bona ne ba siile Jehova, mi ba kala ku fa kanya ya Mulimu ya pila kwa milimu ye sa pili ya maswaniso.
3:11-22; 11:10-12, 17—Ki kabakalañi Jeremia ha na kopanyelelize mubuso wa mutulo wa masika a lishumi mwa likatulo za na shaela, hailifo Samaria na sa sinyizwe kale ka 740 B.C.E.? Libaka kikuli ku sinyiwa kwa Jerusalema ka 607 B.C.E. ne li katulo ya Jehova fahalimwa sicaba kaufela sa Isilaele isiñi mubuso wa Juda u nosi. (Ezekiele 9:9, 10) Ku zwa fo, mubuso wa masika a lishumi niha no wile, bapolofita ba Mulimu mwa Jerusalema, ne ba sa shaelanga za kuli Maisilaele ba kutele ku Mulimu wa bona.
4:3, 4—Taelo ye i talusañi? Majuda ba ne ba kwenuhile ne ba tokwa ku bakanya, ku nolofaza, ni ku kenisa mubu wa swanisezo wa mwa lipilu za bona. Ne ba lukela ku ‘kena mwa mupato wa lipilu za bona,’ ili ku toola mihupulo, maikuto, ni milelo kaufela ye si ka kena ye ne ba na ni. (Jeremia 9:25, 26; Likezo 7:5) Kona kuli ne ba tokwa ku cinca mupilelo wa bona—ili ku tuhela bumaswe ni ku kala ku eza za na tabela Mulimu.
4:10; 15:18—Jehova na kelusize cwañi sicaba sa hae sa bakwenuheli? Mwa miteñi ya Jeremia ne ku na ni bapolofita ba ne ba “polofita za buhata.” (Jeremia 5:31; 20:6; 23:16, 17, 25-28, 32) Jehova na si ka ba tuhelisa ku shaela litaba ze kelusa.
16:16—Jehova na talusañi ha na ize na ka “biza mandui ba bañata” ni “bazumi ba bañata”? Mwendi na talusa kuli na ka biza lila kuli li to bata Majuda ba ne ba sa sepahali ba na lelile ku fa koto. Kono kuli lu bale Jeremia 16:15, lu ka fumana kuli manzwi ao hape a kona ku ama kwa taba ya ku bata-bata Maisilaele ba ba bakile.
20:7—Jehova na ezize cwañi ‘Jeremia ka m’ata’ ni ku mu kolisa? Bakeñisa kuli ha na shaela likatulo za Jehova na sa iswi pilu, na hanyezwa, ni ku nyandiswa, Jeremia na kana a ikutwile kuli na sa koni ku zwelapili ku itiisa. Kono Jehova na itusisize m’ata a hae kuli a tuse Jeremia, ili ku mu fa m’ata a ku zwelapili. Kacwalo Jehova na kolisize Jeremia ka ku itusisa yena ku peta musebezi wa na nga kuli na sa koni ku eza.
Ze Lu Ituta:
1:8. Jehova ka linako ze ñwi u kona ku lamulela batu ba hae kwa nyandiso—inge cwalo ka ku itusisa baatuli ba likatulo ze lukile, kamba ku yolisa makwambuyu ba kaiñole ka ba ba na ni kutwisiso, kamba ka ku fa batanga ba hae m’ata a ku itiisa.—1 Makorinte 10:13.
2:13, 18. Maisilaele ba ba sa sepahali ne ba ezize libi ze peli. Ne ba fulalezi Jehova, yena mufi wa limbuyoti, ketelelo, ni silelezo. Mi ne ba ikepezi masima a bona a swanisezo ka ku lika ku eza litumelelano ni limpi za Egepita ni Asirya. Mwa miteñi ya luna ye, ku fulalela Mulimu wa niti ka ku ishangulela lituto za butali ni mihupulo ya batu kamba lipolitiki za lifasi ki ku yolisa “liweluwelu la mezi a’ pilisa” ka “masima a’ na ni mandala.”
6:16. Jehova u eleza batu ba hae ba baipanguli kuli ba ine fafasi, ba itatube, ni ku kutela mwa “linzila” za bokukw’a bona ba ne ba sepahala. Ni luna lu swanela ku itatubanga kuli lu bone haiba luli lu sa li mwa nzila yeo Jehova a tokwa kuli lu zamaye ku yona.
7:1-15. Ku sepa tempele inge kuli ne i na ni mulyani wa silelezo, ne ku si ka punyusa Majuda. Lu swanela ku zamaya ka tumelo isi ka ku bona.—2 Makorinte 5:7.
15:16, 17. Ni luna lwa kona ku itiisa kuli lu si zwafi sina mwa na itiiselize Jeremia. Lu kona ku eza cwalo ka ku ikola ku ituta Bibele ka butu, ku bubeka libizo la Jehova mwa bukombwa, ni ka ku ambuka liango ze maswe.
17:1, 2. Libi za batu ba Juda ne li tisize kuli Jehova a si ke a tabela matabelo a bona. Mi ni luna ha na ku amuhela matabelo a luna a milumbeko haiba lu ba ni muzamao o si ka kena.
17:5-8. Lu kona fela ku sepa batu kamba likopano haiba ba eza lika za bona ka ku lumelelana ni tato ya Mulimu ni likuka za Bibele. Kono haili ka za puluso, kozo ni buiketo sakata, ki Jehova fela ye lu swanela ku sepa.—Samu 146:3.
20:8-11. Ha lu swaneli ku tuhelela ba ba sa tabeli lushango lwa luna, ni ba ba lu lwanisa, kamba ba ba lu nyandisa, kuli ba kuyule tukufalelo ya luna mwa musebezi wa ku kutaza Mubuso.—Jakobo 5:10, 11.
“MU SIKEKELE MILALA YA MINA KWA COKO YA MULENA WA BABILONA”
Jeremia u shaela likatulo kwa malena ba bane ba mafelelezo ba Juda hamohocwalo ni bapolofita ba buhata, balisana ba ba maswe, mane ni baprisita ba ba maswe. Jehova u biza basepahali ba ba siyezi kuli ki lifeiga ze munati mi u li: “Ni ka ba talima kuli ni ba eze hande.” (Jeremia 24:5, 6) Bupolofita bo bulalu bo bu mwa kauhanyo 25 bu shashulula likatulo ze talusizwe ka butungi mwa likauhanyo za kwapili.
Baprisita ni bapolofita ba lela ku bulaya Jeremia. Lushango lwa hae lu bulela kuli ba lukela ku sebeleza mulena wa Babilona. Jeremia u bulelela Mulena Zedekia kuli: “Mu sikekele milala ya mina kwa coko ya mulena wa Babilona.” (Jeremia 27:12) Nihakulicwalo yena “ya hasanyize Isilaele u ka mu kubukanya.” (Jeremia 31:10) Ba lusika lwa Rekabi ba fiwa sepiso ye nde mi ki swanelo. Jeremia u beiwa “mwa lapa la tolongo.” (Jeremia 37:21) Jerusalema wa sinyiwa, mi buñata bwa batu ba ba yahile ku yena ba iswa mwa butanga. Jeremia ni Baruki muñoli wa hae ki ba bañwi ba batu ba ba siyezi. Batu ba ba kenwi ki luwewe ba sabela kwa Egepita nihaike Jeremia u ba elelize ku sa eza cwalo. Likauhanyo 46 ku isa 51 li bonisa lushango lwa Jeremia lwa na shaezi ka za macaba.
Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:
22:30—Kana taelo ye, ne i felisize tukelo ya Jesu Kreste ya ku yola bulena bwa Davida? (Mateu 1:1, 11) Kutokwa. Yeo ne li taelo ya ba lusika lwa Jojakini kuli ku bona ha ku na ya na ka “ina mwa lubona lwa Davida . . . [mwa] Juda.” Jesu na ka buseza kwa lihalimu, isiñi mwa lubona lwa mwa Juda.
23:33—Ki ufi ‘mulwalo wa bulezi Jehova’? Mwa miteñi ya Jeremia, lushango lwa na shaela lwa ku sinyiwa kwa Jerusalema ne li mulwalo kwa bayahi ka yena. Mi cwale, batu ba ne ba sa amuheli temuso ne ba li mulwalo ku Jehova mi kabakaleo na bata ku ba tunula. Ka nzila ye swana, lushango lo lu zwa mwa Bibele lo lu bulela za ku sinyiwa kwa Krestendomu ki mulwalo ku Krestendomu ka sibili, mi batu ba ba sa isi pilu kwa lushango lo ba swana sina mushimbo ku Mulimu.
31:33—Mulao wa Mulimu u ñolwa cwañi mwa lipilu? Haiba mutu a fita fa ku lata hahulu Mulao wa Mulimu kuli mane u ba ni takazo ye tuna ya ku eza tato ya Jehova, kwa kona ku bulelwa kuli Mulao wa Mulimu u ñozwi mwa pilu ya mutu yo.
32:10-15—Ki ufi mulelo wa ku ñola mañolo a mabeli a muleko o swana? Liñolo le li si ka ñomelwa ki lona le ne li ka itusiswanga. Le li ñomezwi lona ne li lukiselizwe ku ba bupaki bwa liñolo le li si ka ñomelwa haiba ku ba ni ya bata ku ikolwisisa. Jeremia na lu tomezi mutala o munde ka ku latelela mulao niha na pisinisana ni mwanahabo yena ya na li mulapeli sina yena.
33:23, 24—Ki afi “masika a mabeli” a bulezwi mwa litimana ze? Lo luñwi ki lusika lwa bulena bwa Davida, mi lo luñwi ki lusika lwa buprisita bwa Aruni. Jerusalema ni tempele ya Jehova ha li sinyiwa, ne ku bonahala inge kuli Jehova na hanile masika a mabeli ao ni kuli kipeto na si ke a kutisa mubuso wa hae fa lifasi kamba ku kalisa sinca bulapeli bwa hae.
46:22—Ki kabakalañi linzwi la Egepita ha li bapanyizwe kwa linzwi la noha? Mwendi kabakala kozi ye ne ba ipumani ku yona Maegepita, sitongo sa bona ne si swana sina mufoomelo wa noha ye sabile. Mi hape swanisezo yeo ne i bonisa kutokwa tuso kwa mukwa wa malena ba Egepita wa ku apalanga likuwani ze na ni siswaniso sa noha ya silelezo ye ne swaniseza Uatchit mulimu wa musali wa linoha.
Ze Lu Ituta:
21:8, 9; 38:19. Jehova na file kolo batu ba mwa Jerusalema ba ne ba swanela ku bulaiwa niha ne ku siyezi fela nakonyana kuli Jerusalema a sinyiwe. Ki niti, “ki ze ñata hahulu lituso za sishemo sa [hae].”—2 Samuele 24:14; Samu 119:156.
31:34. Kwa omba-omba luli ku ziba kuli Jehova ha kutelangi milatu ya batu ba swalezi kale ni ku ba fa koto kwapili.
38:7-13; 39:15-18. Jehova ha libali misebezi ye lu ezize ka busepahali, ye kopanyeleza ni ku ‘tusa balumeli’ ba ba tozizwe.—Maheberu 6:10.
45:4, 5. Sina mo ne ku inezi mwa mazazi a mafelelezo a Juda, “mazazi a maungulelo” a lifasi la cwale, hasi nako ya ku “ipatela linto ze tuna,” ze cwale ka bufumu, libubo, kamba ku isepisa za kwa mubili.—2 Timotea 3:1; 1 Joani 2:17.
JERUSALEMA WA CISIWA
Ne li ka silimo sa 607 B.C.E. Ka mwaha wa bu 11 wa ku busa kwa mulena Zedekia. Mulena Nebukadenezare wa Babilona sa bandamezi Jerusalema ka likweli ze 18 ze felile. Ka kweli ya buketa-lizoho, kweli ha i biza 7, ka mwaha wa bu 19 wa ku busa kwa Nebukadenezare, Nebuzaradani, muzamaisi wa balibeleli ba mulena, ‘wa kena,’ kamba u fita kwa Jerusalema. (2 Malena 25:8) Ku bonahala kuli Nebuzaradani u toma mafulo a hae kwand’a mamota a munzi, a nz’a nyakisisa muinelo wa sibaka ni ku singanyeka mulwanelo o ka itusiswa. Hasamulaho wa mazazi a malalu, ka lizazi la bulishumi kwa kweli, Nebuzaradani u ‘taha mwa Jerusalema,’ kamba u taseza munzi. Mi u cisa munzi ka mulilo.—Jeremia 52:12, 13.
Jeremia u ñozi ka butungi likande la mo ne u wezi muleneñi wa Jerusalema. Kona libaka mutalusezo wa hae ha u kona ku lilisa mutu. Mi litaba za sililo seo li mwa buka ya Bibele ya Malilo.
[Siswaniso se si fa likepe 8]
Litaba za na shaela Jeremia ne li kopanyeleza ni likatulo za Jehova fahalimwa Jerusalema
[Siswaniso se si fa likepe 9]
Jehova na ezize cwañi ‘Jeremia ka m’ata’?
[Siswaniso se si fa likepe 10]
‘Sina lifeiga zeo ze munati, ni ka eza hande Majuda ba ba zwisizwe mwa sibaka mo.’—Jeremia 24:5