Muputo U Yolwa Ki Buka—Bibele Mo Ne I Bezi Buka

KU ZWA kale-kale k’o, batu ba konile ku buluka litaba ka mikwa ye fitana-fitana. Bañoli ba kwamulaho ne ba ñolanga manzwi fa macwe a kupuzo, fa matapa a pangilwe fa macwe kamba mabala, fa matalo, ni fa lika ze ñwi cwalo. Kwa Middle East, mwa miteñi ya Bakreste ba makalelo, litaba ne li ñolwanga mwa miputo. Hasamulaho, kodekisi (codex) ya yola miputo yeo mi ya kala ku itusiswa hahulu kwa ku buluka litaba ze ñozwi. Kodekisi hape ne i tusize hahulu kuli Bibele i kone ku hasanywa. Kono cwale kodekisi yeo ne i bonahala cwañi, mi ne i kalile cwañi ku itusiswa?

Kodekisi ne li ona mufuta wa libuka wa pili. Ne i na ni makepe a putilwe a na hukezwi hamoho kwatasi. Makepe a yona na ñozwi buse ni buse mi na kabilwe fahalimu. Kodekisi ya pili ne i sa swani hahulu ni libuka za kacenu, kono sina mo ku bezi kwa lika ze ñwi kaufela, kodekisi ya pili yeo ni yona ya bolosolwa ku likana ni mo ne ba tokwela ba ne ba itusisa yona.

Mabala, Bulota, ni Matalo

Likodekisi za pili ne li pangwa hahulu fa matapa a mabala a’ lambilwe bulota. Mwa tolopo ya Herculaneum ye ne sinyizwe hamoho ni tolopo ya Pompeii ka 79 C.E., muta Lilundu la Vesuvius ne li tunyize sileze se si cisa, ne ku fumanwi matapa a na hukezwi hamoho kwatasi mwa butelele bwa ona. Hamulaho wa nako matapa a na sa koni ku puteha a yoliswa ki makepe a puteha. Mwa puo ya Silatini, likodekisi zeo, kamba libuka, ne li bizwa membranae, kamba matalo, kakuli makepe a zona hañata na pangwa fa matalo a’ bunolo.

Likodekisi ze ñwi ze sa li teñi ne li pangilwe fa kuma. Likodekisi za Sikreste ze zibahala ku ba za kale hahulu, ili ze ne si ka bola mwa libaka ze ñwi ze omile za mwa Egepita, ki za kuma. *

Mihupulo Ye Shutana

Ku bonahala kuli Bakreste ne ba itusisize hahulu miputo ku isa mane bukaufi ni mafelelezo a lilimo za baapositola. Ku zwa mwa lilimo za mafelelezo za baapositola ku taha mwa lilimo za ma-200 C.E. ne ku na ni kohano mwahal’a  ba ne ba tabela ku itusisa kodekisi ni ba ne ba sa ñañelela miputo ya sapili. Batu ba bañwi ba ne ba twaezi ku itusisa miputo ne ba palelwa ku siya mikwa ya bona ya sizo. Kono ha mu nyakisise butata bo ne ba fumana batu ba ne ba itusisa miputo. Miputo hañata ne i na ni palo ye tomilwe ya makepe a kuma kamba a matalo mi makepe ao na manekiwa hamoho ku panga mushalandanda o no kona ku putiwa. Litaba ne li ñolwa mwa makolamu buse bu li buñwi fela bwa muputo. Mutu kuli a bale muputo na tokwa ku u putulula kuli a fumane litaba za bata ku bala. Hamulaho wa ku bala kihona a ka u puta hape. (Luka 4:16-20, NW) Litaba za buka i liñwi hañata ne li sa kwani fa muputo u li muñwi mi taba yeo ne i kataza kwa ku bala. Ku bonahala kuli ku kalela mwa lilimo za ma-100 C.E. ni ku tisa cwalo kwapili Bakreste ne ba tabela ku shimbulula Mañolo fa miputo kuli ba itusise kodekisi kono batu ba sili ne ba zwezipili ku itusisa miputo ka lilimo na lilimo. Niteñi licaziba li lumela kuli ba bañata ne ba kalile ku itusisa kodekisi kabakala Bakreste ba ne ba itusisa yona.

Kodekisi ne li ye nde ku fita muputo kakuli yona ne i kona ku ñolwa litaba ze ñata-ñata, hape ne i apuleha ka bunolo, mi ne i sa katazi ku lwala. Nihaike kuli batu ba bañwi mwa miteñi yeo ya kwamulaho ne ba lemuhile bunde bwa kodekisi bo, buñata bwa bona ne ba sa zina-zina ku tuhela ku itusisa muputo. Kono hamulaho wa lilimo na lilimo kodekisi ya kala ku amuhelwa hanyinyani-hanyinyani ka mabaka a mañwi a na lemuhilwe.

Kodekisi ne i cipile ku fita muputo. Makepe a yona na kona ku ñolwa buse ni buse, mi libuka ze ñata ne li kona ku kopanywa ku ba buka i liñwi ye tuna. Ba bañwi ba bulela kuli Bakreste ni licaziba ze ñwi za mulao ne ba kalile ku tabela kodekisi kabakala kuli ne ku li bunolo ku fumana taba ye batahala mwa kodekisi ku fita mwa muputo. Mañolo a kopanyizwe hamoho ili a na lwaleha ka bunolo na tusize hahulu Bakreste mwa musebezi wa bona wa ku shaela evangeli. Ku zwa f’o, likodekisi hañata ne li kabilwe ka mabala mi kacwalo ne li sa koni ku sinyeha kapili sina mo ne i inezi miputo.

Hape ne ku li bunolo ku ba bañata ku balanga kodekisi ka butu. Ha ku to fitwanga kwa mafelelezo a lilimo za ma-200 C.E., Libuka za Evangeli ze ne ñozwi fa matalo a manyinyani a na kona ku kwana mwa pokoto ne se li atile mwahal’a ba ne ba ipala ku ba Bakreste. Ku zwa ka nako yeo, se ku ñozwi likodekisi ze eza bolule-lule za Bibele mutumbi kamba likalulo fela za yona.

Mishini ye atile kacenu i tusize batu ku fumana butali bwa Mulimu bo bu mwa Bibele ka nzila ye bunolo ni ye sa sinyi nako. Bibele se i kona ku fumaneha fa likompyuta, fa makaseti, ni ka libuka. Ku si na taba kuli mu na ni Bibele ya mufuta mañi, haike mu katelwe Linzwi la Mulimu, ku li nahananga musihali kaufela.—Samu 119:97, 167.

[Litaluso za kwatasi]

[Maswaniso a fa likepe 15]

Kodekisi ne i tusize hahulu kuli Bibele i kone ku hasanywa