Mu Londote Paulusi kwa Berea

Balumiwa ba babeli bo Paulusi ni Silasi ne ba petile ze ñata mwa musebezi wa bona, mi batu ba bañata ne ba bile balumeli. Kono cwale ba lwaniswa ki ñumbili. Kuli puteho ye nca i silelezwe ni kuli balumiwa ba si ke ba bulaiwa, kwa eziwa katulo ya kuli balumiwa ba babeli bao ba funduke kapili-pili, faha’la busihu. Kacwalo Paulusi ni Silasi ba tunuha mwa Tesalonika ibat’o ba ka 50 C.E. Mi ba ya kwa sibaka se si tatama, kwa Berea.

SINA mupoti wa kwaikale, mupoti wa miteñi ye, ya ya kwa Berea (Véroia) u ka iponela tolopo yeo kwatas’a lilundu le li buheha la Bermios a sa li kwahule. Berea i fumaneha likilomita ze 65 kwa mboela-wiko wa Tesalonika mi i fumaneha likilomita ze 40 ku zwa kwa liwate la Aegean. Lilundu la Olympus le li twi kona fo ne i pila milimu ye ne tumile hahulu mwa Greece ya ikale li kwa mboela wa Berea.

Baituti ba Bibele ba ziba kuli Paulusi na kutalize kwa Berea mi kona kwa n’a tuselize batu ba bañata ku ba Bakreste. (Likezo 17:10-15) Ha lu londoteñi mwa na fitile Paulusi mi lu nyakisiseñi mo ne i inezi tolopo yeo kwakale.

Litaba za Kale

Ha ku na ya ziba hande kuli tolopo ya Berea ne i tomilwe lili. Mafrigia mwendi ne li bona bayahi ba yona ba pili, mi ne ba tunuzwi mwateñi ki ba kwa Masedonia mwa lilimo za ma-600 B.C.E. Hamulaho wa lilimo ze 300, Masedonia ne i fumile bakeñisa kuli Alexandare yo Mutuna na hapile mibuso ye miñwi. Ne ku yahilwe miyaho ni mamota a mande-ndende, ku beya cwalo ni litempele za milimu ya Sigerike ye cwale ka Zeusi, Artemis, Apollo, Atena ni ye miñwi cwalo.

Buka ye ñwi ya litaba za kale i bonisa kuli mwa ku fita kwa nako, Berea ne li “ya butokwa mwa silalanda ni kwa mutulo wa Greece kaufela.” Tolopo yeo ne i tumile hahulu sihulu mwa puso ya malena ba mafelelezo ba Masedonia, ba ba bizwa ma-Antigonid (306-168 B.C.E.), ba ne ba til’o tulwa ki Maroma.

Hatiso ye ñwi i bonisa kuli Maroma ha ne ba tuzi Mulena Philip V (Philip wa buketalizoho) ka 197 B.C.E., “mubuso wa kale ne  u shandauzwi mi Roma ya ba mubuso o mata ka ku fitisisa kwa mibuso ye kwa upa wa liwate la Mediteranea. (Encyclopædia Britannica) Ka 168 B.C.E., mubusi wa Muroma na tuzi Perseus, mulena wa mafelelezo wa Masedonia mwa ndwa ye ne lwanezwi kwa Pydna, tolopo ye eza likilomita li sikai kwa mboela wa Berea. Sina mo ku polofitezwi mwa Bibele, mubuso wa Greece ne u tuzwi ki Roma. (Daniele 7:6, 7, 23) Hamulaho wa ndwa yeo, Berea ne li ye ñwi ya litolopo za Masedonia za pili ku koza kwa Maroma.

Mwa lilimo za mwahal’a 1 ni 100 B.C.E., Masedonia ne i bile sibaka ko ne i kolotezi ndwa ya mwahal’a Pompey ni Juliusi Sesare. Mi mane Pompey na tomezi muleneñi wa hae bukaufi ni Berea.

Berea mwa Puso ya Maroma

Ka nako ya Kozo ya Siroma (Pax Romana), bapoti ba ne ba taha kwa Berea ne ba fumana makozwana a mikwakwa ye yahilwe hande ka macwe. Tolopo yeo ne i na ni masa a nyangela, lifalana ni miyaho mo ne ku ezezwa lipapali za ku bulayana. Ne ku nwiwanga mezi a kwa pompi, mi ne ku na ni mikokolombwa mo ne ku fitanga mezi. Berea ya zibahala hahulu ku ba sibaka sa lipisinisi, ko ne ku taha balekisi, babapali, bamati, ni batu ba ne ba tahanga fela ku to buha lipapali ze ne ezezwanga teñi ni lika ze ñwi cwalo. Bapoti ne ba kona ku fumana libaka ko ne ba kona ku lapelela. Kaniti, bulapeli bwa Siroma  kaufela ne bu kona ku fumanwa ona mwa tolopo mo.

Malena ba Siroma ba ba shwile ki ba bañwi ba milimu ye ne lapelwanga mwa Berea. Nto yeo ne si ye sienyi kwa batu ba kwa Berea bakeñisa kuli mulena Alexandere yo Mutuna na lapelwanga kuli ki mulimu. Buka ye ñwi ye bulela za Magerike i li: “Bakeñisa kuli ne ba twaezi ku lapelanga malena ba bona ba ba pila, Magerike ba mwa mubuso wa kwa upa ne ba lapelanga ni malena ba Maroma. . . . Fa mali a bona, mulena na boniswanga kuli ki mulimu ya apezi mushukwe. Ne ba mu lumbaetanga ka lipina sina mulimu.” Ne ku yahiwanga lialetare ni litempele, mi ne ba fanga mulena y’o matabelo. Nihaiba malena ne ba tahanga kwa mikiti ye ne ezwanga, ko ne ku banga ni lipapali za likwinano.

Ki kabakalañi bulapeli bwa sihedeni ha ne bu tumile mwa Berea? Kakuli mwa Berea kona mo ne ku fumaneha kuta ya ba kwa Masedonia. Manduna ba kuta yeo ne ba kopananga kamita ku buhisana litaba za mo li swanela ku zamaela lika mwa muleneñi ni ku eza lika ka ketelelo ya Maroma. Musebezi o muñwi wa manduna bao ne li ku zamaisa mikiti ya ku lapela malena.

Miinelo yeo kona ye ne ba til’o fumana bo Paulusi ni Silasi ha ba taha ku zwa kwa Tesalonika. Ka nako yeo, Berea n’e busizwe ki Maroma ka lilimo ze 200.

Taba Ye Nde Ha I Kutazwa mwa Berea

Paulusi ha fita mwa Berea na kalezi ku kutaza mwa sinagoge. N’a amuhezwi cwañi? Bibele i bulela kuli Majuda ba mwa Berea “ne ba na ni lipilu ze nde ku fita ba ba mwa Tesalonika; ba amuhela Linzwi ka ku li tukufalelwa, mi ba batisisa mwa Mañolo, ka mazazi kaufela, ba lemuhe litaba ze ba bulelelwa kana ki mo li inezi.” (Likezo 17:10, 11) Ka ku ba ni “lipilu ze nde,” ne ba si ka kumalela kwa lizo za bona. Nihaike kuli ne ba utwa litaba ze nca, ne ba si ka li kakanya mi ne li si ka ba halifisa. Ku fita ku hana litaba za na kutaza Paulusi, ne ba mu teelelize ka tokomelo mi ne ba si ka mu kenda.

Majuda bao ne ba zibile cwañi kuli litaba za na bulela Paulusi ki za niti? Ne ba bapanyize ze ne ba utwile ku ze ne ñozwi mwa Mañolo. Ne ba batisisize ka tokomelo mwa Mañolo. Matthew Henry caziba wa Bibele n’a ize: “Bakeñisa  kuli Paulusi n’a nyakisisize Mañolo ni ku ba supeza bupaki mwa Testamente ya Kale, [Majuda bao] ne ba itusisize Libibele za bona, ku apula mañolo a na bulezi, ku bala litaba fo a tomile mañolo ao ni ku nahanisisa ze a talusa, ku a bapanya ni a mañwi, ni ku tatuba ku bona haiba za na bulela Paulusi ne li za niti luli.”

Ne ba si ka ituta lika zeo ka ku mata-mata. Ba kwa Berea ne ba tukufalezwi ku ituta ka zazi ni zazi isi fela la Sabata.

Ne ku zwileñi mwateñi? Majuda ba bañata mwa Berea ne ba amuhezi niti mi ne ba bile balumeli. Ba bañwi kwa Magerike, mwendi ku kopanyeza cwalo ni baproselite ni bona ne ba bile balumeli. Kono taba yeo ya fita fa ku zibahala. Majuda ba kwa Tesalonika ha ba utwa za teñi ba matela kwa Berea mi ba yo “filikanya sicaba.”—Likezo 17:4, 12, 13.

Paulusi a tunuha mwa Berea mi a kwela sisepe ku liba kwa Atene ku yo kutaleza teñi. (Likezo 17:14, 15) Nihakulicwalo, n’a tabile kuli kabakala ku kutaza kwa hae mwa Berea, na tomile Bukreste mwa sibaka seo ili bo bu sa zwelapili ni kacenu le.

Ku sa na ni batu mwa Berea (Véroia) ba ba sa batisisa Mañolo ka tokomelo kuli ba “like linto kaufela” ni kuli ba “swale ze nde” za niti. (1 Matesalonika 5:21) Mwa tolopo ye ku na ni liputeho za Lipaki za Jehova ze peli ze tiile ze kutaza taba ye nde sina mwa na ezelize Paulusi. Lipaki za Jehova mwa liputeho zeo ba sweli ku bata batu ba ba na ni lipilu ze nde ni ku ba taluseza ze mwa Mañolo, ili ku ba tusa ku ziba Jehova, yena Mulimu wa niti.—Maheberu 4:12.

[Mapa ye fa likepe 13]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Libaka ze ñwi za na fitile ku zona Paulusi mwa musipili wa hae wa bubeli

MISIA

Troasi

Neapolisi

Filipi

MASEDONIA

Amfipolisi

Tesalonika

Berea

GREECE

Atene

Korinte

AKAYA

ASIA

Efese

RODI

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Mali a silivera a’ bonisa Alexandere yo Mutuna sina mulimu wa Magerike

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Coin: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Munyako wa sibaka ko ne ba pila Majuda mwa Berea (Véroia)

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Sinagoge ya kale mwa Berea (Véroia) ya cwale