Ku Ba Ni Tumelo mwa Bupolofita bwa Bibele Kwa Pilisa

JESU ha n’a zwa mwa tempele mwa Jerusalema lwa mafelelezo, yo muñwi wa balutiwa ba hae a mu bulelela kuli: “Muluti a ku buhe mw’a [inezi] macwe ao, ni mandu!” Majuda ne ba nga tempele kuli ki sibaka sa butokwa hahulu. Kono Jesu a alaba mulutiwa yo a li: “Wa a bona mandu ao a matuna? Ku ona, ha ku na licwe le li sweli fa licwe, le li si na ku wisezwa fafasi.”—Mareka 13:1, 2.

Manzwi ao a komokisa luli, kakuli macwe a mañwi a n’a yahisizwe tempele ne li a matuna hahulu. Mi hape za n’a bulezi Jesu ka za tempele ne li supa kwa ku shandaulwa kwa Jerusalema, mi mwendi mane ni kwa Majuda, ba ne ba nga tempele kuli ki sibaka sa ku lapelela teñi. Mi balutiwa ba Jesu ba mu buza hape ba li: “U lu bulelele, ki lili fo li ka bonahalela litaba zeo? Ni sisupo ki sifi se si ka supa kuli li ka tuha li taha kamukana?”—Mareka 13:3, 4.

Kono Jesu a ba bulelela kuli: “Hasi kuli seli mafelelezo.” Pili balutiwa ne ba ka utwa za lindwa, lizikinyeho, litala, ni matuku a yambukela mwa libaka ze ñata. Ku tuha f’o, Majuda ne ba ka telwa ki kozi ye sabisa, yona “ñalelwa ye tuna.” Kono Mulimu n’a ka fukuza mazazi kuli a pilise “ba ba ketilwe.” Mulimu n’a ka ba pilisa cwañi?—Mareka 13:7; Mateu 24:7, 21, 22; Luka 21:10, 11.

Majuda Ba Kwenuhela Roma

Kwa fita lilimo ze 28, mi Bakreste ba ne ba pila mwa Jerusalema ne ba sa libelela mafelelezo. Mubuso wa Roma wa lengwa ki lindwa, lizikinyeho, litala, ni matuku a yambukela. (Mu bone kakwenda ka ka fa likepe 9.) Mi mwa Judea mona ne ku tezi lindwa ni mifilifili ya mukowa. Kono bakeñisa kuli Jerusalema ne i potolohilwe ki mamota a silelezo, mona ne ku sa na ni kozo. Sina kamita, batu ne ba ca, ku beleka, ku nyala, ni ku ba ni bana. Bakeñisa butuna bwa tempele, batu ne ba nga kuli Jerusalema ha i na ku nyanganyiswa.

 Ibata iba ka 61 C.E., Bakreste ba ne ba pila mwa Jerusalema ba amuhela liñolo le ne li zwa ku muapositola Paulusi. Mwa liñolo leo, a ba babaza kabakala ku itiisa kwa bona. Kono n’a bilaezwa bakeñisa kuli ba bañwi mwa puteho ne ba bonahala ku ba ni buzwa. Bakreste ba bañwi ne ba yenduka kwa moya kamba ne ba sa huli kwa moya. (Maheberu 2:1; 5:11, 12) Paulusi a ba susueza kuli: “Kabakaleo mu si ke mwa tuhela sepo ya mina . . . Ku sa siyezi nako ye nyinyani, mi yena ya na ni ku taha u ka taha; mi h’a na ku liyeha. Cwale, ya lukile u ka pila ka tumelo; kono mutu ya kutela mwamulaho, moya wa ka ha u mu katelwi.” (Maheberu 10:35-38) Yeo ne li kelezo ye swanela luli! Kono kana Bakreste ne ba ka ba ni tumelo ni ku zwelapili ku lemuha talelezo ya bupolofita bwa Jesu? Kana ku sinyeha kwa Jerusalema ne ku li fa ngo ni mulomo luli?

Mwa lilimo ze ketalizoho ze ne latelezi, miinelo ya kala ku totobela mwa Jerusalema. Kono ha ku to fitwa ka 66 C.E., Mubusisi wa Roma Florus ya mukwañuli a yo ikungela litalenta ze 17 mwa sikwama sa tempele bakeñisa kuli Majuda ne ba si ka lifa mitelo. Majuda ba bifa mi ba kwenuhela mubuso wa Roma. Majuda ba baipanguli ba kena mwa Jerusalema ka buñata mi ba timisa limpi za Maroma. Mi ba zibahaza kuli Judea ha i sa li kalulo ya Roma. Mi Judea ni Roma ba kala ku lwana!

Hamulaho wa likweli ze talu, mubusisi wa Siria wa Muroma Cestius Gallus, a liba mboela a na ni masole ba 30,000 kuli a yo felisa bukwenuheli bwa Majuda. Masole ba hae ba fita kwa Jerusalema ka nako ya Mukiti wa Minganda mi kapili-pili ba kena mwa minzi ye li mabapa. Kakwatanyana ka Majuda ba baipanguli ka ipata mwa tempele. Masole ba Maroma ba kala ku sinya limota la tempele. Majuda ne ba mbwetukile. Kakuli masole ba balicaba ne se ba silafaza sibaka se ne ba nga Majuda ku ba se si kenile hahulu. Kono Bakreste ba ne ba li mwa Jerusalema ba hupula manzwi a Jesu, a li: ‘Cwale ha mu ka bona bumaswe bo bu shandaula, kuli bu inzi mwa Sibaka se si kenile, ya bala a lemuhe, fohe, ba ba inzi mwa Judea ba sabele mwa malundu.’ (Mateu 24:15, 16) Kana ne ba ka bonisa tumelo kwa manzwi a n’a polofitile Jesu ni ku sabela mwa malundu? Bupilo bwa bona luli ne bu itingile fa ku eza cwalo. Kono ne ba ka baleha cwañi?

Ka sipundumukela ku si na libaka, Cestius Gallus a menuha ni masole ba hae mi ba kuta ka nzila ya liwate ba nze ba manamwi ki Majuda. Ñalelwa ye ne kenezi Jerusalema ya fukuzwa ka ku sa libelela! Ka ku mamela temuso ya bupolofita ya n’a file Jesu, Bakreste ba baleha mwa Jerusalema ni ku liba kwa Pella, ili munzi o n’o iketile, o n’o li mwa malundu a’ mwa buse bwa Nuka  ya Jordani. Ne ba ezize hande ku baleha. Kakuli Majuda ba baipanguli ne ba kutile mwa Jerusalema mi ba t’o hapeleza ba ne ba siyezi mwa munzi kuli ba swalisane ni bona. * Zeo ha ne li nze li ezahala, Bakreste bona ne ba libelela kwa Pella.

Mifilifili Ya Zwelapili

Hamulaho wa likweli, mpi ye ñwi ya Maroma ya liba Jerusalema. Ka 67 C.E., Muzamaisi wa ndwa Vespasian ni mwan’a hae Titus ba onga-onga mpi ye tuna ya masole ba 60,000. Lilimo ze peli ze ne latelezi, mpi ye buhali yeo ya liba Jerusalema, mi mwa nzila ne i lwanisa lila kaufela ze ne i fumana. Zeo ha ne li li cwalo, mwa Jerusalema likwata za Majuda ne li itwanisa. Lishete ze tuna za sinyiwa, sibaka se ne si potolohile tempele sa shandaulwa, mi Majuda ba ba fitelela 20,000 ba bulaiwa. Vespasian a liyeha ku taseza Jerusalema, ka ku bulela kuli: ‘Mulimu wa luna ki yena muzamaisi wa ndwa wa Maroma ya ni fita; lila za luna za ipetuhela ka ku ipulaya.’

Mubusi wa Roma Nero ha sa shwile, Vespasian a liba kwa Roma kuli a yo ba shwana, mi a siya Titus kuli a feleleze ku shandaula Judea. Titus a esha mwa Jerusalema bukaufi ni Paseka ya 70 C.E., mi a kwaciseza mwahali bayahi ni balapeli ba ne ba zwa ku sili. Masole ba hae ba lema likota za mwa mishitu ya Judea. Mi ka zona likota zeo, ba yaha lukwakwa lo ne lu potolohile muleneñi, lwa butelele bo bu eza likilomita ze 7. Ze ne ba ezize masole bao li lumelelana hande ni manzwi a n’a sinuzi Jesu, a li: ‘Lila za hao li ka ku potolosa ka lukwakwa, li ku ambeke, li ku kwalele kai ni kai.’—Luka 19:43.

Lukupwe lwa kenela muleneñi. Masole ba ikungela tutu ya ba ne ba shwile ni ba ne ba shwa. Mane musali yo muñwi n’a bulaile ni ku ca mwan’a hae, ka ku taleleza bupolofita bo bu li: “U ka ca se si pepilwe ki wena, nama ya bana ba hao ba bashimani ni ba basizana . . . kabakala ku kwalelwa, ni kabakala ziyezi ye tuna ye li ka ku ziyeza ka yona lila za hao.”—Deuteronoma 28:53-57.

Hamulaho wa ku potolohiwa ka likweli ze ketalizoho, masole ba Roma ba kena mwa Jerusalema. Muleneñi ni tempele ya ona ye tuna za bukulwa, za cisiwa, ni ku shandaulwa kuli mane  ne ku si na licwe le ne li sweli fa licwe le liñwi. (Daniele 9:26) Palo ya batu ba ne ba bulailwe ne i fitile fa 1,100,000; mi ba bañwi ba 97,000 ne ba lekisizwe mwa butanga. * (Deuteronoma 28:68) Ibat’o ba Majuda kaufela ne ba tunuhile mwa Judea. Kaniti luli yeo ne li kozi ye ne sa koni ku bapanywa ye ne ambekile naha kaufela, ili ye ne tisize licinceho mwa litaba za naha, za bulapeli, ni za mupilelo wa Majuda. *

Ka nako yeo, Bakreste mwa Pella ne ba itumela hahulu ku Mulimu kabakala ku ba lamulela. Ku ba ni tumelo mwa bupolofita bwa Bibele ne ku ba pilisize!

Ha lu iheta kwa lika ze ne ezahezi kwamulaho zani, kaufel’a luna kacenu lu swanela ku ipuza kuli: ‘Kana ni na ni tumelo ye ka ni pilisa fa ñalelwa ye tuna ye se li bukaufi? Kana ni “ku ba ba tiiseza mwa tumelo, ku pilisa mioya ya luna.”—Maheberu 10:39; Sinulo 7:14.

[Litaluso za kwatasi]

[Chati fa likepe 9]

Lisupo Ze Ne Talelelizwe mwa Linako za Baapositola

LINDWA:

Lindwa za kwa Gaulusi (39-40 C.E.)

Lindwa za kwa North Africa (41 C.E.)

Lindwa za kwa Britain (43, 60 C.E.)

Lindwa za kwa Armenia (58-62 C.E.)

Lindwa za mwa Judea ni mifilifili ya mukowa (50-66 C.E.)

LIZIKINYEHO:

Kwa Roma (54 C.E.)

Kwa Pompeii (62 C.E.)

Kwa Asia Minor (53, 62 C.E.)

Kwa Kreta (62 C.E.)

LITALA:

Kwa Roma, Greece, ni Egepita (c. 42 C.E.)

Kwa Judea (c. 46 C.E.)

MATUKU A YAMBUKELA:

Mwa mubuso wa Babilona (40 C.E.)

Mwa Roma (60, 65 C.E.)

BAPOLOFITA BA BUHATA:

Mwa Judea (c. 56 C.E.)

[Mapa/Siswaniso se si fa likepe 10]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Misebezi ya Roma mwa Palestine, ku zwa ka 67 ku isa 70 C.E.

Pitolemaisi

Liwate la Galilea

Pella

PEREA

SAMARIA

Jerusalema

Lwate la Lizwai

JUDEA

Sesarea

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Map only: Based on maps copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Ka 70 C.E., limpi za Roma ne li sinyize Jerusalema

[Maswaniso a fa likepe 11]

‘Lila za luna za ipetuhela ka ku ipulaya.’—Vespasian

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 11]

Relief: Soprintendenza Archeologica di Roma; Vespasian: Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY